Jana dáwir psixologyasina ulio'ma xarakteristikası

Тема: Jana dáwir psixologyasina ulio'ma xarakteristikası

Joba :
1. Psixologiya pániniń predmeti.

2. Jańa dáwir psixologiyasi psixologiya pániniń
3. Túrli basqıshlar daǵı tariypi
Ádebiyatlar

Psixologiya termini grek tilinen alınǵan bolıp, eki bólekten - psuhe hám logosdan ibarat. Psuhe bólegi ózbek tilinde ruxlanıw, jan, logos bólegi bolsa, ılım, pán, táliymat mánislerin beredi. Olar biriktirilgenda ruxlanıw yamasa jan aqidagi pán degen mazmunni ańlatadı.

Sonı atap ótiw kerekki, filosofiya, fiziologiya, geometriya, geografiya terminlerinde bolǵanı sıyaqlı, psixologiya termininiń de pán retindegi mazmunın ózbek tiline tuwrıdan-tuwrı awdarma etip bolmaydı. Shunki sózbe-sóz awdarmasınan ekenin aytıw kerek, psixologiya ruxlanıw yamasa jan temasında tartıs etiwshi pán emes.
Hár bir shaxs óziniń kúndelik iskerliginde bir qansha adamlar menen ushrasadı, olar menen mámilede boladı. Olardıń geyparaları shaxsqa jaǵımlı, tınıshsızlanıwlı tásir ótkeredi, geyparaları bolsa, kerisinshe bunday ózgeshelikke iye bolmaydı. Sol sebepli xam shaxs ózin geyparalarǵa jaqın tutadı, geyparalardan alıp qochadi.
Shaxs tırıshılık waqıya-qubılıslarǵa, hár túrli fakt hám predmetlerge de birdeyde munasábette bo'lavermaydi. Olardıń geyparaları shaxstı o'ylatadi, sezim-tınıshsızlanıwǵa saladı, onı qızıqtiradi, geyparalarına salıstırǵanda bolsa shaxs itibarsız munasábette boladı.
Birpara tásirotlar shaxsqa huzur-halovat baǵıshlaydı, onıń ruhini tándarlastıradı, keyipin jaqsılaydı, ayırımları bolsa shaxsqa qolaysız tásir etedi hám ol jaǵdayda hár túrli psixik keshinmalarni payda etedi. Ayırım adamlardıń orınsız qılıqları basqalarda antipatik sezimlerdi qo'zg'aydi, ǵázepin keltiredi.
Jámiyetimiz aǵzaları daǵı joqarı etikalıq insaniy pazıyletler- miynetsevarlik, adamgershilik, baynalminalchilik, jámiyet baxıt hám ıǵbalı jolındaǵı hadal miynet, jámiyetshilik, social hám jeke turmısda hadallıq, rostgo'ylik, ápiwayılıq, kishipeyillik sıyaqlı sapalardan zavqlanamiz.
Insan ózin qorshap alǵan sotsial ortalıqta jasaydı hám háreket etedi. Ol hár qanday mútajlikke mútáj bolıp tabıladı jáne onı qánaatlantirishga (qandırıwǵa ) ıntıladı. Aylana daǵı ortalıqtan hár túrlı informaciyalar (informatsiyalar) qabıl etedi hám ózin soǵan muwapıqlantirishga háreket etedi. Dúnyadaǵı real obrazlardı miyasida sanalı qáliplestiriwge kirisiwedi, soǵan qaray óziniń sol ortalıqta qanday háreket qılıw kerekligi tuwrısında, ol yamasa bul waqıyaǵa qanday jantasıw ushın jobalar dúzedi. Óziniń aldına qoyǵan maqsetlerin óz háreket nátiyjelerine salıstırıp kóredi, óz basınan kútá úlken sezimiy (emotsional) jaǵdaydı keshiredi. Turmıs iskerligindegi birpara kemshilik hám aljasıqlardı tuwrılaw jolların axtaradi. Onıń ushın uylaydi, pikir júrgizedi, tınıshsızlanıwlanadı. Geyde ózin tuta almay pessimizmga berilip ketedi. Aqır-aqıbetde, ózin tutıp aladı, óz aldına qoyǵan maqsetke jetiwine pútkil kúshin qaratadı.
Mine sol jaǵdaylardıń hámmesi kisiniń psixik iskerligi esaplanadı. Áne sol psixik iskerlik nızamların uyreniwshi pán psixologiya páni bolıp tabıladı.
Psixologiya pániniń óz aldına wazıypa etip qóyatuǵın problemalari júdá túrme-túr bolıp, ol bárinen burın, psixik iskerliginiń tiykarǵı nızamın belgilew, onıń rawajlanıw jolların anıqlaw, hár bir psixik protsessning tiykarında qanday mexanizm bar ekenligi, onıń ózgeris processlerin ashıp beriw máselelerin úyrenedi. Psixologiya psixik iskerliginiń ol yamasa bul sharayatta qanday ámelge shıqqanlıǵın úyreniw menengine shuǵıllanıp qalmastan, bul processlerdi qanday basqarib barıw máselelerin de ilimiy tiykarda úyrenedi. Sol sebepli de ilimiy psixologiya basqa barlıq úyrenilip atırǵan predmetler arasında eń tiykarǵı pánlerden esaplanadıki, onıń jámiyet rawajlanıwı menen áhmiyeti jáne de artıp hám rawajlanıwlasıp baraveradi.
Túrli mazmundagi tásirotlar sebepli payda bolatuǵın sezimiy jaǵdaylar psixik (psixik) turmısımızdıń hár túrli kórinislaridirki, bulardıń hámmesin psixologiya páni, atap aytqanda, ulıwma psixologiya úyrenedi.
Sırtqı ortalıq tásirotlari menen munasábette bolıw sebepli adamda payda bolatuǵın psixik (psixik) jaǵdaylardıń jıyındısı p s i x i k a dep júritiledi.
