Жаҳон иқтисодий ва ижтимоий географияси

Hindiston Respublikasi.

Hindiston janubiy Osiyodagi aholisi soni va maydoniga ko’ra eng yirik davlat. Maydoni 3291 (3288) mln km² bo’lib, u maydoniga ko’ra dunyoda 7-o’rinda turadi. Iqtisodiy geografik o’rni mamlakat iqtisodini rivojlantirish uchun qulay. Mamlakatning quruqlik chegarasi 15 000 km, dengiz chegarasi 5,5 ming km. quruqlik chegarasi orqali 7 ta davlat bilan chegaradosh bo’lib, bu chegaralar baland tog’ va cho’llardan o’tganligi uchun iqtisodiy jihatidan uqadar qulay emas. Mamlakatni janubiy qismi yarimoroldan iborat bo’lib, bu qism Janubi-G’arbiy Osiyo, Janubi-Sharqiy Osiyo, Avstraliya va Afrika davlatlari o’rtasidagi dengiz yo’llari o’rtasida joylashgan.

Hindiston Evropa, Osiyo va Avstraliya o’rtasidagi muqim xalqaro havo yo’llari tugunida joylashgan. Masalan: Moskva – Toshkent – Dehli – Singapur. Hindiston xududi shimoldan janubga 3200 km, g’arbdan sharqqa 2700 (2900)km ga cho’zilgan.
Hindiston aholisi demografik portlashda. Masalan: 1988-yil mamlakatda 800 mln kishi yashagan bo’lsa, u yiliga 15-17 mln kishiga ko’payib, 2003 yil 1068 mln, 2006 yil 1122 mln kishiga etdi. Tug’ilish koeffisienti 25 ‰, o’lim 8‰ . 1 ayolga 3,1 bola to’g’ri keladi. 15 yoshgacha bo’lganlar jami aholining 36 % ini, 64 yoshdan o’tganlar 4 % ini tashkil etadi. O’rtacha umr 62-64 yosh. YAMD –2820 $ (2001). Mamlakat umumiy chaqaloqlar soniga ko’ra (yiliga 27 mln) dunyoda birinchi o’rinda turadi. Ayni paytda umumiy chaqaloqlar o’limi bo’yicha ham dunyoda yetakchi (yiliga 9 mln). Rivojlanayotgan mamlakatlar ichida Hindiston birinchi bo’lib oilani rejalashtirishga o’tgan, lekin u yaxshi samara bermadi. Sababi ko’p asrli yosh nikoh qurish an’anasidir. Hind aholisini etnik tarkibiga ko’ra ham dunyoda 1-o’rinda. 150 dan ortiq xalqlar bor. Asosiy tillar 15 ta, shevalar soni 1,6 mingta. Eng yirik xalqlari: hindlar, bixarlar, bengallar. Hindistonliklar tili – hind tili, millatlararo muomala
tili – ingliz. Aholisini 83% i induizmga, 11% islomga , qolgani xristian, sinkxizm va buddizmga e’tiqod qilishadi. Varanasi va Gang daryosi induizm dini uchun, Lumbini shahri buddistlar uchun muqaddas joy.
Aholisi ancha notekis joylashgan. Mamlakatda aholining o’rtacha zichligi 1 km² ga 330 kishi. Hind-Gang pasttekisligida esa 800 kishigacha. Himolay tog’larida, mamlakatning shimoli-g’arbida va markaziy qurg’oqchil hududlarda aholi ancha siyrak.
Mamlakatda urbanizasiya darajasi 26 % . Hindistonda 4500 shaharlar bor, millioner shaharlar soni 23 ta. Eng yiriklari: Mumbay (12,6 mln) va Kalkutta (11 mln). hindistonda 600mingdan ortiq qishloqlar bor.
Hindistonni XVIII-asrda inglizlar bosib olgan va 200 yil mustamlaka qilgan . U 1947 yil 15-avgustda mustaqillikka erishgan va 1950 yil 26-yanvarda respeublika deb e’lon qilingan. Davlat tuzumiga ko’ra Federativ Respublika bo’lib, 25 shtatdan va 6 ta ittifoqdosh hududdan tashkil topgan. Kashmir va Panjopda siyosiy ahvol yaxshi emas. Asosiy siyosiy partiyasi: Hindiston milliy kongresidir (1885 yilda tuzilgan).
