Jahon xo'jaligi va uning evolutsiyasi jahon bozori xalqaro valyuta

Jahon xo'jaligi va uning evolutsiyasi jahon bozori xalqaro valyuta
Hozirgi zamon jahon xo‘jaligi rivojining muhim tamoyili milliy xo‘jaliklarning baynalminallashuvi, shu asosda jahon xo‘jaligi va avvalo jahon bozorining shakllanishi va rivojlanishidan iborat. Har bir mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishi, uning milliy xo‘jaligi ko‘p darajada nafaqat bu mamlakatning ichki imkoniyatlari bilan, balki uning xalqaro ijtimoiy mehnat taqsimotida qatnashish darajasi va miqyosi, butun insoniyat resurslari bilan aniqlanadi.
Xalqaro munosabatlarning moliyaviy yoki valyutaga oid tomonlari bayon etiladi. Xalqaro vayuta-kredit munosabatlari, valyuta tizimi, valyuta kursi va valyuta siyosati, ularga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar bayon etiladi. 1. Iqtisodiy rivojlanishning umumjahon tomonlari va ishlab chiqarishning baynalminallashuvi Jahon xo‘jaligi – bu xalqaro mehnat taqsimoti, savdo-ishlab chiqarish, moliyaviy va ilmiy-texnikaviy aloqalar orqali birlashgan turli mamlakatlar xo‘jaliklari tizimidir.
Jahon xo‘jaligi sub’ektlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:
- o‘z ichiga xalq xo‘jaligi majmuini oluvchi davlat; - transmilliy korporatsiyalar; - xalqaro tashkilot va institutlar; - milliy iqtisodiyot chegarasidan chiqqan, xo‘jalik barcha sohalari tarkibidagi firmalar.
Jahon xo‘jaligi milliy xo‘jalikdan yagona jahon bozorining mavjudligi bilan farqlanadi. Jahon bozorining amal qilishiga rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiy siyosati ahamiyatli ta’sir ko‘rsatadi. Jahon bozorining o‘ziga xos xususiyati bo‘lib jahon narxlari va xalqaro raqobat tizimining amal qilishi hisoblanadi. Aynan xalqaro raqobatning mavjudligi turli darajadagi milliy qiymatlarni yagona baynalminal qiymatga keltiradi. Jahon narxi jahon bozoriga ne’matlarning asosiy hajmini yetkazib beruvchi mamlakatlardagi shart-sharoitlar orqali aniqlanadi. Mamlakatlar o‘rtasida sotish bozorlarini egallash uchun keskin raqobat kurashi olib boriladi.
Barcha iqtisodiy jarayonlarning baynalmillalashuvi natijasida jahon xo‘jaligining quyidagi tarkibi vujudga keldi:

• tovar va xizmatlar jahon bozori;
• kapitallar jahon bozori;
• ishchi kuchi jahon bozori;
• xalqaro valyuta tizimi;
• xalqaro kredit-moliya tizimi.

Xalqaro valyuta munosabatlari bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi va eng murakkab sohalaridan biri hisoblanadi. Ularda asosiy e’tibor milliy va jahon iqtisodiyoti muammolariga qaratiladi, ularning rivojlanishi tarixan parallel va bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. Iqtisodiy munosabatlarning baynalmilallashuvi bilan tovar, xizmatlar, ayniqsa kapital va kreditlarning xalqaro oqimlari oshib boradi. Raqib hamkor sifatida harakat qilayotgan yetakchi sanoati rivojlangan mamlakatlar xalqaro valyuta munosabatlariga katta ta’sir ko‘rsatadi.
So'nggi o'n yilliklar rivojlanayotgan mamlakatlarning ushbu sohadagi faollashuvi bilan ajralib turdi. Hozirgi vaqtda xalqaro mehnat taqsimoti, ixtisoslashuv va kooperatsiya imkoniyatlaridan kam sonli davlatlargina foydalanmayapti. Ishlab chiqarishning ortib borayotgan baynalmilallashuvi xo‘jalik yurituvchi subyektlarni (korxonalar, banklar, jismoniy shaxslar va boshqalar) jahon bozoriga faol kirishga majbur qiladi. Xalqaro bozorga chiqishda ko'plab iqtisodiy va siyosiy vaziyatlarni hisobga olish kerak.
Xalqaro valyuta likvidligi (IML) - bu mamlakatning (yoki mamlakatlar guruhining) kreditor uchun maqbul bo'lgan to'lov vositalari bilan xalqaro majburiyatlarini o'z vaqtida to'lashni ta'minlash qobiliyati. Xalqaro xalqaro liniyaning tuzilishi quyidagi tarkibiy qismlarni o'z ichiga oladi: mamlakatlarning rasmiy valyuta zaxiralari; rasmiy oltin zahiralari; XVFdagi zaxira pozitsiyasi (a'zo davlatning XVJdagi kvotasidan 25% miqdorida chet el valyutasida avtomatik ravishda shartsiz kredit olish huquqi); SDR hisoblari.
Mintaqaviy valyuta tizimi - bu ma'lum bir mintaqadagi bir qator davlatlarning valyuta munosabatlarini tashkil etishning davlatlararo shartnomalarda va davlatlararo moliya-kredit institutlarini yaratishda mustahkamlangan shaklidir.