Jahon tarixi fanidan “Pokiston davlati tarixi”

II BOB. POKISTON DAVLATINING MADANIY VA IJTIMOIY HAYOTI

Pokistonning zamonaviy madaniyati musulmon merosiga asoslanadi, shu bilan birga Hindiston yarimorolidagi xalqlarning islomgacha bo‘lgan an'analarini ham o‘z ichiga oladi.

Adabiyot. Pokistonning milliy tili bo‘lmish urdu tili, ayniqsa, she'riyatda boy adabiy o‘tmishga ega. Mushoira (shoirlar qurultoyi tanlovi) urdu madaniyatining o‘ziga xos jihati: shoirlar minglab tomoshabinlar oldida o‘z she'rlarini o‘qib berishadi va shu zahoti javob va olqishlarga sazovor bo‘lishadi. Adabiyot dastlab romantik mavzular bilan shug‘ullangan. Bugun shoir va romanchilar muhim real masalalar: demokratiya, so‘z erkinligi, imkoniyatlar tengligi, qashshoqlik, ocharchilik, qashshoqlikdagi hayot, ayollarning huquqdan mahrum bo‘lgan ahvoli, 20 yoshdan oshgan shaharlik ayollarning turmushga chiqish qiyinligi, kelinning ota-onasi uchun mahr yuki haqida bemalol yozadilar. Qadim zamonlardan beri urdu tilida she'riyatning eng oliy shakli g‘azal (go‘zal ayollar bilan suhbat) bo‘lgan. Ularning asosiy maqsadlari sevganlarining go‘zalligini kuylash edi lekin ko‘pincha shoirlar ham falsafiy mulohazalarga berilib ketishgan jumladan ayollarning hayratiga qo‘shimcha ravishda, diniy hikoyalar va tarixiy voqealarni tasvirlash an'anaviy urdu adabiyotida eng katta mashhurlikka ega edi. Jumladan, Mirzo Salamat Ali Dabir va Mir Bobar Ali Anisning "Marsiya"si (nafis she'rlari) Muhammad payg‘ambar nabiralarining qonli o‘ldirilishiga bag‘ishlangan. Shayx Ibrohim Zauk urdu tilida mumtoz shakldagi g‘azallar yaratgan, oddiy odam uchun deyarli tushunarsiz tasvirlar, metaforalar, o‘xshatishlar va lug‘atdan foydalangan. Mirzo Asadullaxon Gʻolib (1796—1869) she'r va nasriy janrlarda soʻzlashuv urdu tilidan foydalangan birinchi buyuk adibdir. Uning yo'li XIXasrning oxirida boshlangan. Pokiston xalq shoiri sifatida tan olingan Muhammad Iqbol (1877–1938) ruhan isyonchi edi. Uning ijodida vatanparvarlik g‘oyalari, islom dinidan g‘urur tuyg‘ulari to‘la. "Xudoga murojaat va uning javobi" to‘plami Iqbolning adabiy mahoratining eng yorqin dalili bo‘lsa kerak. Faiz Ahmad Faiz, Ahmad Nadim Qosmi va Eshon Danish XXasrda urdu she'riyatining bosh qahramonlariga aylandi. Ularning ijodiy yo‘nalishining yorqin namunasi - "Shamol qo'llari" Fayzning she'rlar kitobi. Ulardan farqli ravishda Habib Jaleb, Orif Matin va Ahmad Faraz radikal ijtimoiy qarashlarga amal qilmaganlar, ammo ularda uslubiy izlanishlar ham bor edi⁷. Nosirlardan Ehson Farukiy, Jamila Hoshmiy, Saida Sultona, Fazl Ahmad Karim Fazliylar alohida ajralib turdi. Fazliyning "Ochiq, iztirobli yurak" asari urdu nasridagi yangi yo‘nalishlarni aks ettiradi. Panjob, pushtu, sindhi va baluji adabiyotlari ham keng merosga ega. Eng mashhur panjob shoiri - Vorish Shoh (XVIIIasr) esa buyuk "Hir va Ranja" she'ri muallifi. 1950-yillardan boshlab panjob adabiyotida modernistik oqimning asosiy namoyandalari Sharif Kunjohiy, Ahmad Rahiy, Sulton Mahmud Ashufta, Safdar Mir va Munir Niyoziy hisoblanadi. Pushtu adabiyotining markaziy shaxslari Amir Hamza Shinvariy, nosirlardan esa ustoz Abdulkarim va Fazlhaq Shaydalar alohida ajralib turadi. Sindx adabiyotining boy an'analari o‘zining klassikasi Shoh Abdul Latif Bhitayni (1689-1752) yaratdi. Shoir ko‘zga ko‘ringan so‘fiy bo‘lib, o‘z asarlarini falsafiy g‘oyalar, tabiatga muhabbat, tasavvufiy fikrlar bilan to‘yingan. XVIII-XIXasrlarda baluji tilida ijod qilgan mashhur shoirlar Jam Durak Domki, Muhammadxon Gishkori va Fozil Rind boʻlib, ularning "Tun shami" she'riy asarlarining klassik toʻplami hisoblanadi.
