Javoblar: Bolalardagi tovush talaffuzining klinik

5 – TOPSHIRIQ

Savollar:

1. Tovush talaffuzining klinik xarakteristikasi

2. Tovush talaffuzining pedagogik (logopedik) xarakteristikasi

3. Tovush talaffuzining psixologik xarakteristikasi

Javoblar:

1.Bolalardagi tovush talaffuzining klinik buzilishlarida nutq analizatori markaziy bo’limining motor va sensor qismlarida buzilishlar namoyon bo’ladi. Bunda buzilishning motor akustik formalari ajratiladi. Tovush buzilishining alomatlari sifatida nerv hujayralarining yetishmovchiligi, tovushlar differensasiyasining sustligini keltirish mumkin. Misol: bola «shamol» o’rniga «samol», «arra» - «alla». Funksional dislaliyada tovushlarning o’rin almashuvi hamda yo’qligi, dizartriyada esa tovushning xunuk va noto’g’ri talaffuzi, rinolaliyada manqalangan tovush talaffuzi ko’proq kuzatiladi.

Nutqning fonetik-fonematik tomondan rivojlanmaganligi — bu tovushlarni talaffuz etish va idrok qilish jarayonidagi kamchiliklar natijasida bolalarda ona tilidagi tovushlarni talaffuz qilish sistemasi shakllanishinnng buzilishndir. Bunday nutq kamchilngida nutqning idrok va talaffuz qilish nuqsonlariga asoslangan fonetik-fonematik tomoiining buzilishn bnrinchi o’rinda turadi. Shu bilan birga ba’zi bolalarda leksiko-grammatik tarakkiyotida vukol ifodalanmagan orkada kolish mollari kam kuzatilishi mumkin. Bu toifadagi bolalarga xos xususiyat artikulyasion yoki akustik belgilariga ko’ra fark kiladigan tovushlarning shakllanish jarayenining tugallanmagan bo’linishidir. Bu xolda bola nutqida differeniiasiyalanmagan tovushlar bo’lishi, tovushlarni almashtirish, nutqda ularni to’g’ri qo’llamaslik, ko’plab tovushlarni buzib talaffuz qilish, shuningdek tovushlarni eshitishga ko’ra yetarli farqlamaslik kuzatiladi.

Shunday qilib, fonetik-fonematnk rnvojlanmaganlik guruxiga kiruvchi bolalarning og’zaki nutqida quyidagi talaffuz kamchiliklari kuzatiladi: a) tovushlarni artikulyasnon jihatdan oson bo’lgan tovushlarga almashtirish (masalan, «s», «sh» tovushlariniig «f» tovushiga almashtirilishi);

b) nutqiing turli shakllarida tovushlardan barqaror foydalanmaslik;

v) tovushlarni artikulyasion jilatdan bir-biriga yaqin. bo’lgangan tovushlarga almashtirish;

g) bir yoki bir nechta tovushnn buzib talaffuz qilish;

Fonematik Idrokning buzilnshlari quyidagilarda aniq ifodalanadi:

a) fonemalarni o’z nutqi va boshqalar nutqida anin farklamaslik (birinchi navbatda jarangli-jarangsiz, siriluvchi-shovkinli, shovkinliaffrikat tovushlar);

b) tovushlarni oddiy analiz va sintez qilishga tayyor emaslik;

v) nutqning tovush tarknbini analiz qilishdagi qiyinchiliklar. Ko’pincha tovushlarni noto’g’ri talaffuz va idrok qilish bilan birga ko’p bo’g’inli so’z va so’z birikmalarini talaffuz qilishda kiyinchiliklar kuzatiladi.

2. Bolalardagi tovushlar talaffuzining pedagogik (logopedik) xarakteristikasida sirg’aluvchi, sonor, til orqa, chuqur til orqa jarangli va jarangsiz tovushlarning buzilishi kuzatiladi. Bolalarda bu kamchiliklarning ayrimlari (monamorf – nutqdagi bitta tovush buzilishi), yoki, og’ir formadagi dislaliyada, barcha guruhdagi tovushlar buzilishi (polimorf – birdan ortiq guruh tovushlarining bir vaqtig’ning o’zida buzilishi) kuzatilishi mumkin. Dizartrik va rinolalik bolalarda tovush talaffuzi bilan birgalikda ovoz buzilishlari, ya’ni bo’g’ik, sust, jarangsiz (disfoniya, fonesteniya) bo’ladi. Bunday bolalarning nutqlari noaniq va tushunarsizdir.