Hindiston xo’jaligi ulkan tafovutlar mamlakati. Masalan: bir tomonda industrlashtirish, tub agrar islohotlar, kosmik dasturlarni amalga oshirlishi, qudratli sanoat korxonalari, AES lar.
Ikkinchi tomonda qashshoq aholi va qoloq qishloq xo’jaligi, ersizlik, uysizlik, erga omoch va xo’kizda ishlov berish. Hindiston umumiy ishlab chiqarish hajmi bo’yicha jahonda 11- o’rinda turadi, lekin jon boshiga YAIM bo’yicha 102-o’rinda (340 $) turadi.
Hindiston qoramollar soniga ko’ra (250 mln) dunyoda 1-o’rinda, lekin dunyoda go’sht iste’mol qilish bo’yicha oxirida.
Qishloq xo’jaligi traktorlari ishlab chiqarish bo’yicha (yiliga 110 ming) dunyoda Rossiya va Yaponiyadan keyin turadi, lekin omoch-xo’kiz-arava.
Temir yo’llar uzunligi bo’yicha Osiyoda 1- o’rinda, lekin ular tor izli.
FTI mutaxassislari soniga ko’ra Rossiya va AQSH dan keyin turadi, lekin ular chet ellarga ko’p ketib qolmoqda.
Kinofilmlar ishlab chiqarish bo’yicha dunyoda (750 ta) 1-o’rinda, lekin aholisining yarmidan ko’pi savodsiz.
Hashamatli uylar va xaroba kulbalar bor.
Hindistonda iqtisodiy faol aholi soni 626 mln kishi bo’lib (Xitoydan keyin 2- o’rinda), uning 1/5 qismi sanoatda band. Aholisining 70 % dan ortig’i qishloq xo’jaligida band. Mamlakatning asosiy qazilma boyliklari: ko’mir, temir rudasi, marganes, mis, uran, titan, neft, olmos kabilardir.
Ko’mir qazib chiqarish bo’yicha (yiliga 210 mln t.) Hindiston dunyoda 6- o’rinda turadi. Damadar vodiysi – Hindiston Ruridir. Temir rudasi qazib olishda ham dunyoda 6- o’rinda turadi. U yiliga 55 mln t. an ortiq temir rudasi qazib oladi, bu AQSH bilan tengdir. Temirning 40% i eksport qilinadi.
Elektr energiyasi ishlab chiqarish bo’yicha u dunyoda 8- o’rinda (yiliga 380 mlrd kVt/s) turadi.
Elektr energiyasini asosan IES, AES (3 ta) va GESlar beradi. Mamlakatning etakchi sanoat tarmoqlari: Engil sanoat, oziq-ovqat, metallurgiya, mashinasozlik va kimyo. Ma’lumki jahon engil sanoati 5 regionda kuchli rivojlangan bo’lib, ularning biri Janubiy Osiyodir. Hindistonda ip-gazlama va jut-gazlama sanoatlari yaxshi rivojlangan. Ip-gazlama – Bombeyda, jut-gazlama – Kalkuttada, oziq-ovqat sanoatida choy, qand-shakar, o’simlik moyi (eryong’oq), qandolatchilik etakchi o’rin tutadi. Mamlakatda qora metallurgiya sanoati rivojlangan bo’lib, u dunyoda po’lat eritish bo’yicha 10-o’rinda (yiliga 18 mln t.) turadi. Rangli metallardan alyuminiy eritish yaxshi rivojlangan. Eng yirik metallurgiya markazi – Bakaro shaxrida joylashgan.
Hindiston xo’jaligida dastgohlar, traktorlar, avtomobillar, teplovozlar, televizorlar, EHM lar, AES lar uchun jihozlar, kosmik sanoat uchun jihozlar, ximiyaviy tolalar, farmosevtika (“Farmed” qo’shma korxonasi) kabilar rivojlangan.
