Javob Shaxsiy kompyuterlarning dasturli ta‘minoti

10. Ommabop mikroprotsessorlar bilan tanishish.

1971 yilning noyabr oyida Intel korporatsiyasi o‘zining uch nafar muhandisi tomonidan ishlab chiqilgan va tijorat maqsadlarida tarqatish uchun mo‘ljallangan dunyoda eng birinchi 4004 rusumli mikroprotsessor yaratganini e’lon qildi. Bugungi standartlarga ko‘ra juda sodda sanaladigan ushbu mikroprotsessor tarkibida atigi 2300 ta tranzistor bo‘lib, soniyada bor-yo‘g‘i 60 000 ta hisoblash operatsiyalarini bajargan xolos.

Bugungi mikroprotsessorlar ommaviy ishlab chiqarilayotgan juda murakkab mahsulot bo‘lib, o‘z ichiga 5,5 milliondan ortiq tranzistorni mujassam etadi, soniyada yuzlab million operatsiyalar bajaradi. Bu borada olib borilayotgan tadqiqotlar esa tobora jadal kechmoqda. Intel firmasining asosiy yutuqlaridan biri Pentium rusumli protsessor yaratilishi bo‘ldi. Bu ish 1989 yil iyun oyida boshlandi. Pentium ni ishlab chiqish va sinab ko‘rish ishlarida shaxsiy kompyuterlarni ishlab chiqadigan va dasturiy ta’minot tuzadigan asosiy mutaxassislar faol ishtirok etishdi. Bu esa, o‘z navbatida, loyihaning umumiy muvaffaqiyatiga sezilarli omil bo‘ldi.

1991 yil intihosida protsessor maketi tayyor bo‘lib, unda muhandislar dasturiy ta’minotni ishga tushirishga muvaffaq bo‘ldilar. Loyiha ishlari asosan 1992 yilning fevral oyida nihoyasiga yetkazilib, protsessorlarning tajriba uchun yaratilgan partiyasi keng qamrovli sinovdan o‘tkazila boshlandi. Pentium sanoatini o‘zlashtirish yuzasidan qaror 1992 yilning aprel oyida qabul qilinib, 1993 yil 22 mart kuni Pentium protsessorining keng qamrovli taqdimoti o‘tkazildi.

11. Tezkor xotira. Xotira turlari bilan tanishish

Xotira-ma’lumot va dasturlarni saqlash uchun xizmat qiladi va quyidagilarga bo’linadi:

1.Operativ xotira 2. Kesh xotira 3. BIOS xotira 4.CMOS(yarim doimiy xotira) 5. Video xotira

Tezkor hotira boshqaruv hotirasiningsignallariorqali ishlaydi va ular orasidagi ba’zi signallarning uzilishini tinimsiz ushlab turadi. Bu signallar hotira modulidagi buyruqlarni bajarishga ulgurishi va keyingilariga tayorgarlik ko’radi. Ushbu uzilishlar “Tayming” lar deb nomlanadi va odatda qattiq disk xotirasini o’lchaydi. Bu “Tayming” lar orasida CAS# Latency (tCL), RAS# toCAS# delay (tRCD), RAS# Precharge (tRP) va Active to Precharge Delay (tRAS) lar ko’p ahamiyatga egadirlar. 

BIOS ni sozlash jarayonida barcha kerakli o’lchamlar xotiraga avtomatik ravishda joylashadi. Har bir modulda maxsus SPD (Serial Presence Detect) deb nomlangan kodli chiplar bor va ular og’ir topshiriqlarni modullarga yozib boradi. Tezkor xotirani jo’natish uchun avtomatik sozlanmalarni o’chirish kerak bo’ladi va barchasini qo’l sozlanmalariga ogirish kerak, barcha sozlanmalarni o’tkazgandan keyin protsessorning chastotasini oshirmaslik kerak, aksincha uni tushirish kerak. Kiritilgan parametrlar tezkor xotira sozlanmalari sistema platasidagi har xil modullardan ancha farq qilishi mumkin, hattoki bitta chipda ishlatilgan bo’lsada. Ko’plab platada jo’natish uchun tezkor xotiraning chastotasini va tayminglarni o’zgartirishi mumkin (rasm 1). Tezkor xotiraning o’lchamlari sozlash jarayonida jo’natilishi mumkin va Advanced Chipset Features yoki Advanced bo’limlarda bo’ladi.

Tezkor xotira kompyuterning muhim qismi bolib, protsessor undan amallarni bajarish uchun programma, berilganlarni oladi va amalni bajarib, natijani yana unda saqlaydi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, kompyuter ochirilsa, tezkor xotirada saqlanayotgan programmalar va berilganlar yoq bolib ketadi. Shuning uchun ularni qattiq diskda yoki disklarda saqlab qolish kerak. Kompyuter ishlab turganda elektr tokini ogohlantirmasdan ochirish, umuman aytganda, katta zarar keltirishi mumkin. Barcha turdagi xotiralar uchun muhim tushuncha uning hajmidir. Kompyuterlarda ma’lumot birligining eng kichik olchovi sifatida bayt qabul qilingan bolib, 1 bayt 8 bit (ikkilik raqam)ga teng.

Kesh xotira. Kesh xotira kompyuterning ishlash tezligini oshirish uchun ishlatiladi. U tezkor xotira va mikroprotsessor orasida joylashgan bolib, uning yordamida amallar bajarish tezkor xotira orqali bajariladigan amallardan ancha tez bajariladi. Shuning uchun kompyuter xotiraning koproq ishlatiladigan qismi nusxasini kesh xotirada saqlab turadi. Mikroprotsessorning xotiraga murojaatida, avvalo, kerakli programma va berilganlar kesh xotirada qidiriladi. Berilganlarni kesh xotirada qidirish vaqti tezkor xotiradagiga nisbatan ancha kam bolgani uchun kesh xotira bilan ishlash vaqti ancha kam boladi.

Videoxotira. Videoxotira monitor ekraniga video ma’lumotlarni (videotasvirlarni) saqlab turish uchun ishlatiladi. Shuni aytish lozimki, videotasvirlar (ayniqsa rangli) kompyuter xotirasida kop joy egallaydi. Shuning uchun video xotira hajmi qancha katta bolsa, shuncha yaxshi albatta.

13. Kompyuterni qismlarga ajratish. Tizimli blok qismlari bilan tanishish. Kompyuterga qo’shimcha yangi texnik qurilmalarni ulash