1. Bayon qilishdagi fonatsion ta’minlashning zaiflashuvi buzilgan buringa bog’lik xolda tabakalanishi mumkin:

a) tovush shakllanishi, b) bayon k.ilishning sur’at-oxhang jixatdan tashkil etilishi, v) intonasion melodik, g) tovush chik.arishning namoyon bulishi. Bu zaiflashuvlar turli jarayonlarda mavx.um xolida kuzatilishi mumkin, logopediyada ularga bog lis bulgan buzilishning kuyidagi turlari ajratiladi (ularni belgilash uchun an’anaviy bulib solgan atamalar mavjud):

Disfoniya ((afoniya)—tovush apparatining patologik uzgarishlari osibatida fanasiyaning yus bulishi yoki zaiflashuvi. Ma’nodoshlari: tovushning buzilishi, fonasiya-ning buzilishi, fonotor buzilishlar, vokal buzilishlar. Tovush yusoriligi va yugon-ingichkaligi (disfoniya) goxo fonasiya (afoniya) ning yuk. bulishida, goxr k.uvvatning buzi-lishida namoyon buladi. U markaziy yoki sirtsi tuxtalish tovush chikarish mexanizmining organik yoki funksional zaiflashuvi bilan borlik. bulishi va bola rivojlamishining xar sanday bossichida yuzaga chikishi mumkin. U alox.ida buladi yoki nuts buzilishlarining sator boshka turlari tarkibiga kiradi.

Dislaliya — tovush talaffuz silishning normal eshitish va nuts apparatining saslangan innervasiyasi paytida buzilishi. Ma’nodoshlari: tili chuchuklik (eskirgan), tovush talaffuzidagi nussonlar, fonetik nuhsonlar, fonemalarni talaffuz silishdagi notekisliklar. Nutqning notug’ri tovushli (fonemali) turlanishida: tovushlarni buzib talaffuz qilishda, tovushlarning almashinuvi yoki ularning yusligida namoyon buladi. Nukson shuning bilan borlik, bulishi mumkinki, bunday paytda bolada artikulyar baza shakllanmaydi (artikulyar tomonning tovush talaffuz etish uchun zarur bulgan barcha jixhatlari uzlashtirilmaydi) yoki artkkulyar tomon noturri shakllanadi. Buning okhibatida nomuvofik. tovushlar xosil buladi. Artikulyatsion apparatning anatomik nuksonlari bilan bog’langan buzilishlar aloxida guruhni tashkil etadi. Talaffuzning buzilishi psixolingvistik jixatdan yo fonemalarni ajratish va anglash operasiyala-rining shakllanmaganligi okibati (ya’ni idrok etishdagi nuk.sonlar), yoki saralash va ishlab chik.arish (shuningdek, unum-lilik nuhsoni) vazifasining shakllanmaganligi, yoxud tovush-larni ishlab chisarish shartlarining buzilganligi deb karaladi. Anatomik nuksonlarda buzilishlar organik xususiyatga, ularninh ishtirokisiz esa funksional xususiyatga ega buladi. Buzilishlar odatda bola nutkining rivojlanishi jarayoni-da; perrferik apparatning jaroxatlanish xollarida esa u xar kanday yoshda paydo bulishi mumkin. Tavsnif qilingan nuksonlar saylanma xisoblanadi va ularning xar biri mustaqil notekislik markaziga egadir. Ammo shundaylari xam uchraydiki, ularda tovushni bayon kilishning fonasion turlanishlari murakkab mexanizmidagi bir necha bu-ginlarining bir paytning uzida xastalashuvi kuzatiladi.

