I. Kirisiw II tiykargi bolim

Tema : Xettler tariyxi
Reje :


I.Kirisiw


II Tiykargi bolim


2.1. Xett mámleketi tariyxı dárekleri hám tariyxnavisligi.
2.2. Mámleketchilikni saqlaniwi
2. 3. Jańa Xett patshalıǵı dáwirinde ullı Xett mámleketi (er. avv. XIv -XII ásirler).
III.Juwmaq


2.4 Paydalanilgan adebiyatlar


Kirisiw
Xett mámleketi tariyxı dárekleri hám tariyxnavisligi. Er. avv. II mıń jıllıqta
apatqa dus kelgen Xett mámleketi tuwrısında tariyxıy maǵlıwmatlar XX ásir baslarınasha
derlik joq dárejede edi. Bul waqıtqa shekem Kishi Aziya hám Arqa Siriyada sırlı iyeroglif
jazıwlar hám suwretler tabılǵan edi. 1887 jıl izertlewshilerdiń Tell-Amarna arxivındaǵı
diplomatik jazıwmalarda Xett patshasınıń Egipet fir'avniga teńligi (onıń biradarı )
eskertip ótiledi. Bul jańa ashılıw Old Aziyada áyyemginde taǵı bir ullı mámleket ámeldegi
bolǵanın kórsetedi. 1906 jıl nemis alımı Y. G. vinkler Bug'ozqoyada (Turkiya ) xettlar
paytaxtı Xattusi qarabaxanalarında arxeologik qazıwmalarga kirisiwedi. Qazıwmalar nátiyjesinde
Jaqın Shıǵıs tillerinde pitilgen on mińlaǵan taxtashalardan ibarat arxiv, atap aytqanda, Xett-
Egipet tınıshlıq shártnamasınıń ideografiya variantı tabıladı. Chex izertlewshisi B. Grozniy
1915 jılda tereń izertlewler nátiyjesinde xett tili hind-evropa tiller shańaraǵına tiyisli degen
juwmaqqa keledi. Nátiyjede Xett mámleketi tariyxın úyreniw kúsheyip ketedi. Alım A. Getse
1933 jıl Xett mámleketi tariyxın ulıwma ocherkini jarattı. Bunnan tısqarı A. Getse
1933 jılda Kishi Aziya tariyxı ulıwma ocherkini baspadan shıǵaradı. Avtor Xett mámleketiniń
áskeriy hám úrim-putaq tariyxına tiykarǵı itibarın qaratadı. Ol Xett jámiyetiniń bir qansha
sociallıq-siyasiy mákemeleri uqsaslıǵına (jer-múlik, minnetlemeli jer egaligi)
tıykarlanıp, xettlarning social sistemasın feodal basqarıw princpı dep tariypladi. Lingvist hám arxeologlar
Xett mádeniyatı tiykarların jaratıwda protoxettlar, xurrit qáwimlerin ornın kórsetetuǵın
dálillerdi taptılar.
Kishi Aziya mámleketliliginde tikkeley Xettdan keyin Grek tasiri kúsheyip, Troya
mámleketi tashkil tawıp óz dáwirdiń qúdiretli mámleketine aylanadı. Áyyemgi Troyani izertlew 1870
jıldan etken nemis alımı G. SHliman áyne Turrkiyaning arqa - batıs aymaqlarında
eramızdan aldınǵı 2 min jıllıqtıń aqırlarında ózine has mámleketshilik basqıshı
bolǵanlıǵın anıqladi1.
2 Mámleketchilikni sakllanishi
Áyyemgi Xett patshalıǵı (er. avv. XvIII-er. avv. XvI ásirler). Er. avv. XX-XvIII
ásirlerde Kishi Aziyada ashshurlik sawdagerler bir neshe sawda koloniyalarini júzege keliw
etediler. Bul sawda koloniyalari arqalı xalıq aralıq sawda alıp barıladı. Bárinen burın, metallar
hám joqarı sapalı gezlemeler sawdası ámelge asıriladı. Bul dáwirde Arqa Kishi Aziyada
xett qáwimleri basqa jergilikli túpkilikli jay xalıqtı assimilyatsiya etediler.