Tizim platasi (motherboard) - qurilmalami va hisoblashlami boshqaruvchi asosiy qurilma bo'lib, unga mikroprotsessor, tezkor va kesh xotira, mikrosxemalari, kontroller va turli adapter, elektrosxemalar o'matiladi. Tizim platasi asosan quyidagi qurilmalardan tashkil topadi. Mikroprotsessor - kompyutemi boshqarish va barcha hisob ishlari, buyruqlami bajarilishini ta ’minlaydi. Mikroprotsessor turli amallami tez bajarish qobiliyatiga ega. Uning tezligi sekundiga 100 million amalga va undan ortiq boiish i mumkin. Uning tezligi megagerslarda hisoblanadi va protsessor nomidan keyin yoziladi. Masalan, Pentium 700. Tezkor xotira - protsessor uchun zarur bo'lgan dasturlar va ma’lumotlarni saqlaydi. Kompyuter o'chirilishi bilan tezkor xotiradagi ma’lumotlar o'chiriladi. Qattiq disk (doimiy xotira - hard disk drive) - dastur va ma’lumotlami doimo saqlaydi. U ba’zan ≪vinchester≫ deb ham nomlanadi. Vinchester nomi birinchi yaratilgan qattiq disk nomidan kelib chiqqan (1973-yilda IBM firmasi tomonidan yaratilgan qattiq disk nomi ≪30/30≫ bo'lgan va bu mashhur Winchester miltig'ining kalibrga o'xshar edi). Ular hajm va ishlash tezligi bilan farqlanadi. Qattiq diskdagi dastur va ma’lumotlar esa o'chirilmaydi. Kesh xotira - kompyuter tomonidan dasturlar ishlash jarayonida ko ‘p ishlatilgan ma’lumotlami saqlash uchun foydalaniladi. Bu xotira tezkor va doimiy xotira o'rtasida joylashadi. Kontroller (adapterlar) - ular har xil tashqi qurilmalar ishini ta’minlaydi. Ishlash holatlari bilan farqlanadi (video platasi, tovush platasi, tarmoq platasi va ...). Disk yurituvchilar - bu egiluvchan va kompakt disklardagi ma’lumotlarni o'qish va yozish ishlarni bajaradigan qurilma. Kiritish-chiqarish porti orqali mikroprotsessor bilan ma ’lumot almashinadi. Ichki qurilmalar bilan ma’lumot almashinuv uchun maxsus portlar hamda umumiy poitlar mavjud. Umumiy portlar 2 xil bo'ladi: parallel (LPT1. LPT4) va ketma-ket (C0M1, ...,COM3). Parallel portlar kiritishchiqarishni ketma-ket portga nisbatan tezroq bajaradi. Har bir poll o'zining shaxsiy manziliga va raqamiga ega bo'lib, ulaming umumiy soni 65536 taga yetadi. BIOS (Basic input output system) - o ‘z tarkibidagi bir marta yozib qoldirilgan ma’lumotlar majmuasini saqlab turuvchi va alohida mikrosxema hisoblangan xotira turi hisoblanadi. Odatda, bu xotiradagi ma’lumotlami uni ishlab chiquvchi korxona (firma) yozib qoldiradi. Bu ma’lumotlar kompyuter elektr manbadan o'chirilgan holda ham saqlanadi va alohida mikroakkumlyatorli batareyalardan oziqlanadi. Bu xotira turi faqat ma’lumotlami o'qish rejimida ishlaydi. Shuning uchun bunday xotirada kompyuteming qurilmalarini tekshiruvchi test dastiirlar, operatsion tizimlaming yuklovchi dastur modullari saqlanadi.

14. Ona plata bilan tanishish, uning turini, imkoniyatlarini aniqlash

Kompyuterlarning ona plata arxitekturasi funksional jihatdan boyitilib va asosiy protsessorning unumdorligi oshishi bilan doimiy ravishda mukammallashtirib boriladi. Bu uning eng muhim qismi, kompyuterning yuragi bo‘lib, uning elektron tarkibiy qismini tashkil qiladi. U yoki bu ishlab chiqaruvchilar tomonidan yaratilgan standartlashtirilgan ona plata modeli unda qo‘llanilgan mikrosxemalar to‘plami va elementlarning joylashish topologiyasi bilan belgilanadi. Standartlashtirilgan g‘ilof shakliga qarab, o‘lchami bo‘yicha turli ona platalar ishlab chiqariladi. Shaxsiy kompyuterlar uchun eng keng tarqalgan ona plata formatlari AT, ATX (305×244 mm o‘lchamli), mikro ATX (244×244 mm) va FlexATX (229×191 mm). Zamonaviy ona platalarning asosini tashkil etuvchilari, uning g‘ilofiga joylashtirilgan bo‘ladi: protsessor razyomlari, kengaytirish slotlari bilan magistral liniyalari, apparat xotira modullarining razyomlari, chipset mikrosxemalari uchun razyomlar. Bu konstruktiv elementlar yuqori darajali birlashtirish bilan apparat pog‘onasidagi asosiy elektron tashkil etuvchilarni birlashtiradi. Ko‘pincha ona platalarda audio va video vositalarning elektron tashkil etuvchilari joylashtiriladi. Tashqi qurilmalarning tizimli blokka ulanishi, razyomlari tizimli blokning old yoki orqa panellarga joylashtirilgan, tashqi interfeys vositalari yordamida tashkil qilinadi. Masalan, sichqoncha ko‘rinishidagi boshqaruv qurilmasini ulash uchun COM-port, bosmaga chiqarish qurilmasi uchun LPT-port ishlatiladi. Hozirgi kunda o‘nlab firmalar tuzilishi, ular tomonidan qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan protsessor turlari va ularning taktlash chastotalari hamda ishchi kuchlanishlarning kattaliklari bilan farqlanuvchi, turli xil tizimli bloklarni katta miqdorda ishlab chiqarmoqdalar. Tizimli platalar har xil turdagi tizimli, lokal va tashqi shinalarning interfeyslarini quvvatlaydi. SHK ning ishlash samaradorligi qo‘llanuvchi shinalar tarkibiga va bu shinalar uchun mo‘ljallangan platadagi mavjud slotlar miqdoriga bog‘liqdir.

15. Integral sxemalar haqida tushuncha, ona plataga o’rnatilgan o’rnatilgan chiplar, mikroelektron vositalar va qurilmalarning tuzulish prinsipi

Qo’shimcha integral mikrosxemalar. ShK ning tizimli shinasiga va MPga tipik tashqi qurilmalar bilan bir qatorda ba'zi bir qo’shimcha integral mikrosxemalar ulangan bo’lishi mumkin; ular mikroprosessorning ish imkoniyatlarini kengaytiradi va yaxshilaydi: matematik soprotsessor, xotiraga bevosita murojaat qilish nazoratchisi, kiritish-chiqarish soprotsessor, uzilishlar nazoratchisi va boshqalar.Matematik soprotsessor qayd qilingan va ko’chib yuradigan nuqtali ikkilik sonlar ustida, ikkilik kodlangan o’nlik sonlar ustida amallar bajarishni tezlashtirish uchun, ba'zi bir transtsendent, shu jumladan trigonometrik funktsiyalarni hisoblash uchun keng ishlatiladi. Matematik soprotsessor o’zining buyruqlar tizimiga ega va asosiy MP bilan parallel (vaqt bo’yicha kelishilgan holda), lekin MP boshqaruvi ostida ishlaydi. Amallarni bir necha o’n martalab tezlashtiradi. MP ning oxirgi modellari, 80486 DX MP dan boshlab, soprotsessorni o’z strukturasi ichiga olgan

Integral elektron (integral elektron) elektron uskuna yoki komponent. Muayyan jarayonlar yordamida transistor bir elektron, rezistorlar, kondansatörler va induktorlar va boshqa komponentlar va kabellararo bog'lanish uchun zarur bo'lgan kichik bir parcha yoki bir nechta kichik yarim Supero'tkazuvchilar gofret yoki dielektrik substratda ishlab chiqarilgan, so'ngra qobiq ichiga joylashtirilgan, Mikro tuzilmaning barcha tarkibiy qismlarini mikro-miniatizatsiyaga, past kuch-quvvatga, aql-idrok va katta qadamning yuqori ishonchliligini ta'minlash uchun mikrokompyuterning kerakli elektron funksiyasi. Bu tumanda "IC" harflari bilan ifodalanadi.

1950 va 60-yillarning oxirlarida ishlab chiqarilgan yangi yarimo'tkazgichli qurilma. Bu oksidlanish, litografiya, diffuziya, epitaksi, alyuminiy va boshqa yarimo'tkazgichli ishlab chiqarish jarayonlari, yarimo'tkazgich, qarshilik, va boshqa komponentlar va ularning ulash simlari kichik silikon qismlarga birlashtiriladi va keyin payvandlash elektron qurilmalar qobig'iga kiritiladi. Paket qobig'ida dumaloq qobiq turi, tekislik turi yoki ikki qatorli to'g'ridan-to'g'ri plastinka turi va shunga o'xshash shakllar mavjud. Texnologik uskunalarni, texnologiyani qayta ishlash, qadoqlash sinovlari, ommaviy ishlab chiqarish va loyihalashning innovatsion qobiliyatlarini o'zida aks ettirgan chip ishlab chiqarish texnologiyasi va dizayn texnologiyasini o'z ichiga olgan o'rnatilgan elektron texnologiyasi.