Rinolaliya — tovush tembra va talaffuzining nutq apparatidagi anatomik-fiziologik nuqsonlar bilan bogliq holdagi g’ buzilishdir. Ma’nodoshlari: dimog bilan, gapirish eskirgan), palatolaliya. Tovush tembrining patologik uzgarishida namoyon buladi. Bu xrlat chikarilayotgan nafas okhimining barcha nutq suzlarini talaffuz khilish paytida burun bushligiga utishi va unda aks-sado berishi okhibatidir. Rinolaliya paytida bundan tashsari barcha nutq tovushlarining (dislaliya xolatidagi kabi aloxida tovushlarni emas), buzib talaffuz etilishi kuzatiladi. Bunday nuk.sonda prosodik buzilishlar xham tez-tez uchrab turadi, rinolaliya paytidagi nutq kam tushunarsiz (noanikh), bir oxangli buladi. Mamlakat logopediyasida tanglayning turma yorik.ligi, shuningdek, artikulyar apparatning hupol anatomik buzilish-larini rinolaliyaga kiritish k.abul qilingan. Bunday buzilishlar chet ellardagi k.ator ilmiy ishlarda «palatolaliya» (lotincha ra!a!it — tanglay) atamasi bilan ataladi. Kalgan barcha xollardagi tovushlarning turli lokalizasiyalarning funksional yoki organik buzilishlari bilan boglik. notukis talaffuzi bunday ishlarda rinolaliya deb ataladi. Vatani-mizda sunggi yillarda olib borilgan ilmiy ishlarda hupol artikulyasiyey buzilishlari bulmagan notukis talaffuzlarning kurinishlari rinofoniyaga kiritilmokda. Sovet logopedyayasida rinolaliyani yaqin vaktlargacha mexanik dislaliyaning bir shakli deb k.aralar edi. Buzilishning uziga xos xususiyatini hisobga olib, rinolaliyani aloxida nutq buzilishi sifatida ajratish lozim.

Dizartriya — nutq talaffuzi tomonining nutq apparata’innervasiyasidagi yetishmovchilik bilan bogliq holdagi buzilishidir. Ma’nodoshi: tili chuchuklik (eskirgan). Bunda fonasion turlanishdagi bayonning murakkab mexa-nizmlari barcha burinlarning shakllanmagani kuzatiladi. Buning natijasida tovush nuk.sonlari, prosodik va artikulyasi-on-fonetik nuk.sonlari paydo buladi. Tovushli nutsni ishlab chik.arishning imkoni bulmagan paytda paydo buladigan anart-riya dizartriyaning orir darajasi xisoblanadi. Yengil dizartriya paytida, k.achonki nuk.son kuprok. artikulyarfonetik buzi-lishlarda namoyon bulganida, uning uncha bilinmaydigan shakli xakida suz yuritiladi. Bunday xolatlarni dislaliyadan ajratish lozimdir. Dizartriya markaziy xarakterdagi organik buzilishining okibati xisoblanadi. Markaziy asab snstemasi buznlishini lo-kalizasiyalashda dizartriyaning turli shakllari ajratib kursa-tiladi. Buzilishning orirligiga k.arab esa dizartriyaning paydo bulish darajalari fark k.ilinadi. Dizartriya kupincha bosh miyaning erta falajlanishi natijasida paydo buladi, lekin u bola rivojlanishinyng x.ar k.an-day boshichida, neyroinfeksiya va miyaning boshk.a kasallikla-ri ok.ibatida paydo bulishi x.am mumkin. B a y o n qilishning struktur al i-s yem antik (ichki) turlai ishidagi buzilishi ikki tur: alaliya va afaziya bilan kursatiladi.

3. Bolalardagi tovushlar talaffuzining psixologik xarakteristikasida psixologik xarakteristkasila qo’pol patologik o’zgarishlar kuzatilmaydi. Bu bolalarning psixologik xususiyatlari aksariyat xollarda yoshiga mos bo’ladi. Ular quvnoq, maktabgacha yoshdagi bolalar o’z nuqsoniga deyarli e’tiborsiz. Atrofdagi tengdoshlari bilan o’zini solishtirish jarayonida, ularga kulgi bo’lgan hollardagina o’z nuqsonini his qila boshlaydi. Talaffuzning buzilishi psixolingvistik jixatdan yo fonemalarni ajratish va anglash operasiyala-rining shakllanmaganligi okibati (ya’ni idrok etishdagi nuk.sonlar), yoki saralash va ishlab chik.arish (shuningdek, unum-lilik nuhsoni) vazifasining shakllanmaganligi, yoxud tovush-larni ishlab chisarish shartlarining buzilganligi deb karaladi. Anatomik nuksonlarda buzilishlar organik xususiyatga, ularninh ishtirokisiz esa funksional xususiyatga ega buladi. Buzilishlar odatda bola nutkining rivojlanishi jarayoni-da; perrferik apparatning jaroxatlanish xollarida esa u xar kanday yoshda paydo bulishi mumkin. Tavsnif qilingan nuksonlar saylanma xisoblanadi va ularning xar biri mustaqil notekislik markaziga egadir. Ammo shundaylari xam uchraydiki, ularda tovushni bayon kilishning fonasion turlanishlari murakkab mexanizmidagi bir necha bu-ginlarining bir paytning uzida xastalashuvi kuzatiladi.