“Psixika” termini grek tilindegi psuxikos (psixik, jonga tiyisli) sózinen alınǵan bolıp, joqarı dárejede shólkemlesken tiri materiya - bas miydiń ob'ektiv álemdi sezimler, aqıl, oyda sawlelendiriw, yad, sezim, shıdamlılıqlik háreketler sıyaqlı formalarda sáwlelendiriw bolıp esaplanadı.
Psixologiya tariyxında psixikaning payda bolıw problemasiga tiyisli bir qansha pikirler bar bolıp tabıladı. Bulardan biri filosofiya tariyxında Dekart atı menen baǵlıq bolǵan “antropopsixizm” teoriyası bolıp tabıladı. Bul teoriyanıń mánisi sonda, ol psixikaning payda bolıwın adamdıń payda bolıwı menen baylanıstıradı hám psixika tek adamlarda bar bolıp tabıladı degen ideyanı alǵa suradi. Bul psixikaning payda bolıwı problemasiga bir tárepleme jantasıw bolıp tabıladı.
Psixologiya tariyxında psixikaning payda bolıwı haqqında taǵı bir qansha hár túrli pikirler bar. Uzaq ásirler dawamında psixika (psixik turmıs ) jáne onıń payda bolıwı, rawajlanıwı máselelerine hár túrlı kózqarastan yondashib kelindi. Bunnan milliard jıllar murın neorganik (jansız ) materiya negizinde organikalıq (janlı ) materiya payda boldı. Psixik turmıstıń payda bolıwı hám rawajlanıwı áne sol dáwirden baslandı. Uzaq tariyxıy dáwir processinde rawajlanǵan janlı organizm ápiwayı kletkadan joqarı basqıshqasha - insanǵa shekem bolǵan rawajlanıw dáwirin basıp ótti.
Psixikaning rawajlanıwı onıń háreketi, ózgeriwi bolıp tabıladı. Áyyemgi filosoflar psixik hádiyselerdiń rawajlanıwın túrlishe aytib keldiler, onı ilohiy kúshke baylanıstırıp túsindiriwge háreket etediler. Mısalı, grek filosofi Fales (eradan aldınǵı 624-547 jıllar ) adamdıń psixik ómirin puw formasında oyda sawlelendiriw etken jáne onıń tiykarında suw jatadı degen. Anaksimen bolsa (eradan aldınǵı 588-525 jıllar ) psixik turmıstıń dáregi hawa bolıp tabıladı dep tálim bergen. Geraklit (eradan aldınǵı 544-488 jıllar ) psixik turmıstıń dáregin órt dep targ'ib etken.
Áyyemgi filosofiyaning ataqlı wákilleri Sokrat (eradan aldınǵı 469 -399 ) hám Platon (eradan aldınǵı 427-347 jıllar ) da insan psixikasi, psixik turmısı haqqında pútkilley basqasha teoriyanı alǵa súrgenler. Olardıń pikrine qaraǵanda, dene hám jan basqa -basqa bólimler bolıp tabıladı. Guyoki jan insan denesine “ideal” dúnyadan kiredi-yu, málim waqıttan keyin taǵı sol dúnyaǵa qaytıp ketedi.
Ataqlı filosof Demokrit bolsa (eradan aldınǵı 460 -370 jıllar ) insan organizmi atomlardan shólkemlesken, onıń sezimi mayda atomlardan ibarat degen pikirdi olga suradi.
Psixologiya tariyxında psixika jáne onıń rawajlanıwı haqqında hár túrli pikirler joqarıdagilardan tısqarı da júdá kóp.
Psixik hádiyselerdi materialistik kózqarastan aytıwda ataqlı grek filosofi Aristotelning (eradan aldınǵı 384-322 jıllar ) xızmeti úlken bolıp tabıladı.
Aristotel' áyyemgi filosoflardan birinshi bolıp psixologiyani bólek pán retinde qaradi, psixik hádiyselerge materialistik kózqarastan yondashdi. Ataqlı filosofning “Etika”, “Ritorika”, “Metafizika”, “Haywanlar tariyxı” sıyaqlı dóretpelerinde túrli psixik hádiyselerge tiyisli pikirler júdá kóp. Ullı alımdıń “Jan haqqında” atlı shıǵarması psixologiya tariyxında birinshi sap psixologiyalıq shıǵarma bolıp tabıladı.
Aristotel' ózineshe bolǵan filosoflarning, atap aytqanda, óz ustazı Platonning psixologiyalıq qarawların analiz etdi.
Aristotel'ning psixologiyalıq táliymatında ruxlanıw hám denediń óz-ara munasábeti problemasi zárúrli orın tutadı. “Ruxlanıw,- deydi Aristotel', óz tábiyaatına kóre húkimran tıykar bolıp tabıladı, dene bolsa baǵınıqlı zat bolıp tabıladı. Forma materiyaga salıstırǵanda qanday bolsa, ruxlanıw da denege salıstırǵanda tap sonday. Ol (ruxlanıw) turmısqa mánis hám jónelis beredi, ruxlanıw tásir etedi hám háreketlentiredi, dene bolsa tásirlenedi hám háreketke keledi. Ruxlanıw tiri denediń sebebi hám dáregidir”.
Aristotel'ning ruxlanıw hám dene munasábetine tiyisli táliymatına tán ideya sonnan ibarat, ruxlanıw hám deneni bólek-bólek qaraw ilimiy kózqarastan tuwrı bolmaǵanı sıyaqlı, ruhni baslanǵısh, denediń dáregi deyiw de haqıyqatqa tuwrı kelmeydi. Bul sıyaqlı az-kem jetispewchiliklarning dáregi Aristotel' jasaǵan dáwir, ortalıq hám sharayattıń tásiri nátiyjesi bolıp tabıladı.
