Jahon tarixidan yakuniy nazorat savollar javobi ижтимоий тараққиётнинг асосий йўналишлари

ERONNING MUSTAMLAKAGA AYLANISHI. 1856-yilda Eron qoʻshinlarining Hirotga yurishi va undan keyingi Angliya-Eron urushi 1856-1857-yillarda shoh va uning hukumati ochiqdan-ochiq qarshilik koʻrsatgan 19-asrdagi soʻnggi fakt edi. Har qanday Yevropa davlati.- xorij kapitalining Eronga “tinch” deb atalmish kirib kelishi va Eronni yarim mustamlakaga aylantirish jarayoni boshlandi. Eronning yarim mustamlakaga aylanishi kapitalizmning imperializmning eng yuqori va oxirgi bosqichiga aylanishi bilan chambarchas bog’liq edi. V.I.Lenin o’zining “Imperializm, kapitalizmning eng yuqori bosqichi sifatida” asarida imperializmni “monopoliyalar va trestlar hukmronligi va butun er yuzining eng yirik Java tomonidan bo’linishi bilan yakunlangan rivojlanish bosqichidagi kapitalizm” deb ta’riflagan. Bu girdobdan keyin kapitalistik mamlakatlar tomonidan. Kapitalizmning imperializmga aylanishi mustamlakachilik siyosatining o’zgarishida va kapitalistik kuchlarning bunday munosabatlarga nisbatan siyosatining o’zgarishida ham namoyon bo’ldi.
Xitoy, Turkiya, Eron kabi qoloq sharq davlatlari. V.I.Lenin imperializm davridagi mustamlakachilik siyosatini tavsiflab, shunday deb yozgan edi: “Moliya kapitali mustamlakachilik siyosatining koʻplab “eski” motivlariga xom ashyo manbalari, kapital eksporti, “taʼsir doiralari” uchun kurashni qoʻshdi, yaʼni. E. Foydali bitimlar, imtiyozlar, monopoliya foyda sohalari va hokazo.” Yirik imperialistik davlatlar Angliya, AQSH, Germaniya, Fransiya dunyoni yangidan boʻlinish uchun kurashni boshladilar va qoloq Sharq mamlakatlari ularning qurboni boʻldi. Imperialistik siyosat. Imperializm davrining boshlanishi Eron va boshqa Sharq mamlakatlari tarixida yangi davrning boshlanishi, ularning chet el kapitali qulligi — yarim mustamlakalarga aylanishining yangi davrining boshlanishi edi. V.I.Lenin imperializm davrining mustamlakachilik siyosatini tavsiflab, “moliyaviy kapital va unga mos keladigan xalqaro siyosat. Buyuk davlatlarning dunyoni iqtisodiy va siyosiy bo’linishi uchun kurashiga to’g’ri keladi, davlat qaramligining bir qator o’tish davri shakllarini yaratadi. Bu davr uchun nafaqat ikkita asosiy guruh: mustamlaka va mustamlakalarga ega bo’lgan davlatlar, balki siyosiy, rasmiy jihatdan mustaqil, lekin haqiqatda moliyaviy va diplomatik qaramlik tarmoqlariga chigallashgan qaram mamlakatlarning turli shakllari ham xosdir”. Davlat qaramligining ana shunday o‘tish davri shakllaridan biri siyosiy mustaqillikni rasman saqlab qolgan, lekin aslida imperialistik kuchlarga qaram holatda bo‘lgan yarim mustamlaka davlatlari edi. Eron 19-asrning ikkinchi yarmida oʻzgara boshladi va 20-asr boshlarida u yarim mustamlaka davlatining tipik namunasiga aylandi. Moliyaviy kapitalning hukmronligi va kapitalni eksport qilish uchun kurash Eronda oldingi davrda bo’lmagan narsaga – xorijiy imtiyozlar, kreditlar va xorijiy banklarning ochilishiga olib keldi. Mamlakat qishloq xoʻjaligini imperialistik davlatlarning ehtiyojlariga moslashtirish ham boshlandi — Eronni ularning qishloq xoʻjaligi xom ashyo qoʻshimchasiga aylantirish boshlandi.