21. Xotira va uning turlari. Kesh xotira, xotira ierarxiyasi

Xotira-ma’lumot va dasturlarni saqlash uchun xizmat qiladi va quyidagilarga bo’linadi:

1.Operativ xotira 2. Kesh xotira 3. BIOS xotira 4.CMOS(yarim doimiy xotira) 5. Video xotira

Kesh xotira. Kesh xotira kompyuterning ishlash tezligini oshirish uchun ishlatiladi. U tezkor xotira va mikroprotsessor orasida joylashgan bolib, uning yordamida amallar bajarish tezkor xotira orqali bajariladigan amallardan ancha tez bajariladi. Shuning uchun kompyuter xotiraning koproq ishlatiladigan qismi nusxasini kesh xotirada saqlab turadi. Mikroprotsessorning xotiraga murojaatida, avvalo, kerakli programma va berilganlar kesh xotirada qidiriladi. Berilganlarni kesh xotirada qidirish vaqti tezkor xotiradagiga nisbatan ancha kam bolgani uchun kesh xotira bilan ishlash vaqti ancha kam boladi.

22. Umumiy foydalanuvchiga mo’ljallangan registrlar

Ichki registrlar (protsessorli xotira) mashinaning yaqin oradagi ish taktlarida bevosita qo‘llaniladigan axborotni qisqa muddatli saqlash, yozish va uzatish uchun mo‘ljallangan. U mashinaning yuqori tezkorligini ta’minlash uchun registrlar asosida quriladi, chunki asosiy xotira har doim ham tezkor mikroprotsessorning samarali ishlashi uchun axborotni zarur bo‘lgan yozish, izlash va o‘qish tezligini ta’minlab bera olmaydi. Registrlar – xotiraning turli uzunlikdagi tez ishlovchi yacheykalaridir (umumiy xotira yacheykalaridan farqli ravishda 1 bayt standart uzunlikka va nisbatan past tezlikka ega). Unda ko‘pincha kerakli konstantlar saqlanadi, ba’zi protsessorlarda ichki registrlar turli xil manzillashlarni amalga oshirish uchun qo‘llaniladi.

23. Windows operatsion tizimini kompyuterga o’rnatish

Kompyuterdan to‘liq foydalanishdan oldin, unga operatsion tizim o‘rnatilishi kerak bo‘ladi. Operatsion tizimni bir marta o‘rnatib, uning qurilmalari haqida o‘ylamasdan va qo‘shimcha o‘rnatish va qayta o‘rnatishlar bilan shug‘ullanmasdan, unda yillab ishlash istagi hammada bor. Lekin afsuski Windows tizimi kamchiliklardan holi emas. Windows tizimidan o‘rtacha foydalanish muddati – tizimni keyingi

qayta o‘rnatishgacha bo‘lgan vaqt taxminan bir yilni tashkil qiladi. Shuning uchun operatsion tizimni o‘rnatish yoki qayta o‘rnatishni bilish barcha foydalanuvchilar uchun kerak bo‘ladi.

Operatsion tizimni o‘rnatish usullari. Yangi kompyuterga operatsion tizimni «toza» qattiq diskka o‘rnatiladi. Quyida operatsion tizimni o‘rnatishning umumiylashtirilgan usullari keltirilgan.

«Toza» qattiq diskka o‘rnatish. Bu usuldan yangi kompyuterga o‘rnatish uchun yoki oldin to‘plangan ma’lumotlarni yo‘qotish bilan tizimni qaytadan o‘rnatish uchun foydalaniladi. Bu operatsiyani bajarishda yuklovchi disk talab etiladi.

Mavjud bo‘lgan Windows operatsion tizimi ustidan o‘rnatish. Bu turdagi o‘rnatish mavjud bo‘lgan ilovalarning ishlash xususiyatini saqlab qolish bilan tizimning yangilanishini ifodalaydi. Bu kompyuterni «tozalash» nomaqbul yoki sermashaqqat jarayon bo‘lganda optimal variant bo‘lib hisoblanadi. Bugungi kunda Windows oilasiga ko‘plab operatsion tizim va ularning turlari kiradi. Shu sababli tizimni bunday o‘rnatish har doim ham mumkin emas. Ba’zida bunday o‘rnatishni bajarish uchun qo‘shimcha shartlarga rioya qilish talab qilinadi.

Operatsion tizimni xuddi shu versiyasi ustiga o‘rnatish. Bu usul qiyin topiladigan xatolarni to‘g‘rilash va ishlash barqarorligini oshirish uchun xizmat qiladi. Bunday o‘rnatish davomida tizimli fayllarni va operatsion tizimning ichki aloqasini qayta tiklash mumkin. Ilovalarning ishlash xususiyati saqlanadi,

muammolar yo‘q bo‘ladi. Windows operatsion tizimini o‘rnatish jarayoni har qanday usulda ham deyarli bir xil. Birinchi bosqich – o‘rnatish ustasini (master ustanovki) tayyorlash va ishga tushirish. Bunda foydalanuvchi qatnashmaydi va joriy operatsion muhitning doirasida amalga oshiriladi.

24. Kompyuterga qo’shimcha yangi qurilmalarni ulash

Kompyuterga qo’shimcha qurilamalar portlar orqali ulanadi. Tashqi qurilmalarni ulash uchun kiritish/chiqarish kontrollerlarining ketma-ket va parallel portlari ishlatiladi, odatda, ularning razyomlari kompyuterning orqa panelida joylashtirilgan. Portlar ma’lumotlarni bir yo‘nalishda uzatishni (simpleks ish tartibi),

yo‘nalishlarni qayta ulashni (yarim dupleks ish tartibi) va har ikkala yo‘nalishlarda (dupleks ish tartibi) ma’lumotlarni uzatish ish tartiblarida ishlashi mumkin. Abonentlarning ulanish topologiyasi ikki nuqtali (RS-232S interfeys uchun) yoki tarmoqlangan (VSB yoki Fire Wire) bo‘lishi mumkin. Portlar parallel va ketma-ket turlarga bo‘linadi. Parallel port printer, skaner yoki tashqi jamlagichni ulash uchun ishlatiladi. Tashqi qurilmani parallel portga ulash maxsus kabel orqali amalga oshiriladi, u bir necha bitlarni bir vaqtda uzatilishini ta’minlaydi, binobarin, har bir bitni uzatish o‘zining liniyasi bo‘yicha amalga

oshiriladi. ShKning parallel port orqali axborot almashinuvi ish tartibi IEEE 1284 standarti orqali amalga oshiriladi. LPT-port (Line Prin Ter) standart parallel port hisoblanadi. Odatda, port bilan ulanish Centronics standartidagi 25 chiqishli razyom orqali amalga oshiriladi, razyom kontaktlarining taqsimlanishi, signallarning vazifalari, interfeysni boshqarishning dasturiy vositalari har xil turdagi printerlarni, skanerlarni,

diskyurituvchilarni ulashga mo‘ljallanadi. Standart bo‘yicha ulanish kabelining maksimal uzunligi 1,8 metrni,

maksimal almashuv tezligi 100 Kbayt/s ni tashkil qiladi. RS-232C ketma-ket port (Communication port) sichqoncha, tashqi modem, printer kabi qurilmalarni kompyuterga ulash, shuningdek, kompyuterlar orasida bog‘lanish uchun ishlatiladi. RS-232C turdagi ketma-ket portning ishlatilishining Centronics portiga nisbatan asosiy afzalliklari shaxsiy kompyuterdan tashqi qurilmaga axborotlarni 15 metr masofagacha uzatish imkoniyati hisoblanadi. Ma’lumotlar ketma-ketlikdagi baytli paketlar tarzida bit ketidan bit bilan uzatiladi. Har bir bayt boshlang‘ich va to‘xtash bitlari bilan uzatiladi, ma’lumotlar dupleks ish tartibida uzatiladi, uzatish tezligi 115 Kbit/s ni tashkil etadi. USB (Universal Serial Bus) bu universal ketma-ket portdir.