Madaniyat. Musiqa va raqsda Panjob, Shimoliy-G‘arbiy chegara provinsiyasi, Sind va Balujistonda kuzatilgan mahalliy urdu tilida so'zlashuvchi Pokiston jamoasi keskin farq qiladi. Bunda xalq qo‘shiqlari va raqslariga urg‘u berilgan bo‘lsa, urdu madaniyatida bu keyingi fonga o‘tdi. Buning sababi, asosan, mamlakatda ushbu tilda so‘zlashuvchilarning aksariyati Hindistondagi o‘z vatanlari bilan ildiz aloqalarini yo‘qotgan muhojirlarga tegishli ekanligidadir. Pokiston Badiiy Kengashi raqs, musiqa, haykaltaroshlik va rasmda mintaqaviy uslublarning barqarorligini saqlashga qaratilgan. 1975-yildan boshlab Alloh, Muhammad, uning nabiralari va musulmon avliyolari haqida kavalli uslubida (so‘zma-so‘z xorda kuylash) ruhiy kompozitsiyalarni ijro etuvchi ansambllar 1975-yildan boshlab Yaqin Sharq, Yevropa va Shimoliy Amerikada muvaffaqiyatli konsertlar berib kelmoqda⁸.
Ta'lim tizimi. Pokistonda ikkita ta'lim tizimi mavjud. An'anaviy dars talabalarni islomiy fanlar bilan tanishtiradi va urdu, arab va ba'zan fors tillarini ham biladi. Masjidlar qoshida faoliyat yurituvchi diniy maktablarda o‘qitish eng konservativ bo‘lib qolmoqda. Bu tizimdagi "dar-ul-uluma" oliy maktablarida talabalar 5yildan 15yil davomida mumtoz musulmon matnlarini jadal o‘rgangan holda mustahkam diniy ta'lim oladilar. Bitiruvchi oxir-oqibat hurmatli olim – ulamoga aylanadi. Karachi va Lahor bu maktablarning eng mashhurlaridan ikkitasi. Keyinchalik ommaviy ta'lim tizimi inglizlar tomonidan yaratilgan va dastlab Yevropa modelida qurilgan va bolalar bog‘chalari va maktablarni o‘z ichiga oladi. O‘qishni tugatgandan so‘ng, kollej yoki universitetga imtihon topshirish imkoniyati ochiladi. Universitetlar Karachi, Islomobod, Lahor, Peshovar, Kvetta, Multan, Bahavalpur, Jamshoro, Xayrpur va Deraismoilxonda joylashgan. Karachi, Lahor va Navabshoh, Taxila va Topi shaharlarida politexnika institutlari, Faysalobod va Tandojamda qishloq xoʻjaligi universitetlari bor. Mamlakatda 14 ta tibbiyot kolleji mavjud bo‘lib, ularni har yili 4000 shifokor bitiradi, biroq ularning ko‘pchiligi xorijga ketishadi. Islomobod ochiq universitetning uyidir. Ta'lim muassasalari tarmog‘iga, shuningdek, 400 dan ortiq tabiiy-gumanitar fanlarni o‘rgatuvchi kollejlar, 100 ga yaqin kasb-hunar ta'lumi muassasalari kiradi. Xususiy universitetlar ham bor, bunga Lahordagi menejment universiteti misol bo‘la oladi. 1994-yilda mamlakatda kattalar savodxonligi darajasi 62foiz (erkaklar uchun 39foiz va ayollar uchun 23foiz) edi.
Ommaviy nashrlar. Respublikada 2700 dan ortiq gazeta va boshqa davriy nashrlar nashr etiladi. Ulardan 120 tasi ingliz tilida qolgan taxminan 2500 tasi urdu tilida, qolganlari asosan Pokiston xalqlari tillarida, shuningdek, arab va fors tillarida bosilgan⁹. Yirik kundalik gazetalarga quyidagilar kiradi: Urdu Jang, Nawa-e Waqt va Hurriet, Sindhi Hilal-e Pokiston va Aftab, Gujarati Millat va Vatan, English - Pakistan Times, Daily News, Nation va Khyber Mail, ingliz va Gujarati - Dawn. Business Recorder ingliz tilidagi tijorat va boshqa iqtisodiy ma'lumotlarning kundalik manbai bo‘lib xizmat qiladi va The Friday Times yetakchi siyosiy haftalik hisoblanadi. Mamlakatda ikkita axborot agentligi mavjud: Associated Press of Pakistan (APP) va Pakistan Press International (PPI)¹⁰.