Aristotel'ning túrli psixik hádiyseler haqqındaǵı pikirleri házirgi psixologiya páni ushın da zárúrli teoriyalıq áhmiyetke iye. Onıń sezimler, sezim, shıdamlılıqlik háreketler, oylaw, oyda sawlelendiriw haqqındaǵı hám basqa psixik hádiyselerge tiyisli pikirleri bunıń dálili esaplanadı.
Aristotel'dan keyin de filosoflarning psixologiyaga tiyisli pikirleri túrlishe formada bayanlaınıp kelindi.
Epikurning (eradan aldınǵı 342-271 jıllar ) pikrine qaraǵanda ruxlanıw pútkil organizmge tarqalǵan júdá názik jism bolıp tabıladı, onı ǵayrıjismiy deyiw sandıraqlawdan basqa zat emes.
Orta ásirlerge kelip Shıǵısda da, Batısda da Aristotelning psixologiyalıq táliymatı húkimran bolıp qaldı. Bul táliymat keyinirek metafik yamasa ratsionalistik psixologiya atı menen yuritildi.
Metafizik dep atalıwınıń sebebi sonda, bul táliymatqa tiykarlanıp ruxlanıw ǵayrıjismiy bir zat dep tusintiriledi. Onıń tekseriw metodı qurǵaqlay oy-pikirden ibarat bolıp, tájiriybeden bóleklengen halda bolǵanlıǵı ushın ratsionalistik atı menen de júritiledi.
Ruhning mánisi, kúshi, denege bolǵan munasábeti, dene ólgennen keyingi táǵdiri máselelerinde orta ásir oyshılları hár túrli oy-pikirler bayanladılar. Biraq, olar bul tarawda Platon hám Aristotel'ning pikirlerine hesh qanday jańalıq kirita almadılar.
Orta ásir psixologiyalıq qarawlarında Orta Aziyalıq ataqlı oyshıllar Forobiy, Beruniy hám Ibn Sinoning psixologiya salasındaǵı pikirleri zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı.
Orta Aziya xalıqları basqa dúnyalıq pánler qatarı psixologiya páni salasında da bay miyraslarǵa iye. Xalqımızdıń ullı wákilleri, dúnyada atı tarqalǵan oyshıllar, ilimpazlar hám shayırlar insan psixik processlerin aytıwda óz dáwiri ushın aldıńǵı pikirlerdi alǵa surdilar. Bul oyshıllardan Forobiy, Ibn Sino hám Beruniylerdiń psixologiya salasındaǵı pikirleri, milliy psixologiya tariyxı hám házirgi ǵárezsizlik dáwiri ushın oǵada úlken áhmiyetke iye esaplanadı.
1 X - X1 ásirlerde dóretiwshilik etken oyshıllarımız turmısı Orta Aziya, ulıwma jaqın hám Orta Shıǵısda ekonomikalıq hám siyasiy qarama-qarsılıqlar kúshaygan, hár túrlı social siyasiy gruppalar ortasında gúresler pátine shıqqan, hár túrli ideologik aǵıslar arasında keskin gúresler baslanǵan bir dáwir tuwrı keldi.
Sol dáwirde socialliq ómirdiń basqa tarawları daǵı sıyaqlı insan sezimi (psixikasi) ni aytıw boyınsha da túrli jónelisler hám aǵıslar ortasında keskin gúres ketar edi. Orta Aziya oyshıllarınıń ilimiy ijodi materialistik jónelisti jáne de rawajlandırıw, bekkemlewde bólek áhmiyet kásip etdi.
Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Forobiyning (874-950) psixologiya salasındaǵı qarawları onıń filosofiyalıq pikirleri menen bekkem baylanısqan bolıp tabıladı.
Forobiy materiya haqqında pikir júrgizer eken, onıń real zat hám hádiyselerdiń tiykarın qurawın hám keyinirek ǵárezsiz rawajlanǵanlıǵın tastıyıq etiwge háreket etedi. Onıń pikrine qaraǵanda, materiya - real zatlardıń materiallıq baslanǵıshı bolıp tabıladı, bul baslanǵısh, tiykarlanıp tórt elementten - topıraq, suw, hawa hám órttan ibarat esaplanadi. Bular ápiwayı substantsiyalar bolıp, olardıń qásiyetlerin kórsetip, órt ıssılıq, hawa júdá tez bir orından ekinshi jayǵa ushıp júriw, suw suwıqlıq, topıraq qattılıqtan ibarat esaplanadi. Forobiy mine sol ápiwayı substantsiyalar payda boladı degen juwmaqtı shıǵaradı hám quramalı substantsiyalarning óz-ózinshe vujudga kelmewi, bálki onıń rawajlanıwda ózine muwapıq nizamlıq ámeldegi ekenligi tuwrısında pikir júrgizedi.
Forobiyning pikrine qaraǵanda, ápiwayı substantsiyaning birlesuvidan áwele minerallar - neorganik deneler payda boladı, odan keyin haywanot hám, aqır-aqıbetde, álem deneleri rawajlanıwınıń joqarı basqıshı - insan payda boladı.
Alım mine sol ósimlik, haywan hám insanǵa tán bolǵan ayrıqshalıqlardı quwat dep ataydi jáne onı uchga ajaratadi - ósiw quwatı, haywaniy quwat, insaniy quwat.
Forobiyning quwatlar tuwrısındaǵı pikirin házirgi zaman terminalogiyasi menen aytqanda -
1. Ósiw quwatı - bul biologiyalıq process bolıp, barlıq tiri organizmlerge tiyisli bolıp tabıladı.
2. Haywaniy quwat - bul fiziologikalıq psixik process bolıp, haywanlarǵa hám insanlarǵa xos bolıp tabıladı.
3. Insaniy quwat - bul intellektual, intellektuallıq processler bolıp, tek insanlarǵa tán dep túsiniw kerek.