U 1995-yilda ishlab chiqarilgan bo‘lib, eskirgan RS-232 (COM-port) va IEEE 1284 (LPT-port) parallel interfeyslarni almashtirishga, ya’ni ketma-ket va parallel klaviatura va «sichqoncha» portlarini almashtirish uchun ishlab chiqilgan, barcha qurilmalar Plug and Play texnologiyasining osonligi bilan ko‘p sonli qurilmalarning o‘rnatilishiga ruxsat beradigan bitta razyomga ulanadi.
25.Kom\ga asosiy va qo’shimcha qurilmalarni ulash va ularning xarakteristikalari bilan tanishish
Shaxsiy kompyuter quyidagi asosiy qurilmalardan tashkil topadi: tizimli blok, monitor, klaviatura va sichqoncha.

Tzimli blok-asosiy platani va unga ulanadigan qurilmalarni o’zida jamlab turuvchi sistema bloki.Klaviatura-ma’lumotlarni kompyuterga kiritishga yordam beruvchi qurilma.Monitor-kompyuterdagi ma’lumotlarni ekranda aks ettirib beradi.Sichqoncha-kompyuterdagi bajaradigan ishlarga yordam beruvchi qurilma.

SHKning imkoniyatini oshirish maqsadida turli qurilmalar ishlab chiqarildi va ular SHKning qo'shim cha qurilmalari deb nomlandi. Ular
qatoriga:
Printer — kompyuterdagi m a’lumotlarni qog'ozga chop qilish qurilmasi. Disk (axborot tashuvchi qurilma) - axborotlami ko'chirish, saqlash, tarqatish va tashish uchun ishlatiladigan qurilma. Plotter - chizmalarni qog'ozga chiqaruvchi qurilma. Skaner - kompyuterga matnli yoki tasvirli m a’lumotni kirituvchi qurilma. Tarmoq adapteri - kompyutemi mahalliy tarmoqqa ulash imkonini beruvchi qurilma. Audio-video ad ap ter - kompyuter yordamida musiqa ijro etilishini va turli videoroliklarni ko'rishni ta’minlovchi qurilma. Modem - telefon tarmog'i orqali boshqa kompyuter bilan ma’lumot almashuvini ta ’minlovchi qurilma. Multimedia qurilmalari - kompyuter yordamida tovushli va video tasvirlami ko’rish imkoniyatini yaratib beruvchi qurilmalar.

26.Kompyuter tizimli blokini qisimlarga ajratish.

Kompyuter tizimli blokini qisimlarga ajratish deganda biz tizimli blokini ichidagi barcha qurilmalarni ajratish tushiniladi.Tizimli bloki ichidagi qurilmalariga quyidagilar kiradi:Ona plata,qattiq disk,operativ hotira,video karta,elektir ta’minoti bloki(blokpitaniya),disk yurtuvchi(DVD/ROM yokiCD/ROM),mikroprotsessor,sovutish tizimi(kuller), tizimli blokining old USB portlar,POWER va RESET tugmalari kiradi.

27. Kompyuter tizimli blokiga texnik hizmat ko’rsatish.

Kompyuter tizimli blokiga texnik hizmat ko’rsatish deganda biz tizimli blokidagi barcha qurilmalarga texnik hizmat ko’rsatish tushiniladi.Biz tizimli blokidagi qurilmalarga texnik hizmat ko’rsatishimizdan maqsad tizimli blokidagi qurilmalarga brogan sari chang yig’iladi va qurilmalarni ishlashiga o’z ta’sirini ko’rsatadi.Bizga quyidagi texnik qurilmalar kerak bo’ladi:siqilgan havo balonchasi,qurilmalarni moylash uchun moy,atvyorka,termopasta,payatnik kerak bo’ladi.

Biz tizimli blokidagi qurilmalarni yechib olamiz va qurilmalardagi changlarni siqilgan havo balonchasi yordamida tozalaymiz.Sovutish tizimidagi changlar tozalanadi va parraklari moylanadi.Moylashdan maqsad parrak ishlagani sari parrakdagi valga chang yig’iladi va parrakni aylanishini sekinlashtiradi.Mikroprotsessorning ustidagi eski temopasta tozalanadi va o’rniga boshqa termopasta surtib qo’yiladi va radiator va kuller mikroprotsessor ustiga qotiriladi.Elektr ta’minoti blokidagi changlar ham siqilgan havo balonchasi yordamida tozalanadi va kulleri moylab qo’yiladi.
29.Ona plataga yangi haritani o’rnatish.

Ona plataga yangi haritani o’rnatish deganda biz unga boshqa qo’shimca qurilmalarni o’rnatish tushiniladi. Ona plataga yangi qurimalarni o’rnatganimizdan so’ng albatta bu qurilmani drayvarini o’rnatishimiz kerak bo’ladi.Ba’za hollarda qurilmalarni drayverini o’rnatmasak qurilmamiz ishlamasligi ham mumkin.Biz Ona plataga yangi haritani o’rnatishimizdan maqsad kompyuterimizni ishlashini tezlashtirish uchun o’rnatiladi.Bu qurilkmalarga operativ hotira,video karta kiradi.Operativ va video kartani iloji boricha hotirasi kattaroq bo’lgan turini olganimiz maqsadga muofiq bo’ladi.Operativ va video kartalar asosan 250 Mbaytdan boshlanadi va bu hotira hozirgi kunda Terra baytgacha ishlab chiqarilmoqda.Qo’shimcha qurilmalar ona plataning orqa PCI portlariga ulanadi.qo’shimcha qurilmalar asosan USB portlariga ulanadi.

30.BIOSni ishga tushirish va BIOS sozlamarini sozlash.

BIOSni ishga tushirish va BIOS sozlamarini sozlash uchun biz kompyuterga Windows operatsion tizimini o’rnatayotganimizda BIOS ni ishga tushiramiz va BIOS sozlamari amalga oshiriladi.Operatsion tizim o’rnatayotganimizda biz F2 klavishi bosiladi va BIOS sozlamalariga kiriladi va biz Boot bo’limiga o’tamiz va u yerdan .Operatsion tizim o’rnatish uchun kerakli sozlamalar qilinadi.Bundan tashqari BIOS sozlamari va qurilmalarning ba’zi sozlamalarining sozlamari ham mavjud.Biz asosan operatsion tizim o’rnatayotganimizda BIOS ning Boot bo’limidan foydalanamiz.BIOS da kerakli sozlamalarni bajarib bo’lganimizdan so’ng F10 klavishi bosiladi hosil bo’lgan oynadan Yes buyrug’i tanlanadi va BIOS dan chiqiladi.

31.Ona plataga yangi o’rnatilgan haritani ishini BIOS orqali boshqarish.

Operatsion tizim o’rnatayotganimizda biz F2 klavishi bosiladi va BIOS sozlamalariga kiriladi va biz Boot bo’limiga o’tamiz va u yerdan Kompyuterlarda ma’lumotlar unga avvaldan joylashtirilgan doimiy xotira (BIOS-Basic Input Output System – kiritish-chiqarishning asosiy tizimi) mavjud. Bunday xotiradan faqat o‘qish mumkin. Shuning uchun ham u ROM (Read Only Memory – faqat o‘qish uchun) deb ataladi. IBM PC kompyuterlarda bu xotira kompyuter jihozlarini ishlashini tekshirish, amaliyot tizimini boshlang‘ich yuklanishini ta’minlash, qurilmalarga xizmat ko‘rsatishning asosiy funksiyalarini bajarish uchun ishlatiladi.

32.Mikroprotsessorlarning ishlash va faoliyat ko’rsatish imkonyatlari.