Ijtimoiy hayot. Barcha pokistonliklar uchun hayot oila atrofida aylanadi. Biroq, qabilaviy aloqalar Balujiston va Shimoliy-G‘arbiy chegara provinsiyasining bir qator hududlarida ham juda muhim. Oila manfaatlariga daxldor har qanday jiddiy masala bo‘yicha erkaklarning kattasi bilan maslahatlashadi. Uning fikri hurmat bilan tinglanadi va hatto qo‘rquv bilan ham sodir bo‘ladi. Nikohda amakivachchalarga, keyin ikkinchi amakivachchalarga, nihoyat, bir urug‘ yoki qabila qizlariga ustunlik beriladi. Farzandlar Allohning sovg‘asi hisoblanadi. Odatda qizlardan ko‘ra o‘g‘illar afzal ko‘riladi, ularning nikohi ko‘pincha oilasini uzoq muddatli qarzga qoldiradi. Pokistonning barcha toʻrt viloyatida erkaklar va ayollar kiyimlari shalvar (haram shimi) va kamiz (koʻylak)dan iborat. Hamma joyda qishloq aholisi boshlariga pugri (salla) kiyishadi. Panjob qishlog'ida shalvarlar odatda sarongga o‘xshash lungi bilan almashtiriladi. Shaharlardagi o‘qimishli erkaklar yevropacha ko‘rinishni afzal ko‘radilar. Oddiy pokistonlik ayol shunchaki turli xil rangdagi sari bilan kifoyalansa, ish va rasmiy tadbirlar uchun shahar ayollari ipak yoki neylon sari kiyishadi. G‘ararlar (birinchi bo'lib Mug'allar sulolasi malikalari va malikalari tomonidan kiyiladigan keng pantalonlar) va kamiz to‘y va boshqa tantanali marosimlarda qatnashishda ishlatiladi.
Diniy hayot. Pokiston qisman bag‘rikenglik tamoyiliga asoslangan zamonaviy davlatdir. Musulmonlarning 3/4 qismi sunniylar, 1/5 qismi shialardir. Aholining 4foizdan kamrogʻi, asosan, panjobliklar Ahmadiya mazhabiga mansub va xalq orasida Qodiyaniy deb ataladi. Sunniylar va shialar o‘rtasida Islomning asosiy asosiy qoidalari bo‘yicha kelishuv mavjud, biroq ularning ikkalasi ham Ahmadiya bilan tubdan rozi emas. Konservativ sunniylar va shialarning fikricha, Ahmadiya o‘zlarini haqiqiy dindorlar deb hisoblashga haqqi yo‘q, chunki ular o‘z mazhabining asoschisi Mirzo G‘ulom Ahmadni (1835–1908) payg‘ambar deb bilishadi, pravoslav islomchilarning fikriga ko‘ra, Alloh shunday qilgan. Muhammaddan keyin boshqa payg'ambarlarni Yerga yubormang. Musulmonlarning ijtimoiy hayotida diniy ibodatxonalar muhim o‘rin tutadi. Har bir tumanda imom boshchiligidagi masjid bor. Ko‘pgina masjidlarda madraslar - diniy maktablar mavjud bo‘lib, ularda bolalarga an'anaviy islomiy ta'lim bepul beriladi. Pokistonda bir qancha dar-ul-ulumlar (musulmon universitetlari) borki, ularda talabalar ilmli ilohiyot ulamosi bo‘lish uchun bir necha yil tahsil olishadi.