Forobiy materiyani forma - formaǵa salıstırǵanda baslanǵısh dep biladi, sebebi materiya zattıń materiallıq hasası - mazmunı bolıp tabıladı, forma -forma bolsa onıń (elementtıń ) dúzilisi bolıp tabıladı Mine sol umumfalsafiy pikirlerden kelip shıǵıp, álem insan organizmi menen psixik quwatlar ortasındaǵı munasábetler máselesin da jaqtılandıriwge háreket etedi. Insan organizmi hám psixik quwatlardıń óz-ara munasábetlerdi tap materiya hám forma bólek-bólek yashay almaǵanı sıyaqlı insan organizmi hám psixik processler de bólek yashay almaydı, olar organizmge baylanıslı.
“Ideal qala xalqınıń pikirleri” shıǵarmasında psixik processler tuwrısındaǵı táliymattı tiykarlab - insanda tuwılganidan azıqlantıratuǵın birinshi quwat payda bolıp, onıń járdeminde insan awqatlanadı, ekinshiden, seziw quwatı payda bolıp, bul quwat járdeminde insan ıssı, suwıq sıyaqlılardı sezedi, úshinshi qıyal quwatı bolıp, sezimiy qabıl etilgen tımsallardıń tártipte kombinatsiya qılıw funkciyasın atqaradı, tórtinshi - intellektual quwat vujudga kelip, onıń járdeminde insan sanalı hám abstrakt pikir júrgizedi, kórkem óner hám pán haqqında bilimge iye boladı, aqli jetetuǵın zatlar menen shuǵıllanadı, gózzallıqtı shıraysızlıqtan ajıratıw qábiletine iye boladı, deydi.
Forobiy insan psixik quwatların ekige ajratadı ; sırtqı hám ishki quwatlar. Bulardıń túrlerin kórsetedi hám olarǵa xarakteristika beredi.
Sırtqı quwattı ; 1. Teri sezimsi. 2. Dám biliw sezimsi. 3. Iyis biliw sezimsi. 4. Esitiw sezimsi. 5. Kóriw sezimsi sıyaqlı bes túrge bolıp, olardıń tikkeley sırtqı tásir nátiyjesinde sezim shólkemleri arqalı payda bolıwın aytıp otedi. Bulardıń insanǵa da, joqarı shólkemlesken haywanlarǵa da tán ekenligin kórsetip ótedi. Ishki quwatlar tómendegilerden ibarat esaplanadi; 1. Yad - oyda sawlelendiriw quwatı. 2. Qıyal quwatı. 3. Sezim - emotsiyaquvvati. 4. Sóylew quwatı. 5. Logikalıq pikirlew quwatı.
“Qıyal qılıw hám sóylew, pikir jurtısh, aqıl quwatın Forobiy tek insangagina tán dep tuwrı túsinedi. Insan ózinang sol quwatlara, qábiletleri menen haywanot áleminden tupten parıq etedi.
Sonday eken, alım haywan psixikasi menen insan psixikasining bir tárepden ulıwmalıǵın hám ekinshi tárepden olar ortasadagi farqni tuwrı tushuna aladı. Psixikaning vujudga kegishi sırtqı dúnyaǵa baylanıslılıǵın, insan organizminiń dúnyadaǵı barlıq zat hám hádiyseler tásirine juwap qaytarıwın túsinip jetti hám hár bir psixik processtiń materiallıq hasası bar ekenin aytıp ótdi. Bul máselede ol ilimiy pozitsiyada turadı. Atap aytqanda, insan daǵı basqa sezim shólkemleri hám olardıń hár qaysısı bólek wazıypanı orınlawı tuwrısında hám sırtqı ortalıqtan alınǵan tásirleniwlerin orayǵa eltib, oray olardı ulıwmalastırıw haqqında jetilisken pikir júrgizedi. Lekin ol sezimdiń anatomik-fiziologikalıq mexanizmin túsinip yeta almaǵan edi.
Forobiy pikrine qaraǵanda, adam organizminiń orayı júrek bolıp tabıladı. Shunki júrek pútkil dene jáne onıń aǵzaların qan menen támiyinleydi, qan júrek arqalı pútkil organizmge tarqaladı. Ekinshi oray miya bolıp tabıladı. Mıy da qan menen tiri bolǵanlıǵı sebepli júrekke boysunadı, yaǵnıy júrekten qan aladı, lekin usınıń menen birge, ol pútkil organizm jáne onıń aǵzalarına basshılıq etedi, óz buyrıǵına boysındiradi, olardı málim mo''tadillikda ustap turadı.