Mikroprotsessorlar yoki markaziy protsessorlar shaxsiy kompyuterlarning “miyasini” tashkil qiladi. Tezlik — bu protsessorning hususiyatlaridan biri bo‘lib, uni ko‘p hollarda turlicha talqin qilinadi. Ushbu bo‘limda, umuman, protsessorlarning tezligi va, hususan, Intel protsessorlari xaqida ma’lumot olasiz. Ko‘pincha, kompyuterning tezligi, odatda, megagerslarda o‘lchanuvchi takt chastotasiga bog‘liq bo‘ladi. U uncha katta bo‘lmagan qalaydan yasalgan konteynerida joylashgan, kvars kristali bo‘lgan, kvars rezonatorining parametrlari orqali aniqlanadi. Elektr kuchlanishi natijasida kvars kristalida, kristalning shakli va o‘lchami orqali aniqlanuvchi chastotali elektr tokining tebranishlari hosil bo‘ladi. Shu o‘zgaruvchi tokning chastotasini takt chastotasi deb ataladi. Oddiy kompyuterning mikrosxemalari bir nechta million gerslar chastotasida ishlayd (Gers, bu-sekundiga bir tebranish). Tezlik megagerslarda, ya’ni sekundiga million siklda o‘lchanadi. Buyruqlarining bajarilishiga ketadigan vaqt ham o‘zgaruvchandir. 8086 va 8088 protsessorlarida bitta buyruqning bajarilishiga 12 takt chamasida ketadi. 286 va 386 protsessorlarida bu ko‘rsatgich bitta operatsiyaga o‘rtacha 4,5 takt atrofida,486 da esa 2 taktgacha kamayadi.

33. Mikroprotsessorning tuzilishi.

Mikroprotsessor qurilmasi funksional jihatdan ShKning eng murakkab qurilmasi sanaladi. Ushbu qurilma yo‘riqlarning kodli shinasi vositasida

mashinaning barcha bloklariga yetib boradigan boshqaruv signallarinishakllantiradi.Komandalar registri - xotirada saqlaydigan registr bo‘lib, unda komanda kodi, ya’ni bajarilayotgan operatsiya kodi hamda operatsiyada ishtirok etayotgan operandlarning manzillari saqlanadi.Komandalar registri MPning interfeys qismida, komandalar registrlari uchun mo‘ljallangan blok ichida joylashgan.Operatsiyalar deshifratorlari - mantiqiy blok bo‘lib, komandalar registridan kelayotgan operatsiya kodiga (OK) muvofiq o‘zida mavjud ko‘plab chiqish yo‘llaridan birini tanlaydi.Mikrodasturlarni xotirada doimo saqlovchi qurilma (XDSQ) –ShK bloklarida axborotga ishlov berish operatsiyalari bajarilishi uchun zarur bo‘ladigan boshqaruvchi signallarni (impulslarni) o‘z uyalarida saqlaydigan qurilma sanaladi.Deshifrator tomonidan operatsiya kodiga muvofiq tanlangan operatsiya impulse boshqaruvchi signallarning zaruriy izchilligini mikrodasturlarni XDSQ ichidan solishtirib chiqaradi.Manzil shakllantiruvchi uzel (MPning interfeys qismi ichida joylashgan) -komandalar registri va MPX registrlaridan kelayotgan rekvizitlar bo‘yicha xotira (registr) uyasining to‘liq manzilini hisoblab chiqaradigan qurilma.Ma’lumotlarning kodli shinasi, manzillar va yo‘riqlar – mikroprotsessordagi ichki shinaning bir qismi sanaladi. Aksariyathollarda BQ quyidagi asosiy amallarning bajarilishi uchun mo‘ljallangan boshqaruv signallarini shakllantiradi: MPX komandasining manzilidagi hisoblagich-registr ichidan dasturning navbatdagi komandasi saqlanayotgan xotiraga tezkor saqlash qurilmasi (XTSQ) uyasining manzilini tanlab olish; XTSQ uyasi ichidan navbatdagi komandaning kodini tanlab olish hamda solishtirib chiqarilgan komandani komandalar registriga qabul qilib olish; operatsiya kodlari va tanlangan komanda alomatlarining shifrini ochish; XTSQning shifri ochilgan operatsiya kodiga muvofiq keluvchi uyalari ichidan boshqaruvchi signallarning (impulslarning) mashinada mavjud barcha bloklarda ma’lum operatsiya ijrosining tartibini hamda boshqaruvchi signallarning ushbu bloklarga qayta yuborilish tartibini belgilab beruvchi mikrodasturlarni solishtirib chiqarish; komandalar registri va MPX registrlari ichidan hisoblarda ishtirok etayotgan operandlar (sonlar) manzillarining alohida tarkibiy qismlarini solishtirib chiqarish hamda operandlarning to‘liq manzillarini shakllantirish; operandlarni (shakllangan manzillar bo‘yicha) tanlash va ushbu operandlarga ishlov berishga oid ma’lum operatsiyani bajarish;
amalga oshirilgan operatsiya natijalarini xotiraga saqlash; dasturning navbatdagi komandasiga taalluqli manzilni shakllantirish.
34.Xotira va uning ishlash imkonyatlari.

Xotira kom.yuterda dasturlar va ma’lumotlarni, amal natijalarini saqlaydigan qurilma. Xotiraning turlari quyidagilardir: tezkor hotira, doimiy hotira, tashqi hotira, kesh hotira, video hotira va boshqalar.Tezkor xotira kompyuterning muhim qismi bo‘lib,protsessor undan amallarni bajarish uchun dastur ma’lumotlarini oladi va amalni bajarib, natijani yana unda saqlaydi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, kompyuter o‘chirilsa, tezkor xotirada saqlanayotgan dasturlar va ma’lumotlar yo‘q bo‘lib ketadi. Shuning uchun ularni qattiq diskda yoki disketalarda saqlab qolish kerak. Kompyuter ishlab turganda elektr tokini ogohlantirmasdan o‘chirish, umuman aytganda, katta zarar keltirishi mumkin. Barcha turdagi xotiralar uchun muhim tushuncha uning hajmidir. Kompyuterlarda ma’lumot birligining eng kichik o‘lchovi sifatida bayt qabul qilingan bo‘lib, 1 bayt 8 bit (ikkili raqam)ga teng. O‘z navbatida bayt bir simvolni (belgini) tasvirlaydi.Hotiralar 250 Mbaytdan hozirgi kunda Terra baytlargacha ishlab chiqarilmoqda.

35.Markaziy protsessorni olib turini aniqlash.

Mikroprotsessor qurilmasi funksional jihatdan ShKning eng murakkab qurilmasi

sanaladi. Ushbu qurilma yo‘riqlarning kodli shinasi vositasida mashinaning barcha bloklariga yetib boradigan boshqaruv signallarini shakllantiradi. Mikroprotsessorlar yoki markaziy protsessorlar shaxsiy kompyuterlarning “miyasini” tashkil qiladi. Mikroprotsessorning quyidagi turlari mavjud: 8088/8086 protsessorlari, 80386 protsessorlari, 80486 protsessorlari, Pentium protsessorlari, Pentium MMX protsessori, Pentium Pro protsessori, Pentium II protsessolari, Pentium III protsessolari, AMD K-6 protsessori,Intel CoreI1,2,3,4,5,6,7,8,9,NVIDIA,Elburs,Philips.Harbir mikroprotsessorning ustiga firma nomi va turi yoziladi. Mikroprotsessorlar ham avlodlarga bo’linadi.Bular:1-avlod mikroprotsessorlari DDR1 plataga ishlab chiqarilgan,2-avlod mikroprotsessorlari DD2 plataga ishlab chiqarilgan,3-avlod mikroprotsessorlari DD3 plataga ishlab chiqarilgan.Hozirgi kunda 4-avlod mikroprotsessorlari ishlab chiqarilmoqda.
36.Sistema blokining sovutish tizimiga texnik hizmat ko’rsatish.

