Jarohat to’g’risida tushucha, turlari, belgilari

Jarohat to’g’risida tushucha, turlari, belgilari

Jarohat deb teri qoplamlari, shilliq pardalar, bazida esa tag’in ham ichkaridagi to’qimalar butunligining buzilishi va og’rib, qonab turishi hamda ochilib qolishi bilan harakterlanadigan shikastga aytiladi.

Jarohatlar o’q tekkan, kesilgan, chopilgan, sanchilgan, urilgan, ezilgan, yirtilgan tishlangan bo’lishi mumkin. O’q tekkan jarohatlar odamning o’qdan yoki oskolkadan yaralanishia natijasida paydo bo’ladi. Bular teshib o’tgan, uchi berk va urinma jarohatlar bo’lishi mumkin. Teshib o’tgan jarohatlarda o’q yoki oskolka kirgan va teshib chiqib ketgan teshiklar bo’ladi, uchi berk jarohatlarda o’q yoki oskolka to’qimalarda tiqilib qoladi, urinma jarohatlarda urinma yo’nalishda uchib kelgan o’q yoki oskolka yumshoq to’qimalarda tiqilib qolmasdan, balki teri va yumshoq to’qimalarni shikastlab o’tadi. Kesilgan va sanchilgan jarohatlarning zararlanish zonasi kichik, chetlari tekis bo’ladi, bunday jarohatlarning devorlari yashash qobiliyatini saqlab qoladi, ulardan ko’p qon ketadi, bunday jarohatlarga infeksiya boshqalaridan ko’ra kamroq yuqadigan bo’ladi. Sanchilgan jarohatlarning teshib o’tgan xillari teri va shilliq pardani uncha zaralamasa ham, ancha chuqur bo’lishi mumkin va ichki organlarni shikastlashi va ularga infeksiya o’tishi mumkin bo’lgani munosabati bilan kattagina xavf tug’diradi, ichki organlarga infeksiya o’tib qolsa, peritonit va sepsis boshlanib ketishi mumkin. Chopilgan jarohatlar har xil chuqurlikda bo’lib, yumshoq to’qimalarning urilib, lat yeyishi va ezilishiga olib boradi. Urilgan, yirtilgan va ezilgan jarohatlar murakkab shaklda, chetlari notekis bo’lishi bilan xarakterlanadi. Ancha joyi qonga, o’lik to’qimalarga to’lib turgan bo’ladi, bunday jarohatlarda infeksiya avj olishi uchun qulay shart-sharoitlar vujudga keladi. Yirtilgan jarohatlar qo’pol mexanik ta’sir tufayli paydo bo’lib, aksari terining sidirilib chiqishi, paylar, muskullar va tomirlarning shikastlanishi bilan birga davom etadi, ko’p ifloslangan bo’ladi. Tishlangan jarohatlarga hamisha so’lak tushgan bo’ladi.
Operasiya jarohatlarini aytmaganda, jarohatlarning hammasi birlamchi tartibda infeksiyalangan, deb hisoblanadi. Jarohatlovchi narsa, tuproq, kiyim bo’laklari bilan birga, havodan va jarohatga qo’l urilgan mahalda unga mikroblar tushadi. Jarohatga tushib qolgan mikroblar uning yiringlab ketishiga, saramas singari yallig’lanishga aloqador asoratlarning paydo bo’lishiga olib kelishi mumkin.
Havosiz joyda ko’payadigan va anaerob infeksiyaga sabab bo’ladigan mikroblarning jarohatga tushib qolishi hammadan hatarli. Jarohatlarning yana bir xavfli asorati ularga qoqshol mikrobi yuqib qolishidir.
Jarohatlarni mikroblar yuqishidan ehtiyot qilishning chorasi jarohatlangan joyga mikroblar o’tishiga yo’l qo’ymaydigan aseptic bog’lamni mumkin qadar ertaroq qo’yib bog’lashdir. (Quyidagi rasmlarda jarohat turlari ko’rsatilgan)
Jarohat — gavda toʻqimalarining mexanik shikastlangan joyi (teri, shilliq parda, koʻpincha muskul, nerv, yirik tomir, suyak, boʻgʻim, ichki aʼzo va gavda boʻshliklarining butunligiga putur yetishi). Toʻqimaning ogʻrishi, qonashi va ochilib qolishi J.ning asosiy belgilaridir. Paydo boʻlish sharoitiga qarab xirurgik (operatsion) J., jangda yaralanish va tasodifiy J. ajratiladi; jarohatlovchi qurol qanday shikact yetkazganligiga qarab, kesilgan, sanchilgan, chopilgan, yirtilgan (yulingan), lat yegan, ezilgan, tishlangan va oʻq (snaryad parchasi) tekkan J. farq qilinadi. Zaharlovchi moddalar J.ga tushganda, zaharli jonivorlar (qoraqurt, ilon) chaqqanda zaharlangan J. paydo boʻladi. Quturgan hayvonlarning tishlashi (qopishi)dan vujudga kelgan J. ayniqsa xavfli. J.lar tanadan ayrim boʻshliqlarga (miya, koʻkrak, qorin, boʻgʻin) nisbatan ularning devoridan oʻtgan va oʻtmagan turlarga ham boʻlinadi. Mac, koʻkrak boʻshligʻidagi J. oʻtuvchi harakterda boʻlsa, u holda koʻkrak boʻshligʻidagi aʼzolar (yurak, oʻpka, koʻkrak boʻshligʻi aʼzolari, traxeya, qiziloʻngach, aorta va h. k.) shikastlanishi yoki shikastlanmasligi mumkin. Aʼzolar shikastlanganda bemor zudlik bilan xirurgik boʻlimlarning murakkab shikastlarga ixtisoslashgan markazlarida (neyroxirurgiya, kardioxirurgiya va h. k.) davolanishi kerak. U yerda nozik aʼzolar (miya, koʻz, yurak va b.) mikroskop orqali nihoyatda takomillashgan asboblar bilan operatsiya qilinadi.