Bul táliymat Aristotelning insan organizmi aǵzaların basqarib baratuǵın birden-bir oray júrek bolıp tabıladı, degen pikirge qarsı, máselege ilimiy kózqarastan jantasıw bolıp tabıladı.
Óz dáwirdiń záberdes alımı Ibn Sino (980-1057) ilimiy miyraslarında psixologiya máselelerine de úlken itibar bergenligindeni kóremiz. Ol ózinden ilgeri ótken ilimpazlar - Forobiy, al-Nızam, ar-Roziy hám basqalardıń psixologiya salasındaǵı táliymatların jetilisken úyrendi hám hátte, arnawlı dóretpeler de jazıp qaldırdı. Atap aytqanda, “Jan tuwrısında”, “Tushni yo'yish kitapi”, bulardan tısqarı, “Medicina nızamlari”, “Shafo beretuǵın kitap”, “Donishnoma” hám basqa dóretpelerinde psixologiyaga tiyisli kóplegen mashqalalardi sheshiwge háreket etken.
Ibn Sinoning psixologiya máseleleri menen shuǵıllanıwına birinshiden, ózinden ilgeri ótken Shıǵıs mámleketleri ilimpazları tárepinen jazıp qaldırilgan dóretpelerdi úyrenip, pánniń bul tarawı boyınsha da óziniń original pikirlerin bildiriw; ekinshiden áyyemgi dúnya alım, filosoflarınıń tásiri de úlken rol' oynadı. Atap aytqanda Aristotel' Ibn Sinoning filosofiyada “birinshi oqıtıwshı” edi. Ol Aristotel'ning “Jan haqqında”gi shıǵarması menen jaqsı tanıs edi; úshinshiden, alımdıń meditsina salasındaǵı alıp barǵan jumıslarında adam anatomiyası, fiziologiyasi hám nerv sistemasın jaqsı úyreniw hám sol tiykarda hár túrlı keselliklerdi emlew processinde adamlardıń psixik qásiyetlerin biliw zárúr edi; tórtinshiden, jetkinshekti oqıtıw hám tárbiyalaw máselelerin tuwrı sheshiwde psixologiyaga shaqırıq qılıw hám odan paydalanıw zárúr ekenligin ańlap jetken edi.
Ibn Sinoning psixologiya salasındaǵı táliymatı tiykarlanıp ilimiy xarakterge iye esaplanadı, bul onıń tiri organizmdegi turmıslıq biologiyalıq protsesslarni túsindiriwinde ayqın kórinedi.
Ullı alım psixologiya salasındaǵı qollanbalarında qanday másele maydanınan ilimiy-tekseriw jumısı alıp barmasin, áwele, tekserilip atırǵan ob'ekt barma yamasa joqpa ekenligin anıqlaw kerekligini uqtiradi.
Eger hár qanday zat hám hádiyse ishki yamasa sırtqı sebepler menen háreketke keletuǵın bolsa, sonday eken insannıń jasawı hám háreketinde de qandayda-bir sebep bolıwı kerek, bunday sebeplerden biri “Psixik quwatlar” dep kórsetedi alım.
Aristotel' hám Forobiy sıyaqlı Ibn Sino da adam denesi hám “Psixik quwatlar” materiya menen forma jol menende bir-birinen ajralmagan halda ámeldegi ekenligin aytıp otedi.
Ibn Sino psixika haywanlar menen insanlarǵa tán zat dep aytr eken, haywanlar psixikasining instinktiv xarakterge iye ekenligin, insan bolsa sanalı pikirleytuǵın zot ekenligin uqtiradi.
“Instinkt”,- deydi alım,- sonday quwatdirki, bul haywan sanasında logikasız payda boladı... ”.
Kisiniń sanalı hám logikalıq pikirlewinde tiykarǵı oray mıy ekenligin túsinip jetti hám mıy... seziluvchi pátni aqıl etedi yamasa saqlaydı. Qıyalda saqlanǵan pátni birlestirib yamasa bolıp jumıs júrgizedi hám usınıń menen sezim arqalı kelgen pátga uqsaǵan túrli pátni payda etedi,- deydi ol.
Bul processler Ibn Sino pikrine qaraǵanda, nervler quralı menen júz boladı, kisidegi nerv sistemasınıń dúzilisin kórsetiwge háreket etedi. Alımdıń pikrine qaraǵanda, nervlerdiń baslanıw jayı bas mıy bolıp, organizmdiń barlıq táreplerine tarqaladı hám sol sebepli adam sırtqı dunyadan bolatuǵın tásirotga juwap qaytarıw qábiletine iye boladı.