Moliya kapitalining dunyoni boʻlinishi, yangi bozorlar, xom ashyo manbalari va kapitalni eksport qilish sohalari uchun kurashi Eronda Angliya va chor Rossiyasi oʻrtasidagi iqtisodiy va siyosiy raqobatning kuchayishiga olib keldi. Turli mamlakatlarda kapitalizmning notekis rivojlanish qonuni 19-asr oxirlarida va ayniqsa 20-asr boshlarida Sharqda va Eronda yangi imperialistik yirtqichning paydo bo’lishiga olib keldi – u barcha kuch-g’ayratlarini qozonish uchun qildi. O’zi uchun huquq va imkoniyat.Umuman Sharq xalqlarini va xususan Eron xalqlarini ekspluatatsiya qilish. Shu bilan birga, Germaniya va boshqa bir imperialistik davlat, xuddi Germaniya kabi Eronni mustamlakachi talon-taroj qilishda qatnashmoqchi bo’lgan Qo’shma Shtatlar tomonidan oldinga chiqdi. Bu holat Erondagi Angliya-Rossiya raqobatida jiddiy iz qoldirdi va mamlakatning ichki siyosiy rivojlanishiga ham ta’sir ko’rsatdi. Eronning yarim mustamlakaga aylanishi mamlakatda feodal qoldiqlarining saqlanib qolishiga olib keldi. Bu davrda Eron xalqining birgalikdagi ekspluatatsiyasi asosida nihoyat xorijiy imperialistlarning Eronning hukmron reaksion feodal elitasi bilan ittifoqi tuzilib, u chet el kapitalining agentiga aylandi. Imperializm davrining boshlanishi milliy zulmning kuchayishi va moliyaviy kapitalning milliy mustaqillikni buzishga, Sharq xalqlarini, shu jumladan Eronni iqtisodiy va siyosiy bo’ysundirishga intilishi bilan tavsiflanadi. Tabiiyki, bu imperializm zulmi ostida qolgan xalqlar tomonidan Eron va Sharqning boshqa mamlakatlaridagi aksil-imperialistik xalq harakati tomonidan qarshilik ko‘rsatmay qolishi mumkin emas edi. Bular jahon tarixining yangi davridagi Eron tarixiga xos xususiyatlardandir. Eronning iqtisodiy va siyosiy qullikka aylanishida xorijiy imtiyozlar muhim rol o‘ynadi. Erondagi chet el konsessiyalari ingliz telegraf konsessiyalari bilan boshlangan. 1857-1859 yillardagi Sepoy qoʻzgʻoloni davrida. Hindistonda Angliya doimiy umumiy tendentsiyani o’rnatish zarurati masalasiga duch keldi
Hindiston bilan operativ aloqa. Inglizlar Hindiston ustidan mustamlakachilik hukmronligini mustahkamlash, shuningdek, Eronning Angliyaga qaramligini oshirish maqsadida Eronda telegraf imtiyozlariga intildilar. 1862 yil 17 dekabr, 1865 yil 23 noyabr va 1872 yil 2 dekabrda inglizlar Eronni Angliya-Eron telegraf konventsiyalarini imzolashga majbur qildilar, unga ko’ra hind-evropa telegrafining ingliz bo’limi qurilish uchun imtiyozlar oldi (hisobiga). Eron hukumati ) va Xonekin-Bushir telegraf liniyasining ishlashi. Busherda bu liniya Britaniyaning Karachi suv osti kemasiga qoʻshildi. 1868 yil 2 apreldagi konventsiyaga ko’ra Hind-Yevropa telegraf bo’limi Jaskdan Karachiga quruqlikdagi telegraf liniyasini qurdi. 1868 yil 1 yanvarda Eron hukumati Hind-Yevropa telegraf kompaniyasi aktsiyadorlik jamiyatiga (Berlin va Sankt-Peterburgdagi aka-uka Siemens va Halske va boshqalar) Julfa telegraf liniyasini qurish va foydalanish uchun konsessiya berishga majbur bo’ldi. Rossiya chegarasida – London Julfa bo’lgan Tehron. (Hind-Yevropa telegrafi Germaniya va Rossiya hududi orqali liniya o’tkazish bo’yicha Germaniya va Rossiya hukumatlari bilan ham kelishuvlarga ega edi.) Keyinchalik, 1901 yil 15 avgustdagi konventsiyaga ko’ra, Eron hukumati inglizlar va Angliyadan olingan qarz hisobiga liniyaga qo’shimcha ravishda Tehron telegraf liniyasini – Yazd va Kirmon orqali ingliz mulklari chegarasida Balujistongacha qurish. Keyinchalik bu liniya ham hind-evropa telegraf bo’limiga o’tkazildi. Telegraf liniyalari inglizlar tomonidan boshqarilgan va asosan Angliya va Hindiston o’rtasidagi aloqani ta’minlagan. Ko’p hollarda mahalliy telegrammalar uzatish uchun qabul qilinmadi. Bu liniyalar asosan Eron hisobidan qurilgan. 1869 yil oxiriga kelib Erondan Tehronga Fao-Jask-Moskat kabeli yirtilgan Varshava Odessa Tiflis kompaniyasi Bushehr va Balujiston- telegraf liniyalari qurilishi bilan aloqa o’rnatdi.