Kishi Aziyadaǵı Nesa (Kanes), Burusxan, Kussar hám Xattusi sıyaqlı qalalardı óz
ishine alǵan siyasiy birlespeler vujudga kela baslaydı. Kishi Aziyanıń bul siyasiy
birlespeleriniń dáslepki birlesuvi er. avv. XvIII ásirdiń birinshi yarımında júz beredi.
wálayatlardıń birin hákimi Anitta Nesa qalasın oray etip, Qara teńizden Kishi
Aziyadaǵı Duz ko'ligacha bolǵan aymaqlardı iyelep, sheksiz mámleketti júzege keliw etedi.
Áyyemgi Xett mámleketinde urıw -jámáát qaldıqları ele kúshli bolǵan. Xett patshaları
óz húkimetlerin xalıq keńeslerine súyene otirip ámelge asırǵanlar. Qural kóteriwge
qábiletli bolǵan barlıq er adamlar patsha shıǵaratuǵın «pankus» dep atalatuǵın
jıynalısqa úzliksiz qatnasqanlar. Zodagonlar mámleket basqarıwında aktiv qatnasıp,
ózleriniń kúshli súyenishi bolǵan zodagonlar keńesi (Tuliya) arqalı xalıq jıyınına
basshılıq etkenler. Zodagonlardan tısqarı, mámleket basqarıwında patsha shańaraǵı : ájaǵa -
úkeleri hám basqa aǵayınları zárúrli rol oynaganlar.
Áyyemgi Xett dástúrına kóre, patshanıń miyrasxorı patsha shańaraǵınan saylanǵan.
Kóbinese miyrasxor tańlawda patshanıń jiyenleri, onıń apa -qarındaslarınıń uwıllarına
jeńillik berilgen. Ádetke kóre, mámleketti eki hukmdor: patsha hám Malika basqargan.
Eger patsha opat etse, Malika óz ataǵın jańa patsha húkimranlıǵı dáwirinde de
saqlap qalǵan. Jańa patshanıń zayıpı Malika bolıw ushın, burınǵı patshanıń tulı -
Malikaning ólimin kútip turǵan. Anita opatınan keyin, er. avv. XvII ásir aqırında basqa
Xett urıwı húkimet tepasiga keledi. Xett mámleketi tiykarlawshileriniń birlestiruvchi
siyasatın istilochi hám reformashı patsha Labarna ( yamasa Tabarna, er. vv. 1675-1650 jıllar
átirapında basqargan) tamamlaydı. Ol istilochilik júriwlerin dawam ettirib, Táwir taw
dizbesiniń arqa bólegin iyeleydi hám Arqa Qara teńizge shıǵadı. Xett mámleketi
shegaraların “teńizden-teńizgacha” keńeytirdi. Onıń ishki hám sırtqı siyasatınan
kúshli tásirlengen hám tán bergen keyingi miyrasxorları Labarna jáne onıń zayıpı Tavannanna
atların ózlerine ataq retinde qabılladılar.
Labarna ámeldegi Xett dástúrlerinege qarsı túrde balası Xattusilini óz miyrasxorı dep daǵaza
etedi. Xattusili I (er. avv. 1650-1625-jıllar átirapında ) paytaxttı xettlarning burınǵı bas
orayı Xattusiga kóshiredi (Sol waqıyadan keyin, mámleket rásmiy túrde “Xatti”
zamanagóy fanda “Xett” dep atala baslanadı ).
Onıń miyrasxorı Mursili I (er. avv. 1625-1590 jıllar átirapında ) dáwirinde Xett patshalıǵında
oraylashuv kúshayadi. Ol Mesopotamiyadan Finikiyaga baratuǵın joldaǵı tiykarǵı
sawda orayı bolǵan Arqa Siriya daǵı Xalpa qalasın basıp aladı. Mursili I er. avv.