Ibn Sino Forobiyning sezimler tuwrısındaǵı táliymatın rawajlantirib, insanda besew sezim (kóriw, esitiw, iyis biliw, mazalı hám teri-sezim) ámeldegi ekenligin, sol sezimler arqalı, aylana daǵı zat hám hádiyselerdiń tásirine juwap qaytarılıwı, olardıń qásiyetleri hám áhmiyeti haqqında toqtalıp, hár qaysı sezimdiń bas miyada bólek basqarib baratuǵın orayı bar ekenligin isenim menen aytadı. Sezimlerdiń baslanıw ornı mıy bolıp, hár qaysı (bas) sezim ushın tásiri payda bolatuǵın ayırım organ boladı. Mısalı, ko'ruv orayı miydiń ensi bóleginde jaylasqan bolıp, bas miydiń ońınan keletuǵın nervler kóz qorachig'ining shep tárepine, shep tárepinen keletuǵın nervler ońǵa taralgan bolıp tabıladı. Bunday nervlerdiń... bir-birin kesip ótiwi hár eki kózdiń ese teń kóre alıw ushın zárúr bolıp tabıladı, dep aytıp otedi.
Ibn Sino insannıń pikirlew qábiletine, qıyal yadı hám shıdamlılıq sapalarına joqarı baha beredi jáne bul psixik processlerdiń bir-birleri menen bekkem baylanıslı ekenligin tusinip jetedi.
Ásirese, Ibn Sinoning klientler (temperament) tuwrısındaǵı pikirleri tábiyiy-ilimiy tárepten dıqqatqa ılayıq. Bul tarawdaǵı táliymat áyyemgi Gretsiya alımı Gippokratning (eramızǵa shekemgi Ol ásir) gumaral' teoriyasına tiykarlanadı.
Ibn Sino da Gippokrat sıyaqlı adam denesinde tórt qıylı element bar (ashıw, qan, semiz shóp, qaqırıq ), sol elementlardan qandayda-birı organizmde kóbirek bolsa, bul adam klientiniń (temperamenti) tipini belgileydi. Alımdıń tariypicha, elementlerdiń (elementlar ) aqır-aqıbetde dárejede mayda bólekler degi keri keyipleriniń bir-birine tásirinen payda bolǵan keyip klient dep ataladı.
Ibn Sino kisi psixikasining individual qásiyetleri máselesi menen de qızıǵadı. Onıń pikrine qaraǵanda, adamlardıń individual parqı olar klientiniń mo''tadil yamasa nomo''tadil bolıwına baylanıslı. Mısalı, mo''tadil klientli adamlardıń barlıq háreketleri bir-birine sáykes, pıtken hám jetik boladı. Bunday tipdagi adamlardıń oylawı, qıyalı hám yadı kúshli taraqqiy etken, etikalı boladı, dep aytıp otedi.
Ulıwma, Ibn Sino psixologiyaning kóplegen máseleleri maydanınan original, progressiv pikirler qaldırdiki, bunıń menen psixologiya pániniń keyingi rawajlanıwına úlken úles qosdı.
Beruniy psixologiya salasında ózinden ilgeri ótken ilimpazlar - Forobiy, Xorezmiy zamanlası bolǵan Ibn Sino dóretpelerin hám Indiya daǵı psixologiyalıq pikirlerdi jaqsı úyrenip, turmıslıq tájiriybeler tiykarında psixologiya salasında original pikirler qaldırǵan.
Beruniy insannıń barlıq janzatlardan artiqmashliǵin onıń oylawǵa iye ekenligi menen anıqlama beredi. Insanda aqıl, oyda sawlelendiriw, qıyal, yad sıyaqlı psixik protsesslarning bar ekenligi hám olardı jumısqa salıwdı tastıyıqlap beredi.
Alım oqıǵan, esitken, baqlawdan alǵan bilimlerdiń kisi yadında bekkem saqlanıp qalıwı máselesine bólek itibar beredi. Sol sebepli de ol kisi iskerliginde yaddıń roli úlken ekenligin jáne onıń áhmiyetin kórsetiwge háreket etedi. Beruniydiń tiykarlab beretuǵın barlıq zat yadta jaqsı saqlanıp qalınadı, onı tez hám ańsat eske túsiriledi, degen pikiri dıqqatqa ılayıq.
Alım kisi yadı tuwrısındaǵı pikirinde ilimiy hám diniy kózqarastı aytadı. Ol bir orında yad kisige “Alla taoloning bergen sawǵasıdir” hám ol payda etinmaydi, degen bolsa, ekinshi bir orında bul pikirdi biykarlap, “Yaddıń joqarı dárejege eliriwi zor berip hám qunt menen islew nátiyjesidir”, deydi.
X1 X ásirdiń aqırlarına kelip psixologiyada tariyxıy psixologiya, jas psixologiyasi hám zoopsixologiya sıyaqlı tarmaqlar payda boldı.