Tasodifiy J.ga mikroblar (asosan, yiring tugʻdiruvchi mikroblar) tushgan boʻladi. Tasodifiy yoki jangovar J. jarohatlanish paytida yoki keyin (bogʻlab qoʻyilmasa) ifloslanishi mumkin. Mikroblar (streptokokk, stafilokok va b.) J.ga jarohatlovchi quroldan, tevarak atrofdagi teri, kiyim, tuproq va b.dan oʻtib, tomirdan chiqqan qonda, majaqlangan toʻqimalarda rivojlanadi va uni yalligʻlantiradi, sepsis, qoqshol, gazli gangrena kabi infeksion kasalliklarga sabab boʻladi. Jarohatlangan kishiga oʻz vaqtida yordam berib, mikroblar rivojlanishining oldini olsa boʻladi.

J.ning bitishi murakkab jarayon boʻlib, organizmning umumiy va mahalliy reaksiyasiga bogʻliq. Organizmning holdan toyishi, avitaminozlar, diabet, kamqonlik, moddalar almashinuvining buzilishi J.ning bitishini qiyinlashtiradi. Jarohatlangan aʼzoning qon bilan qanchalik taʼminlanishi, toʻqimalarning shikastlanish harakteri ham muhim. Aʼzoning qon bilan yaxshiroq taʼminlanishi J.ning bitishini tezlatadi. Maye, bosh va yuzdagi J. boldirning oldingi yuzasidagi J.ga nisbatan tezroq, majaqlangan, yulingan J. silliq kesilgan J.ga karaganda sekin bitadi. J. yiringlamagan, chetlari bir-biriga tegib turgan (maye, choklangan) boʻlsa, 5—7 kunda bitadi. Bu birlamchi tortishib (taranglanib) bitish deyiladi. Infeksiya tushgan (yiringlagan) J., shuningdek, chetlari bir-biridan "qochgan" J. ikkilamchi tortishib (taranglanib ) bitadi. Buning oʻziga xosligi shuki, biriktiruvchi toʻqima (granulyasion toʻqima) rivojlanib, jarohat yuzini toʻldiradi. Shu tariqa pastroqdagi (ichkaridagi) toʻqiqmalarni tashqi taʼsirlardan saqlaydi va J.ning bitishiga yordam beradi. J. granulyasiyalar bilan toʻlishidan tashqari, teri chetlaridan yangi hosil boʻlgan epiteliy qoplami oʻsadi. Birlamchi tortishib bitgan J. bilinar-bilinmas chandiq (yamoq), ikkilamchi tortishib bitgan J. esa katta chandiq hosil qiladi.