Sistema blokining sovutish tizimiga texnik hizmat ko’rsatish deganda biz sistema blokidagi barcha sovutish tizimlarini tushunamiz.Bizga quyidagi jihozlar kerak bo’ladi: siqilgan havo balonchasi,qurilmalarni moylash uchun moy,atvyorka.Biz Sistema blokidagi barcha suvutish tizimi yechib olamiz va siqilgan havo balonchasi yordamida kullerdagi changlar tozalanadi.Changdan tozalangandan so’ng kuller parragi olinadi va ustidagi yorliq ozgina ochiladi va u yerda moylash uchun mahsus teshik qoldirilgan bo’ladi va kuller o’rtasidagi val moylandi.Elektr ta’minoti blokidagi sovutish tizimi ham huddi shunday qilib texnik hizmat ko’rsatiladi. Sistema blokining sovutish tizimidagi barcha sovutish tizimlariga huddi shunday texnik hizmat ko’rsatiladi.

37.Markaziy mikprotsessorning sovutish tizimi bilan tanishish.

Markaziy mikprotsessorning sovutish tizimi mikprotsessorni qizib ketishi oldini olib turuvchi qurilma hisoblanadi. Mikprotsessorning sovutish tizimining ostida radiator joylashga.Radiatorning vazifasi sovuq havoni yaxshi o’tkazganligi uchun o’rnatiladi. Mikprotsessorning sovutish tizimi kompyuterimiz uchun eng kerakli qurilma hisoblanadi chunki mikroprotsessor qizib ketsa kompyuterimiz o’chib qoloishi yoki mikprotsessorimiz ishdan chiqishi mumkin.Shuning uchun mikroprotsessor doimo sovuq holatda bo’lishi kerak.Mikroprotseesorning ustiga termopasta surilgan bo’ladi.Termopastaning vazifasi kullerdan kelgan sovuq havoni yaxshi o’tkazib berganligi uchun surtib qo’yiladi. Mikprotsessorning ustiga termopasta, termopasta ustiga radiator va kuller o’rnatiladi.Hozirgi zamonaviy kompyuterlarda mikprotsessorning sovutish tizimi zamonaviylashib bormoqda.Hozirga kunda mikprotsessorning sovutish tizimi suv orqali ham sovutilmoqda buning uchun o’zining mahsus qurilmalari kerak bo’ladi.

38. Markaziy mikprotsessorni olib turini aniqlash.

Mikroprotsessor qurilmasi funksional jihatdan ShKning eng murakkab qurilmasi

sanaladi. Ushbu qurilma yo‘riqlarning kodli shinasi vositasida mashinaning barcha bloklariga yetib boradigan boshqaruv signallarini shakllantiradi. Mikroprotsessorlar yoki markaziy protsessorlar shaxsiy kompyuterlarning “miyasini” tashkil qiladi. Mikroprotsessorning quyidagi turlari mavjud: 8088/8086 protsessorlari, 80386 protsessorlari, 80486 protsessorlari, Pentium protsessorlari, Pentium MMX protsessori, Pentium Pro protsessori, Pentium II protsessolari, Pentium III protsessolari, AMD K-6 protsessori,Intel CoreI1,2,3,4,5,6,7,8,9,NVIDIA,Elburs,Philips.Harbir mikroprotsessorning ustiga firma nomi va turi yoziladi. Mikroprotsessorlar ham avlodlarga bo’linadi.Bular:1-avlod mikroprotsessorlari DDR1 plataga ishlab chiqarilgan,2-avlod mikroprotsessorlari DD2 plataga ishlab chiqarilgan,3-avlod mikroprotsessorlari DD3 plataga ishlab chiqarilgan.Hozirgi kunda 4-avlod mikroprotsessorlari ishlab chiqarilmoqda.
40.Kompyuterni qisimlarga ajratish va sanash.

Shaxsiy kompyuter quyidagi asosiy qurilmalardan tashkil topadi: tizimli blok, monitor, klaviatura va sichqoncha.Qo’shimcha qurilmalar quyidagilardan tashkil topgan: Printer,Plotter,Skaner,T armoq adapter,Audio-video adapter,Modem,Multimedia qurilmalari. Shaxsiy kompyuter quyidagi qisimlardan iborat: tizimli blok, monitor, klaviatura va sichqoncha.Tizimli blokni ham qisimlarga ajratsak bo’ladi.Tizimli blok quyidagi qisimlardan iborat:Ona plata,Mikroprotsessor,Elektr ta’minoti bloki(blokpitaniya),Operativ hotira,Qattiq disk,Disk yurituvchi(DVD/ROM yoki CD/ROM),Sovutish tizimi(kullerlar),BIOS batareka kiradi.

41.Tizimli blok tizimlari bilan tanishish.

Kompyuter elektron qurilma bo‘lganligi uchun, elektr energiyasi hisobiga ishlaydi. Kompyuter, aslida, umumlashgan tushuncha. Uning ichidagi har bir qurilma, har bir mikrosxema elektr energiyasi hisobigagina mavjud. Har qancha konfiguratsiyasi zo‘r bo‘lgan kompyuterga ega bo‘lmaylik, agar uyimizda elektr ta’minoti bo‘lmasa, kompyuterdan karton qutichalik ham foyda bo‘lmaydi. Tizim blokining ichidagi hard disk (HDD), tezkor xotira (RAM), videokarta (VGA), markaziy protsessor (CPU), ona plata (Motherboard) va undagi chipsetlar turli miqdorda elektr energiyasini iste’mol qiladi. Qaysi qurilmaning qancha energiya iste’mol qilishi uning nima ish qilishiga qarab, qanday qurilma ekanligiga qarab belgilanadi. 

42. Tizimli blokning tarmoq quvvat bloki(blokpitaniya)

Elektr ta’minot blokining vazifasi oson + 12 V, - 12v doimiy tok “sof” kuchlanishini otkazishi kerak. Elektr ta’mirlash blok yoqilgandan song o‘zi beruvchi signalni nazorat qilib, kerakli sathda kuchlanish stabillashgandan so‘ng tizim platadagi power-gool signalini yuboradi. Mikroprotsessor o‘zining registrlarini boshlangich holatga qaytaradi, shundan so‘ng yuklanish boshlanadi. Quvvat VATTA olchanadi. Elektr ta’minot bloki o‘zining quvvati bilan farqlanadi: qancha quvvat katta bo‘lsa, shuncha ko‘p blok elektr ta’mirlash tashqi qurilmalarinigina ta’minlab beradi. Zamonaviy kompyuterlarga 300-400 vatt quvvatli elektr ta’minot bloklari qoyiladi. Zamonaviy kompyuterlarda elektr ta’minot bloki keluvchi ulanish joylar soni barcha qurilmalarga yoqmaydigan holler bo‘lishi mumkin. Energiya zapasi ya’na bo‘lsa, bir tomondan elektr ta’minot ulanish joyiga, ikkinchi tomondan ikki ulanish joyga ulanadigan kabel tarqatuvchidan foydalanish mumkin. Eski shaxsiy kompyuterlarda elektr ta’minot blokini quvvati 65 vattan oshardi. Bugungi kunda esa 400 Vt quvvatli kompyuterlar mavjud, kompyuterdagi eng ko‘p quvatni monitor ishlatadi. Oddiy 17-19 dyuymli monitor taxminan 100 Vtdan 150 Vt gacha, yangi lampochkadek elektr ishlatadi, ammo, kuchlanish kompyuter korpusida joylashgan elektr ta’minot blokidan bormaydi, shunki monitorning o‘zini elektr ta’minot bloki bor.

43.Kompyuterga qo’shimcha yangi texnik qurilmalarni ulash.