Angliya o’zining imperialistik manfaatlarini ko’zlab, Eron hududida sarflab, Angliyadan 47 ming funt sterlingdan ortiq “qarzdor” edi. Art., keyin Eron tomonidan Angliyaga 20 yil davomida to’langan. Telegraf liniyalari ekstraterritoriallik huquqidan foydalanadigan inglizlar tomonidan xizmat ko’rsatildi va Angliyaning mamlakatdagi siyosiy ta’sirini kuchaytirish vositasi sifatida foydalanildi. Telegraf stantsiyalari eng yaxshilar huquqidan foydalana boshladilar va Eronda ingliz josusligining keng tarmoqli tarmog’iga aylandilar. 1872 yil iyul Inglizlar shoh hukumatini ingliz sub’ekti Baron Reyterga 70 yil muddatga imtiyoz berishga majbur qildilar. Reyter temir yo’llar va tramvay liniyalari qurilishida, oltin, kumush va qimmatbaho toshlardan tashqari neft va boshqa foydali qazilmalarni o’zlashtirishda, o’rmonlarni rivojlantirishda, kanallar va quduqlar qurishda va umuman olganda monopoliya oldi. Barcha sug’orish ishlari. 20 000 funt sterlingga Art. Eron hukumati Reuterga 25 yil davomida barcha ob’ektlarni boshqarishni topshirdi, shuningdek, kelajakda unga birinchi navbatda banklar tashkil etish, avtomobil yo’llari, telegraf liniyalari, fabrikalar, zavodlar va boshqalarni qurish uchun imtiyozlar berish majburiyatini oldi. Hukumat Reyter o’ziga kerak bo’lgan yer uchastkalarini tekin berishga rozi bo’ldi, korxonalarini ishchi kuchi bilan ta’minladi va ma’lum miqdorda foydani kafolatladi. Konsessioner ichki va tashqi bojxona to‘lovlarini to‘lashdan ozod etildi. Bularning barchasi uchun Reuters Eron hukumatiga korxonalarning atigi 15-20 foizini to’lashi kerak edi. Aslini olganda, Shoh Reyterga bu imtiyozni berib, 70 yil davomida mamlakatning barcha tabiiy boyliklarini inglizlarga sotgan edi. Hatto lord Kerzon kabi qattiqqo’l imperialist ham bu imtiyoz haqida shunday yozgan edi: “U nashr etilganda, u mamlakatning barcha sanoat resurslarining chet elliklar qo’liga eng to’liq va favqulodda o’tkazilishi deb hisoblangan”.
Bu bitim aholining boshqa qatlamlari u yoqda tursin, hatto shoh saroylari orasida ham norozilik va noroziliklarni keltirib chiqardi. Mamlakat ichidagi noroziliklar, shuningdek, qirol diplomatiyasi natijasida shoh tez orada bu imtiyoz bekor qilinganligini e’lon qilishga majbur bo’ldi. 1872 yilgi konsessiyaning bekor qilinganligi uchun kompensatsiya niqobi ostida shoh inglizlar tomonidan 1889 yilda Reyterga Fors Imperial (Shahanshoh) bankini tashkil qilish uchun konsessiya berishga majbur bo’ldi; bu konsessiya 60 yilga tuzilgan. Bank Eronda hamma tomonidan majburiy to’lov vositasi sifatida qabul qilinishi kerak bo’lgan banknotlarni chiqarish bo’yicha monopoliya huquqiga ega bo’ldi. Ingliz bankining joriy hisobvarag’iga Eron davlat daromadlari, bojxona to’lovlari va boshqalar kelib tushdi.U Eron zarbxonasini bo’ysundirdi va valyuta kursini belgiladi. Bundan tashqari, bank ushbu imtiyozni qayta sotish huquqi bilan mamlakatning mineral boyliklarini o’zlashtirish bo’yicha monopoliya oldi. Eron davlat banki funktsiyalarini bajargan Shahanshoh banki Eron davlat tashkiloti huquqlaridan foydalangan, aslida inglizlarga bo’ysungan. Bank boshqaruvi Londonda joylashgan va bank Eron qonunlariga bo’ysunmagan. Tez orada bank Eronning deyarli barcha yirik shaharlarida o‘z filiallarini ochdi va mamlakatning iqtisodiy va siyosiy hayotiga katta ta’sir ko‘rsata boshladi. Shahanshoh banki davlat banki funksiyalarini bajarish bilan bir qatorda jismoniy shaxslarga kreditlar berish, omonatlarni qabul qilish va hokazolarni ham amalga oshirar edi, bank o‘zining barcha imtiyozlariga qaramay Eron hukumatiga sof foydaning atigi 6 foizini to‘lashi kerak edi. Shahanshoh banki Eronni q.ul qilishda ingliz imperializmining eng muhim quroliga aylandi. Reyter konsessiyasi asosida 1990-yillarda inglizlar Eron janubida bir qancha yoʻllar (Tehron-Qum-Sultonobod, Tehron-Isfaxon va boshqalar) qurdilar. 1888 yilda Lynch Brothers kompaniyasi Erondagi yagona kema qatnovi Karun daryosida navigatsiyani tashkil qilish uchun imtiyoz oldi.