Jamoat tashkilotlari va harakatlari. Mamlakatdagi eng faol jamoat tashkilotlaridan biri butun Pokiston ayollari uyushmasi hisoblanadi. Bu tashkilot ayollarni ozod qilish tarafdori boʻlib, 1961-yilda koʻpxotinlilik amaliyotiga jiddiy toʻsiqlar qoʻygan va ajralishni qiyinlashtirgan musulmonlar oila kodeksining qabul qilinishiga katta hissa qoʻshgan. Assotsiatsiya, shuningdek, voyaga yetgan ayollar uchun o‘quv markazlari ochish, nikohsiz va og‘ir oilalarda tug‘ilgan yetim bolalar uchun boshpana yaratish, ayollar bandligi ta'minlangan hunarmandchilikni rivojlantirish, ular uchun jurnallar nashr etish, turli seminarlar tashkil etish kabilarni ilgari surgan. Ayollar harakati forumi keyinchalik Ziyo-ul-Haq hukmronligi ostida qabul qilingan kamsitish qonunlariga faol reaksiya sifatida paydo bo‘ldi. Barcha universitetlarda muhtoj va eng iqtidorli talabalarga yordam ko‘rsatadigan sobiq bitiruvchilar uyushmalari mavjud. Talabalar tashkilotlari orasida eng obro‘li o‘ng qanot "Jamoat-i-Islomiy" partiyasi bilan bog‘langan "Islomi Jamat-e-Tulaba" va Pokiston Xalq partiyasining yoshlar qanoti bo‘lgan Milliy talabalar federatsiyasi hisoblanadi. "Nizam-e Mustafo" o‘ta konservativ harakati kuchayib bormoqda. Xuddi shu maqsadni uchta siyosiy tashkilot: Jamiyat-i Ulamo-i Islom, Jamiyat-i Islomiy va Jamiyat-i Ulamo-i Pokiston o‘z oldiga qo‘ygan. Ziyo-ul-haq yaratmoqchi boʻlgan siyosiy tuzum hatto nomi jihatidan ham bu partiyalarga yaqin edi va ular tomonidan ma'lum darajada qoʻllab-quvvatlandi. Mintaqaviy partiyalar, asosan, 1970-yillarning oxirlarida kuchayishni boshladilar va hali ham o‘z mavqeyini saqlab qolishdi, ayniqsa, panjobliklar tomonidan ikkinchi o‘ringa tushib qolgan deb hisoblaydigan pushtunlar, balujlar va sindlar orasida judayam keng quloch yoydi. Separatistik g‘oyalar bilan bilvosita birdam bo‘lgan siyosiy tashkilotlar qatorida Sinddagi Sind Birlashgan fronti va Balujiston milliy partiyasi ham tashkil etilgan Balujiston shimoli-g‘arbiy chegara provinsiyasida faoliyat yurituvchi Xalq milliy partiyasi (Avami milliy partiyasi) bor. Muhojirlar Hindistondan kelgan qochqinlar va ularning avlodlarini birlashtirib, oʻz huquqlarini, birinchi navbatda, Sindda himoya qilish uchun Milliy Muhojirlar frontini ("Muhajir Qaumi Mahaz") tuzdilar.

XULOSA
Kurs ishini yozish davomida shunday xulosaga keldimki, Pokiston davlati tashkil topishidan boshlab, to hozirgi kunga qadar xam siyosiy beqaror va suronli davlat hisoblanar ekan. Mening nazarimda, bu davlat shunchaki mustaqil, musulmon davlat yaratishga intilgan davlat. Sababi, 1947-yilda mustaqillikka erishgandan buyon, u aholisi asosan musulmonlar ustunlik qilgan (Hindistonda esa hindularning ustunligi bilan) va doimiy ijtimoiy rivojlanishga erishishga intilib yashagan. Bu diyorda doimiy muammo bu hudud miqyosidagi Kashmir muammosi ekan bunda 2davlat o‘ziga xos fikrda ekan. Jumladan, Kashmirning asosiy aholisi musulmonlardan iboratligiga Pokiston alohida urg‘u bersa, bu hududni asrlar osha hind maxarajasi boshqarib kelganligiga Hindiston urg‘u berar ekan, aynan shu maxaraja 1947-yilda o‘zini Hindiston tarkibida qolishini e'lon qilganida bu qaror juda katta ommaviy to‘qnashuvlarni kelib chiqishiga turtki bo‘lgan ekan. Bu muammodan tashqari mamlakatda siyosiy beqarorlik, partiyalar orasidagi doimiy kurashlar, va aynan shu kurashlar doirasida hukmron toifalarga uyushtirilgan ko‘pdan ko‘p suiqasdlar e'riborimni tortdi. Bu davlatda islom dinining ta'sir doirasi nihoyatda keng qamrovligi va diniy mutaassiblikning yuqoriligi, turli muxolifat guruhlarning alohida alohida bo‘lib olib birlashmasligi, ko‘pincha mamlakatning tinch totuvligiga juda katta ta'sir ko‘rsatar ekan. Buning natijasida ko‘plab urush va terrorchilarning xunrezliklari tinch xalqning xam osoyishtaligiga putur yetkazar ekan. Kurs ishim doirasida Pokiston davlatining 50yillik davri mobaynida yuz bergan voqealarga to‘liqroq to‘xtalishga harakat qildm.