Tariyxıy psixologiya adam psixikasi hám sanasınań payda bolıwı hám rawajlanıw basqıshları máselelerin úyrenedi.
XX ásir baslarına kelip barlıq pánler ushın bolǵanı sıyaqlı, psixologiya pániniń rawajlanıwı ushın da keń jol ashıp berildi. Biz XX ásir psixologiyasini rawajlanıw kózqarasınan tómendegishe davrlashtirishni maqsetke muwapıq dep taptık.
1. 20 -jıllar psixologiyasi - bul dáwir psixologiyasining tariyxında túrli aǵıslar ortasındaǵı gúres, kúshli tartıs jılları esaplanadı.
20 -jıllar psixologları aldında bixeviorizm hám refleksologiyaga qarsı gúres wazıypası turar edi. Shunki bul dáwirde bul aǵıslar keń tarqalǵan bolıp, refleksologiya hátte joqarı oqıw orınlarına pán retinde kiritilgen edi.
20 -jıllar psixologiyasida hár túrlı pikirlerge qarsı gúresde psixonevrologiya pánleri boyınsha birinshi (1923 jıl ) hám ekinshi (1924 jıl ) Pútkilrossiya s'ezdlarining áhmiyeti úlken boldı. Bul s'ezdlarda empirik psixologiya hám refleksologiya wákilleri qattı sın pikirge dus keldiler hám 1930 jılǵa kelip bul aǵıslar tamamlanıldı.
2. 30 -jıllar psixologiyasi - bıyılǵı jılılar psixologiyasi ataqlı orıs psixologları L. S. Vigotskiy, P. P. Blonskiy hám I. P. Pavlovlar atı menen baylanıslı. Bul dáwirde ulıwma psixologiya, balalar psixologiyasi hám pedagogikalıq psixologiya salasında bir qansha zárúrli izertlewler payda boldı.
L. S. Vigotskiy (1896 -1934) ulıwma, balalar hám pedagogikalıq psixologiya boyınsha bir qansha izertlewler alıp bardı. 1917 jılda Moskva universitetiniń tariyx-filosofiya fakul'tetini tamamlagach, Gomelda ilimiy-pedagogikalıq iskerligin baslaydı. A. S. Vigotskiy 1924 jılda MGUga jumısqa shaqırıladı, sonday keyin psixologiya institutında, N. K. Krupskaya atındaǵı tárbiya Akademiyasında isleydi. Áne sol dáwirde onıń psixologiyalıq izertlewler aparıw salasındaǵı iskerligi baslanadı.
Adamda joqarı nerv psixik funkciyalarınıń payda bolıwı, psixik protsesslarni úyreniw usılları, adam sanasınań social -tariyxıy mánisi, logik yad, qálegen dıqqat, túsinik hám oylawǵa tiyisli pikirleri 30 -jıllar psixologiyasida zárúrli áhmiyetke iye boldı.
L. S. Vigotskiyning “Saylanǵan psixologiyalıq izertlewler” (Moskva, 1966 ), “Joqarı psixik funkciyalar rawajlanıwi” ( Moskva, 1960 ) sıyaqlı dóretpeleri 30 -jıllar psixologiyasiga qosılǵan múnásip úles bolıp tabıladı.
Ivan Petrovich Pavlov (1849 -1936 ) ataqlı orıs fiziolog -psixolog alımı bolıp tabıladı. I. P. Pavlov birinshi bolıp joqarı nerv iskerliginiń nizamlıqları haqqındaǵı táliymattı jarattı.
Ryazandagi diniy bilim jurtın 1864 jılda tamamlap, seminariyada oqıwdı dawam ettiriwge kiriwgen I. P. Pavlovni seminariya tálimi qızıqtirmaydi. Sonnan keyin I. P. Pavlov Peterburg universitetine oqıwǵa kiredi. Ol universitette artıqmash bahalarǵa oqıw menen birge ilimiy jumıs da júrgizedi. I. P. Pavlov 1874 jılda universitetti altın medal' menen tugatgach, meditsina-xirurgiya akademiyasınıń úshinshi stuldan oqıwdı dawam ettiredi. Akademiyada oqıw dawamında 10 nan artıq ilimiy dóretpe jaratadı. Bul dóretpeleri ushın da ol altın medal' menen sıylıqlanadı.
I. P. Pavlov 1879 jılda oqıwdı artıqmash bahalar menen tugatib, professor S. P. Botkin laboratoriyasında isleydi hám 1883 jılda meditsina pánleri doktorı ilimiy dárejesin alıw ushın dissertatsiya yoqlaydi. 1890 jılda akademiyanıń professor lawazımına kóteriledi hám 1891 jıldan baslap eksperimental meditsina institutınıń fiziologiya bólimin basqaradi.