1595-jılda uzaq Bobilga júriw etip, Xammurapi úrim-putaǵın tugatadi. Biraq mámleket
ishinde keskin jaǵday payda boladı. Saray pitneshileri patsha hákimiyattı
kusheytiwin istamay, taxt miyrasxorlıǵına kóplegen dawagerler bolıwına múmkinshilik
beretuǵın dástúrlerdi saqlap qalıwǵa urınadılar. Aqıbette Mursili I saray pitnesi jábirleniwshisi
boladı. Xett húkimran siyasiy gruppaları ishinde ala-awızlılıqlar baslanadı.
Ala-awızlılıqlarǵa Telepin I (er. avv. 1530 -1500 jıllar átirapında ) shek
qóyadı. Onıń dáwirinde tek patshanıń balası taxtga shıǵıw huqıqına iye boladı. Eger
patshanıń uwılları bolmasa, onıń singlisining balası hám eń sońǵında patshanıń
kúyewleri taxtga davogar bolıw qaǵıydası ornatıladı. Taxt miyrasxorlıǵınıń bunday tártibi
qatań bolıp, zodagonlar keńesi «pankus»dıń taxt miyrasxorlıǵı máselesindegi rolin tugatdi.
Biraq qalǵan máselelerde «pankus» óz huqıqın saqlap qaladı. Pankusning joqarı
tekshesi bolǵan «tuliya» sheshiwshi rol oynaydı. Tuliyaning ruxsatisiz patsha onıń qandayda bir-bir aǵzası bolǵan zodagonni óltira almas edi. Egerde tuliyaning ruxsatı menen
onıń qandayda bir aǵzasına patsha tárepinen ólim sazayı berilgen táǵdirde de patsha
ayıplınıń shańaraǵın táqip astına alıw hám buyım-múlkin mal-múlkin tartıp alıw qılıw huqıqınan juda
edi. Izertlewshilerdiń, bul dáwirdi (er. avv. XvIIII- er. avv. XvI ásirler) áyyemgi Xett
patshalıǵı dáwiri dep esaplaydilar.
Telepin jáne onıń balası húkimranlıgınan keyin, Xett mámleketiniń tushkunlik dáwiri
baslanadı. Bul dáwir Orta Xett patshalıǵı dáwiri (er. avv. Xv ásir ) dep at aladı. Bul
dáwirde Xett patshalıǵınıń jaǵdayı taǵı salmaqlilesedi. Bir ásir dawamında Xett mámleketi hám
jámiyeti bolǵanday tushkunlikni basdan keshiredi.
3 Jańa Xett patshalıǵı dáwirinde Ullı Xett mámleketi (er. avv. XIv -XII ásirler).
Er. avv. XIv ásir baslarında Old Aziyada Egipet, kassitlar Bobili hám Mitanni mámleketleri
zaiflashib, xalıq aralıq munasábetlerde Xett mámleketiniń kusheytiwi ushın qolay shárt-sharayat
tuwıladı. Er. avv. 1450-jıllar átirapında kelip shıǵıwı xurrit bolǵan áwmetli hámeldar taxtni
iyelep, jańa Xett úrim-putaǵına tiykar saladı. Jańa úrim-putaq patshaları áyyemgi Xett ullı
mámleketliligin ideyaların qaytarıwǵa dawa etip, áskeriy-byurokratik monarxiyani tashkil
etediler. Patsha ilohiylashtirilgan mutloq hukmdorga aylanadı hám ózine miyrasxor tayınlaydı
(Bul miyrasxor bólek “Tuxkante” lawazımına aylanıp, bul wazıypa daǵı kisin zárúr bolǵanda
almastırıw múmkin edi). Keleside saray tónkeriwleri kóteriliske aylanıp ketpeydi. Sol
waqıttan baslap patsha bólek samoviy ilohiylik iyesi esaplanıp, “quyashim” dep
ullılandi.
Xett patshaları ishinde eń belgili diplomat, uzaqtı kóre alatuǵın siyasatshı,
sheber sarkarda Suppilium I (er. avv. 1380-1335-jıllar átirapında ) mámlekettiń áskeriy
qudıretin asıradı. Ol jeńil, júrdek urıs aravalari menen áskerdi támiyinleydi. Xett
qalaları, ásirese, paytaxt Xattusining qorǵaw imaratları bekkemlenedi.