Kompyuterga qo’shimcha yangi texnik qurilmalarni ulashimizdan maqsad bizga kerak bo’lgan hamma funksiyalarni faqat kompyuterni o’zi bajara olmaydi,shuning uchun kompyuterimizga qo’shimcha yangi texnik qurilmalarni ulanadi.Kompyuterga qo’shimcha yangi texnik qurilmalarni ulashimiz uchun bizga ulamoqchi bo’lgan qurimamiz kerak bo’ladi va anashu qurilmaning drayveri kerak bo’ladi.Drayver-Operatsion tizim va qurilmani bir biriga tanishtirib qo’yuvchi dastur hisoblanadi.Ulamoqchi bo’lgan qurilmamiz printer bo’lsa bizga anashu printerning modeliga mos tushadigan drayveri kerak bo’ladi.Qurilmani kompyuterga ulaymiz va kompyterga qurilmani drayverini o’rnatamiz va qurilmani ishlayotganini tekshirib ko’ramiz.

44. Ona plata bilan tanishish uning turini, imkoniyatlarini aniqlash

Ba’zan ona (motherboard) yoki asosiy plata (main board) deb ataluvchi tizimli plata (system board) kompyuterning asosiy bog‘lamalaridan hisoblanadi. Tizimli plataning asosiy vazifasi – kompyuterning hamma bog‘lamasini konstruktiv bitta qurilma sifatida birlashtirishdir (2.1-rasm). Haqiqatdan ham, tizimli plata kompyuterning asosiy ko‘rsatkichlarini, masalan, qanday protsessorni qo‘llash kerakligini, qaysi tezlikda protsessor bilan tezkor xotira axborot almashina olishini belgilab beradi. Hozirgi kunda o‘nlab firmalar tuzilishi, ular tomonidanm qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan protsessor turlari va ularning taktlash

chastotalari hamda ishchi kuchlanishlarning kattaliklari bilan farqlanuvchi, turli xil tizimli bloklarni katta miqdorda ishlab chiqarmoqdalar. Tizimli platalar har xil turdagi tizimli, lokal va tashqi shinalarning interfeyslarini quvvatlaydi. SHK ning ishlash samaradorligi qo‘llanuvchi

shinalar tarkibiga va bu shinalar uchun mo‘ljallangan platadagi mavjud slotlar miqdoriga bog‘liqdir.

45. Ona plataning chipsetlari bilan tanishish

Tizimli plata ko‘p qatlamli tekstolitdan tayyorlangan bosma plata ko‘rinishida bajariladi. Qatlamlarning soni 12 tagacha bo‘lishi mumkin, ammo ko‘pincha 8 ta qatlamli bosma plata ishlatiladi. Har bir qatlam orasida

mikrosxemalarni, qarshiliklarni, kondensatorlarni va razyomlarni o‘zaro ulanishini ta’minlab turuvchi, yupqa

metall qoplamadan ishlangan bosma o‘tkazgichlar joylashgan. 2.2-rasmda Gigabyte kompaniyasi ishlab

chiqargan tizimli plataning kesimi berilgan. 2.3-rasmda tizimli plata elektronikasining an’anaviy qurish

tamoyili soddalashtirilib ko‘rsatilgan. Markazda, protsessor, tezkor xotira moduli va tashqi qurilmalar orasida

chipset joylashgan. Chipset mikrosxemalar to‘plami bo‘lib, barcha bloklar orasida signallarni taqsimlash vazifasini bajaradi. 2.3-a rasmda protsessordan tezkor xotiraga o‘tuvchi axborotlaroqimi hamda teskariga uncha katta bo‘lmagan ushlanish vaqtini kirituvchi chipset orqali o‘tadigan axborotlar oqimi tasvirlangan. Zamonaviy kompyuter tizimlari uchun bunday ushlanish ko‘plik qiladi. Shuning uchun avval AMD, keyin esa Intel korporatsiyasi xotira kontrollerini protsessor kristaliga joylashtirdi (2.3-b rasm). Tuzilishning bu tamoyilida protsessor xotira bilan bevosita ishlaydi. Bu esa o‘z o‘rnida tizimning umumiy unumdorligini

oshiradi. Tizimli plataning protsessorning arxitekturasiga bog‘liq bo‘lgan boshqa variantlari ham mavjuddir. Masalan, oxirgi vaqtda grafik nimtizimning ishlash tezligini oshirish uchun videokartaning interfeysini (PCI-E uchun) chipsetdan protsessor kristaliga joylashtirilgan varianti keng tarqaldi.

46. Ona plataga analogli va raqamli videokartalarni o’rnatish

Tizimli plataning standarti (form-faktori) uning o‘lchamini, tashqi qurilmalarni ulash uchun mo‘ljallangan chiqishlarning holati va mahkamlash teshiklarining joylashishini belgilaydi Plataning aniq modeli va formatiga qarab teshiklar soni 6 tadan 12 tagacha bo‘lishi mumkin. Ularning platadagi holati qat’iyqayd qilingan. 2.8-rasmda tizimli plataning uchta standarti uchun mahkamlash nuqtalarining sxematik rejasi ko‘rsatilgan. Tizimli plata yig‘ish shassisiga uning yuzasidan taxminan 5 mm balandlikda mahkamlanadi. Metall vtulkalar yoki plastmassali moslamalar plata bilan g‘ilof o‘rtasidagi oraliqni ta’minlaydi. Platani unga o‘rnatilayotgan qurilmalarning og‘irligidan vujudga keladigan o‘zgarishni kamaytirish uchun maksimal mumkin bo‘lgan nuqtalarga mahkamlash kerak. Plata g‘ilofga shassi bilan birga o‘rnatiladi. Agar protsessor elektr ta’minoti bloki yonida joylashgan bo‘lsa, platani qiyalatib kirgizish kerak. Plata kerakli holatni egallagandan keyin ichiga o‘rnatilgan (integratsiyalashgan) qurilmalar uchun razyomlar g‘ilofning orqa tarafidagi teshiklarga mos keladi. Shundan keyin shassini vintlar yordamida mahkamlash mumkin.

48. Ona platadagi kondensatorlarni almashtirish

Protsessor va xotira qurilmasining konstruksiyasi joylashtirilishi shunday amalga oshirilganki, u butun tizimni maksimal sovutish imkonini beradi. ATX spetsifikatsiyasida g‘ilof ichida havoning bosimini kamaytirishga olib keladigan purkash kabi ishlaydigan ventilator Afzal ko‘rilgan. Ko‘pchilik ishlab chiqaruvchilar ATX ta’minot blokini tizimdan havoni so‘rib oluvchi ventilator bilan birgalikda ishlab chiqaradilar, ya’ni manfiy bosimli konstruksiyani taklif qiladilar.

10-11-12-13-14-Javob
Mexanik mashinalargacha bo’lgan davr.

Hisoblash ishlarining tarixi odamzod pay do bo'lishidan boshlanadi. Yer yuzidagi eng birinchi hisoblash asbobi ibtidoiy odamlarning barmoqlari edi.

Qo'l va oyoq barmoqlari ibtidoiy "hisoblash vositasi" vazifasini o'tagan. Binobarin, o'sha qadim zamonlardayoq hisoblashning eng birinchi va eng oddiy usuli - barmoq hisobi paydo bo'lgan. U qadimiy qabilalarda hisobni 20 gacha olib borishni ta'minlagan. Hisoblashning bu usulida bir qo'l barmoqlari "besh"ni, ikki qo'l barmoqlari 'Vnni", qo'l va oyoq barmoqlari birgalikda "yigirmani" bildirgan.

Dastlabki va eng sodda sun'iy hisob asboblaridan biri birkadir. Birka 10 yoki 12 tayoqchadan iborat bo'lib, tayoqchalar turli tuman shakllar bilan o'yilgandir. Kishilar birka yordamida podadagi molar sonini, yig'ib olingan hosil miqdorini, qarz va hokazolarni hisoblashgan Hisoblash ishlarining murakkablashuvi esa yangi hisoblash asboblari va usullarini izlashni taqozo etardi. Ana shunday ehtiyoj tufayli bunyodga kelgan va ko'rinishdan hozirgi cho'tni eslatuvchi abak asbobi hisoblash ishlarini bir muncha yengillashtirdi. Dastlabki hisoblash asboblaridan yana biri raqamlar yozilgan bir qancha tayoqchalardan iborat bo'lib, Shotlandiyalik matematik Jon Neper nomi bilan atalgan, Neper tayoqchalari yordamida qo'shish, ayirish va ko'paytirish amallari bajarilgan. Keyinroq bu asbob ancha takomillashtirildi va nihoyat logarifmik chizg'ich yaratilishiga asos bo'ldi.