I. P. Pavlovning 1904 jılda awqat as sińiriw qılıw shólkemleri salasındaǵı izertlewleri Nobel' sıylıqın aladı. Sonnan keyin I. P. Pavlov keń maba qazana baslaydı. 1913 jılda onıń ǵayratı menen joqarı nerv iskerligin úyreniw ushın eksperimaental meditsina institutı qasında arnawlı jay qurıladı jáne bul jerde arnawlı kameralarda shártli reflekslar úyrenila baslaydı.
I. P. Pavlov baslıqlıǵında 1921 jılda Leningrad qasındaǵı Koltushi (házirgi Pavlovo) awılında biologiyalıq stanciya qurıldı. Keyinirek bul stanciya psixologiyalıq izertlewlerdiń ilimiy orayına aylantırildi.
Akademikalıq I. P. Pavlov omiriniń aqırıǵa shekem eksperimental meditsina laboratoriyası hám Koltushi awılı daǵı biologiyalıq stanciyaǵa basshılıq etdi.
Sonday etip, akademikalıq I. P. Pavlov jáne onıń shákirtleri tárepinen alıp barılǵan psixologiyalıq izertlewler 30 -jıllar psixologiyasi rawajlanıwında zárúrli orın iyeledi jáne bul dáwir kelip psixologiya páni óz rawajlanıwınıń jańa basqıshına kóterildi.
3. Watan urısı jılları psixologiyasi. Watan urısı dáwiri barlıq pánlerge bolǵanı sıyaqlı, psixologiya páni aldına da asa juwapkerli wazıypalardı qoydı. Bıyılǵı jılılar psixologiyasining tiykarǵı máseleleri jawıngerlerde hám front arqası miynetkeshlerinde joqarı áskeriy - shıdamlılıqlik sapalardıń quram tabıwına ( shıdam, taqat, qatańlıq, mártlik, mártlik, qaharmanlıq, hújimkorlik, saqlanıw, áskeriy qurallardan sheberona paydalanıw, ushqıshlıq uqıpı, kóriw, esitiw bayqaǵıshlıǵı, shın júrekten óz-ara húrmet, doslıq, biradarlıq, mehribanlıq hám t.b. ) múnásip úles qosıwdan ibarat edi. Psixologiya páni bul sıyaqlı wazıypalardı tabıs menen uddaladi.
4. Watan urısınan keyingi dáwir psixologiyasi. Bul dáwirde barlıq pánler qatarı psixologiya páni de óz rawajlanıwı tárepke ózine isenimli odimladi. Psixologiyalıq bilim turmıstıń barlıq tarawlarına kirip bardı. Bunıń nátiyjesinde psixologiya pánleri sistemasında bir qansha jańa tarmaqlar payda boldı. Lekin sovet social basqarıw princpıı húkimran bolǵan bul sharayatta milliy psixologiyalıq ayrıqshalıqlardı úyreniw jolǵa qoyılmadı. Psixologiya salasında iri qánigeler tayarlaw ushın respublikamızda shárt-sharayat jaratılmadi.
Sonı da atap ótiw kerek, Ózbekstanda psixologiya pánin joqarı oqıw orınlarında oqıtıw jolǵa qoyılǵan sonda da, bul pánni oqıtıwda tiykarlanıp Rossiya psixologları tárepinen jazılǵan sabaqlıq hám qóllanbalardan paydalanıp kelindi. Bul dereklerde ózbek xalqiniń hám ulıwma Respublikamız xalıqlarınıń psixologiyalıq ózine sáykesligi hákis etpey keldi
Ádebiyatlar

1. 
   Andreeva G. M. Sotsial'naya psixologiya. M., Aspekt press, 1999.
   
2. 
   Badmaev B. Ts. Psixologiya: kak yee izuchit' i usvoit'. M., Uchebnaya literatura, 1997.
   
3. 
   8. Davletshin M. hám b. Psixologiya: Izoxli lugat. T., Ukituvchi, 1998.
   
4. 
   9. Karimov V. Social psixologiya. T., «Ukituvchi», 1994.
   
5. 
   10. Karimov V., Akromova F. Psixologiya. T, 2000.
   
6. 
   11. G'oziev E. Intelekt psixologiyasi. T, «Oqıtıwshı», 1990.
   
7. 
   12. G'oziev E. Psixologiya. T, «Oqıtıwshı», 1994.
   
8. 
   13. G'oziev E. Oylaw psixologiyasi. T, «Oqıtıwshı», 1990.
   
9. 
   14. Xalilov M. X. Biliw processleri psixologiyasi. SamDU basılıwı, 1999.
   
10. 
    15. Nemov R. Prakticheskaya psixologiya. M., Vlados, 1998
    
11. 
    16. www. zıyanet. uz.