Birinchi yordam: ketayotgan qon toʻxtatiladi, J. atrofidagi teriga spirtli yod (yod nastoykasi) surtgach, aseptika qoidalariga rioya qilgan holda va antiseptika vositalaridan foydalanib, J.ni ifloslanishdan saqlash, jarohatlangan aʼzoni qimirlamaydigan qilib qoʻyish (qarang Immobilizatsiya), shundan keyin bemorni davolash muassasasiga yetkazib borish kerak.
Hayvon tishlagan (maye, it qopgan) kishini yaqin oradagi sanitariya-epidemiologiya stansiyasiga yoki Paster punktiga darhol yuborib, quturishga qarshi emlanadi; tishlagan it yoki boshqa hayvon veterinariya punktlariga olib boriladi.
Badan tirnalganda, chaqalanganda, zirapcha kirganda, pichoq kesganda teri ifloslanmagan boʻlsa, J. va atrofidagi teriga spirtli yod eritmasi surtib, quruq aseptik material (maye, bint) bilan bogʻlab qoʻyiladi. Boylamni namiqish va ifloslanishdan saqlab, 6—7 kungacha yechmay turish kerak. Uzoq, turgan goʻshtni boʻlish yoki baliqni tozalash vaqtida salgina boʻlsa-da jaro-hatlangan, badaniga igna va b. narsalar kirgan, shuningdek, J.iga tuproq tushgan kishini ham vrachga koʻrsatish kerak.
J.ni infeksiyadan saqlash va qon toʻxtatish uchun birinchi yordam bogʻlov paketi va individual bogʻlov paketi ishlatiladi.
Birinchi yordam bogʻlov paketi tayyor aseptik va antiseptik bogʻlov boʻlib, oʻrovi bor. Sirtqi oʻrovi rezina yugirtirilgan, suv oʻtkazmaydigan matodan, ichkaridagisi qogʻoz (pergament)dan iborat boʻlib, ichida sterillangan boylam — doka bint bilan 1—2 ta paxta-doka yostiqcha bor. Yostiqchalardan biri bint oxiriga chatib qoʻyilgan, ikkinchisini bint boʻylab surish mumkin. Paketdan foydalanishda sirtqi oʻrovi chetidan yirtiladi. Ichkaridagi (pergament) qogʻozi ichiga yopishtirilgan ipdan tortib ochiladi. Bintni picha ochib, bitta yoki ikkala yostiqcha J.ga yopiladi, bunda yostiqchaning J.ga qaragan tomoniga qoʻl tegizilmaydi. Bogʻlovni J.ga yopishdan oldin uning chetlariga yod suriladi.
J. oʻq teshib oʻtishdan vujudga kelgan boʻlsa, ikkinchi yostiqcha bint boʻylab J.ning chiqish teshigigacha surib boriladi va unga yopiladi. Yostiqchalar ustidan bint oʻrab, uning uchi bogʻlov paketidagi qoʻshaloq toʻgʻnogʻich bilan mahkamlab qoʻyiladi.
Individual bogʻlov paketi — jangovar sharoitda J.larga va kuygan yuzalarga yopiladigan steril bogʻlov. Birinchi yordam bogʻlov paketiga oʻxshaydi: paxta viskoza binti va ikkita paxta-doka yostiqchasi bor. Yostiqchalar sirti rangli ip bilan qavilgan. Bogʻlov pergament qogʻozga oʻralgan. Foydalanish tartibi: paket shokilasidagi kertik boʻylab sirtqi oʻrovi yirtiladi, pergament qogʻozga oʻralgan bogʻlov, burmasidan esa xavfeiz toʻgʻnogʻich olinadi; qogʻoz pardani olib tashlanadi; bintning yostiqcha chatib qoʻyilgan erkin uchini chap qoʻl, yumaloqlangan uchini esa oʻng qoʻl bilan ushlanadi. Kuygan yuza katta boʻlsa, yostiqchalar bir-biriga yaqinlashtirilib, umumiy kompress hosil qilinadi, kuygan yuza kichkina boʻlsa, yostiqchalar ustmaust qoʻyiladi. Soʻngra bintni gir aylantirib oʻrab, uchiga toʻgʻnogʻich qadaladi.