Mexanik davr.

Hisoblash texnikasida mexanik moslamalar davrini boshlab bergan mashinalardan biri Nemis olimi Vilgelm Shikkard tomonidan 1623 yilda ixtiro qilindi. Biroq bu hisoblash mashinasi juda tor doiradagi kishilargagina ma'lum bo'lganligi sababli uzoq vaqtlargacha bu boradagi birinchi ixtirochi 1645 yili arifmometr yasagan Fransuz matematigi Blez Paskal deb hisoblanib kelingan. Lekin 1958 yili Shtutgart shahri kutubxonasidan 1. Keplerning Qo'lyozma va hujjatlari orasidan topilgan hisoblash mashinasi chizmasi bu boradagi birinchi ixtirochi Shikkard ekanligi uzil-kesil tasdiqladi.

Lekin qarangki, Shikkardning mashinasi ham birinchi emas ekan. 1967 yili Madriddagi milliy kutubxonada Leonardo da Vinchining nashr qilinmagan ikki jildli qo'lyozmasi topildi. Qo'lyozmaning birinchi jildi deyarli boshdan oyoq mexanikaga bag'ishlangan bo'lib, undagi chizmalar orasida hisoblash qurilmasining chizmasi ham chiqqan. Shu chizma asosida mashina yaratilganda, u qo'shish va ayirish amallarini bajaruvchi qurilma ekanligi ma'lum bo'ldi. Shunga qaramay Leonardo da Vinchi XV-XVI asrlarda yasalgan hisoblash mashinalarming noma'lum ixtirochilaridan biri deb hisoblanib kelinmoqda.

Mexanik hisoblash mashinalarining tarixi esa yuqorida aytib o'tilgandek, Paskal mashinasidan boshlanadi. Blez Paskalning otasi Et'en Paskal moliya ishlariga bo'gliq lurli razifalardo xizmat qilar edi va tabiyki hisob-kitob uning ko'p vaqtini olar edi. Yosh Paskal otasining mehnatini yengillashtirishga urindi va hisoblash mshinasini yaratishga muvaffaq bo'idi. Sirasini aytganda, Blez soat mexanizmini hisoblash mashinasiga aylantirdi. O'rtadagi tafovut shunda ediki, qo'zg'almas siferblat qo'zg'aluvchan, harakatlanuvchi soat mili esa, aksincha, qo'zg'almaydigan bo'idi. Siferblat dastlab hisob diskiga, keyinroq esa hisob g'ildiragiga aylantirildi. Paskalning mashinasi bo'yi 30-40, eni 15, balandligi 10 santimetrgacha bo'lgan jez qutichadan iborat edi. Asrimiz boshlarida Fransuz jurnallaridan biri "Paskalning 50 dan ortiq mashinasi mavjud. Ularning barchasi shakli qanday materialdan yasalganligi va qay Hilda ishlashiga ko'ra turlicha", deb yozgan edi.

Paskalning mashinasi nemis matematigi, mexanigi va faylasufi Gotfrid Leybnisni ham ixtirochilikka undadi. Ammo u faqat qo'shish va ayirishnigina emas, balki to'rtala arifmetik amalni bajara oladigan mashina yaratishni istardi. Leybnis 1673 yili shunday mashinani yaratdi va uni Parij akademiyasiga taqdim qildi. Bu hisoblash mashinasidagi yangilik shunda ediki. Leybnis birinchi bo'lib, raqamlar teradigan g'ildirakni pog'onali valik atrofida turli uzunlikdagi o'nta zinasi bo'lgan silindr bilan almashtirdi. U mashinalardan birini Rossiya podshosi Petr I ga sovg'a qilmoqchi edi, lekin, afsuski, o'sha mashinani ta'mirlash zarur bo'lib qoldi. Leybnis uni tuzatishga berdi, biroq mexanik qancha urinmasin, mashinani ta'mirlashni ddalay olmadi. Leybnisning hisoblash mashinalaridan biri hozir Garmover shahri muzeyida saqlanmoqda.

Mexanik hisoblash mashinalaring yaratilishida rus olimlari Z. Slonimskiy (to'rt arifmetik amalni bajardigan va ildiz chiqaradigan mashina, 1845 yil); V. Bunyakovskiy (12 xonagacha bo'lgan sonlarni qo'shish va ayirish imkoniyatiga ega bo'lgan hisoblash mashinasi, 1867 yil); P. Chebishev (arifmometr, 1880 yil); V. Odner (g'ildirakdagi tishlar soni o'zgaruvchan bo'lgan moslamali hisoblash mashinasi, 1889 yil) va boshqalarning hissasi kattadir.

Elektromexanik mashinalar davri.

Mexanik hisoblash mashinalarida mos qurilmalar qo'l kuchi bilan harakatga keltirilar edi. Endi mana shu vazifani elektr energivasi yordamida amalgam oshiruvchi hisoblash mashinalari paydo bo'la boshladi. Shuning uchun ham bunday mashinalar elelktromexanik hisoblash mashinalari deyiladi. Elektromexanik hisoblash mashinalarining deyarli hammasida sonlar mashinaga maxsus tugma (klavish) yordamida kiritiladi. Bunday mashinalardan Rossiyada Odner arifmometri kabi ishlaydigan o'nta tugmali "VK-1" mashinasi, keyinroq esa, barcha arifmetik amallarni bajarish uchun yetarli sonda tugmalari bo'lgan hisoblash mashinalari yaratildi. Shuni aytish kerakki bunday mashinalar mexanik mashinalarga nisbatan takomillashtirilganligiga qaramay, unda mutaxassis laborant 8 soatlik ish kunida hammasi bo'lib, 2000 amal bajara olar edi.

Elektron hisoblash mashinalar davri.

Elektromexanik mashinalar ham o'z navbatida, XX asr fan va texnikasi taraqqiyoti ehtiyojlarini qoniqtira olmay qoldi. Bu mashinalarda hisoblash jarayoni ko'p vaqt talab qilishi, ya'ni ishlash tezligi va amal aniqligining kichikligi sababli yanada tezroq hisoblaydigan yangi xil mashinalar yaratish zaruriyati tug'ildi. Shu boisdan ham hisoblash mashinalarida yuqoridagi talablarni amalga oshirishga zamin yaratuvchi electron lampalardan foydalanish ustida jadallik bilan tadqiqot olib borila boshlandi.

Shu maqsad yo'lida 1942-45 yillarda birinchi bo'lib AQShdagi Pensilvaniya universitetida axborotlarni saqlash imkoniyatiga ega bolgan electron lampalar yordamida raqamli hisoblash mashinasi yaratildi. 30 tonna( ba'zi manbalarda 70 tonna) o'girlikdagi, 150 kvadrat metrli xonani egallagan va 18 mingta elektron lampaga ega bo'lgan ulkan hisoblash mashinasi "ENIAK" deb nom oldi.

1946 yili amerika olimi Djon Fon Neyman (1903-1957) shunday elektron hisoblash mashinalarini qurishni matematik jihatdan asoslab berdi. Bu hil mashinalar hisoblash texnikasi tarixida keskin burilish yasadi, fan-texnikaning turli sohalari jadal rivojlanishiga turtki boMdi. Keyinroq, AQShda va Buyuk Britaniyada "ADVAK", "EDSAK", "SEAK", "BINAK", "UNIVAK" va boshqa mashinalar yaratildi. Umuman, 1950 yilelektron hisoblash mashinalarining taraqqiyotining boshlanishi bo'ldi.