Mamlakatning tog’-kon sanoati, ayniqsa Dekan yassitog’ligida kuchli rivojlanib bormoqda. bu erdagi og’ir sanoatning eng muhim yangi qurilishlarini J.Neru “Yangi Hindistonning qasrlari” deb atagan.
Hindiston xo’jaligining iqtisodiy rivojlanishida 4 ta yirik markaz ajralib turadi. Ular iqtisodiy poytaxtlardir: Dehli, Madoras, Bombey,Kalkutta.
Dehli 1911- yildan beri mamlakat poytaxti, hozirda Yangi Dehli. Qishloq xo’jaligida dehqonchilik yetakchi, bunga sabab tabiiy sharoitning qklayligidir. Mamlakat xududi asosan subekvatorial iqlim mintaqasida joylashgan. U haydaladigan erlar maydoniga ko’ra faqat AQSH dan keyin turadi xolos. Mamlakat qishloq xo’jaligi asosan 2 mavsumga, ya’ni rabi (qishki) va harif (yoz) mavsumiga bo’linadi.
Hindiston qishloq xo’jaligida sholi, choy, paxta, shakarqamish, bug’doy, eryong’oq, zirovorlar yetishtirish yetakchi.
Hindiston dunyoda sholi yetishtirish bo’yicha 2-o’rinda (yiliga 110 mln t. Xitoydan keyin), shakarqamish yetishtirish bo’yicha 2-o’rinda (yiliga 170 mln t. Braziliyadan keyin), choy yetishtirish bo’yicha 1-o’rinda, bug’doy etishtirish bo’yicha 3- o’rinda (yiliga 50 mln t. Xitoy va AQSH dan keyin), paxta yetishtirish bo’yicha 3- o’rinda (yiliga 1,7 mln t. paxta tolasi Xitoy va AQSH dan keyin), eryong’oq va zirovorlar yetishtirish bo’yicha 1- o’rinda turadi.
Sholi asosan Gang va Braxmaputra daryolari vodiysida, bug’doy esa Hind-Gang pasttekisligida ekiladi. Panjob – Hindistonning bug’doy mintaqasi nomini olgan.
Paxta va eryong’oq Dekan yassitog’ligida, jut G’arbiy Bengaliyada, choy Sharqiy Hindiston tog’ yonbag’irlarida, kokos yong’og’i va dorivorlar Arab dengizi sohillarida etishtiriladi.
Hindiston dunyoda qoramollar soni (250 mln bosh), echkilar soni (77 mln bosh) bo’yicha birinchi o’rinda turadi, lekin hind aholisi go’sht,sut, hayvon yog’i, tuxum iste’mol qilish bo’yicha dunyoda oxirgi o’rinlarda (jon boshiga 1,5-2 kg) turadi. Bunga sabab induizm dini (vegeterianlik).
Hindiston transportida etakchi o’rinda temir yo’l, avtomobil va dengiz transporti turadi. Temir yo’llarning uzunligi bo’yicha (63 ming km) mamlakat Osiyoda birinchi o’rinda tursada, temir yo’llarning tor izligi va lakamotivlarning eskiligi temir yo’l transportining rivojlanishiga to’sqinlik qiladi.
Avtoyo’llarning uzunligi 1,7 mln km bo’lib. Uning 833 ming km qattiq qoplamadir. Mamlakat ichidagi umumiy tashiladigan yukning 80% i, yo’lovchining 70 % i temir yo’l transportiga to’g’ri keladi.
Hindiston tashqi savdosida dengiz transporti etakchi. Eng yirik dengiz porti “bosh darvozasi” Bombey, keyin esa Kalkutta turadi.
Asosiy eksporti: choy, shakarqand, ip-gazlama (paxta), kanop, charm, dorivorlar, farmasevtika mahsulotlari, mashina va jihozlar. Zargarlik va badiiy xunarmandchilik buyumlari, kiyim-kechak.
Asosiy importi: neft, mashina va jihozlar, oziq-oaqat, mineral o’g’itlar, po’lat.
Asosiy savdo sheriklari: AQSH, Rossiya, Yaponiya, GFR. Pul birligi – hind rupiyasi.