Suppilium I Arqa Ortayer teńizi qirg'og'i mayda mámleketshelerin hám Mitanni
mámleketin ózine bo'ysundiradi. Mitanniga tiyisli Siriya wálayatların hám qalaların
basıp aladı. Suppilium I óz kúyewin Mitanni taxtiga o'tqazdi. Ol Siriyada orayı
Karxemish hám Xalpa bolǵan xettlarga ǵárezli mámleketliklerge tiykar salıp, bul mámleketliklerdi
húkimdarı etip óz uwılların tayınlaydı. Bobil vaAxey (Miken Grekistoni) mámleketleri
Suppilium menen doslıq baylanısların ornatıwǵa májbúr boladı.
Onıń miyrasxorı Mursili II ( er. avv. 1335-1305 jıllar átirapında ) atasınıń mámleketin tolıq
kólemde saqlap qaladı, lekin ǵárezli aymaqlardaǵı kóterilisler, kóterilisler hám basqa qúdiretli
mámleketlerdiń mámleket aymaǵına qısıwına qarsı to'xtovsiz urıslar aparıwǵa májbúr
boladı. Mursili II Kishi Aziyadaǵı Qubla Frigiya hám Lidiya, Milavan (Milet)
hákimlerin bo'ysundiradi. Ol dástúriy raxip Arsava patshalıǵına (Kishi Aziya ) qarsı
jeńimpazona júriw etip, Egey teńizi qirg'og'igacha shıǵadı. Biraq Mursili II
patshalıǵınıń sońǵı jıllarında Egipet XIX úrim-putaq dáwirinde jáne de kúshayadi hám Arqa
Ortayer teńizi qirg'ogi ushın Xett mámleketi menen taǵı báseki baslaydı. Er. avv. 1286
jılda Kades qalası janında hár eki tárep ushın sheshiwshi sawashlardan biri bolıp
ótedi. Jangda Egipet áskerleri jeńiledi. Soǵan qaramastan Egipet fir'avni, uqıplı
sarkarda Ramzes II taǵı urısqa tayarlanıp, xettlarni Palestina, Finikiya hám Siriyanıń
úlken bóleginen siqib shıǵaradı. Aqır-áqıbette Egipet hám Xett mámleketi er. avv. 1280 jılda
tınıshlıq shártnamasın imzolaydilar. Shártnama boyınsha Siriyanıń bir bólegi, Arqa
Finikiya Xett mámleketi tásiri astında qaladı. Hár eki mámleket ortasında sawda baylanısları kusheydi. Keleside Xattusili III kúsheyip baratırǵan Osuriyaning áskeriy qısıwına
qarsı Bobil menen birlespe dúziwge háreket etedi, lekin Osuriyani Joqarı
Mesopotamiyadan siqib shıǵara almaydı. Xett mámleketi kúshli áskerge iye bolǵan
Osuriya qısıwın qıyınshılıq menen qaytaradı.
Sońǵı Xett patshaları Tutxaliya Iv jáne onıń eki balası dáwirinde axeylar, Bolqondan
kelgen frigiyaliklarni Kishi Aziyanıń batısında hújimin zorǵa qaytaradılar. Axeylar
tar-mor etilgeninen keyin, Kishi Aziya batısındaǵı Ilion qalası basıp alınadı. Sońǵı
Xett patshası Suppilium II Kipr atawın taǵı qayta basıp aladı. Er. avv. XII ásir aqırında
Egey teńizi arqalı hám atawlarınıń etnik tárepten ala quroq «dengiz xalıqlari» Xett
mámleketin tar-mor etdiler (er. avv. 1190 -jıllar ). Sonday etip, jańa Xett mámleketi tariyx
saqnasınan máńgi túsip ketti. Orayları Karxemish hám Melida bolǵan sońǵı Xett
patshalıqları qaldıqları er. avv. vIII ásir aqırlarında Osuriya tárepinen tamamlanıldı.
Paydalanilgan adebiyatlar
I. docviewer.yandex.uz sayti
II. eduportal.uz