Ájiniyaz atíndaǵÍ NÓkis mámleketlik pedagogika institutí

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKA INSTITUTÍ
Sırtqı bólim fakulteti

Geografiya hám ekonomika tiykarları tálim baǵdarı

“1”kurs studenti Torejanov Asadbektıń

ÓZ BETINSHE JUMÍSÍ

Orınladı:. Torejanov Asadbek
Qabılladı: Iskenderov Alisher

AYMAQLIQ MIYNET BÓLISTIRIWI HÁM ISLEP SHIǴARIWDI JAYLASTIRIW

Joba
1. Aymaqlıq miynet bólistiriwi haqqında túsinik.
2. Geografiyalıq miynet bólistiriwiniń faktorları.
3. Aymaqlıq miynet bólistiriwiniń basqıshları.
4. Ekonomikalıq rayonlastırıw hám aymaqlıq miynet bólistiriwi.

Islep shıǵarıw kúshlerin jaylastırıw tikkeley aymaqlıq miynet bólistiriwi menen baylanıslı. Biraq aymaqlıq miynet bólistiriwi tiykarlanıp óndiristiń aymaqlıq quramın ańlatadı hám usınıń sebepinen ol xalıq hám miynet resurslarini óz ishine almaydı. Xalıqınıń jaylanıwı bolsa kóbinese islep shıǵarıwdı aymaqlıq shólkemlestiriw menen belgilenedi.

Arnawlı ádebiyatlarda aymaqlıq miynet bólistiriwi menen bir qatarda geografiyalıq, regional (regionlıq ), akvatorial miynet bólistiriwi sıyaqlı turdosh túsinikler ushırasıp turadı. Álbette, olar ortasında saldamlı parq yqq,. tek akvatorial miynet bólistiriwi Jer sharınıń qurǵaqlıq bóleginde emes, bálki onıń okean hám teńizlerinde óndiristiń rawajlanıwı, qánigeliklashuvini ańlatadı (akva -suw bolıp esaplanadı ).
Aymaqlıq miynet bólistiriwi yamasa islep shıǵarıwdı aymaq boylap jaylastırıw óz mánisine kóre ekonomikalıq geografiyalıq process esaplanadı, Sebebi ekonomika aymaq sheńberinde bólistiriledi. Bunıń nátiyjesinde islep shıǵarıw kúshleriniń aymaqlıq quramı yamasa sisteması (sisteması ), ekonomikalıq rayonlar tóri payda boladı. Olardıń óz-ara aymaqlıq munasábeti hám jaylanıw jaǵdayı ekonomikalıq geografiyalıq jaǵdaynı ańlatadı.
Aymaqlıq miynet bólistiriwi social miynet bólistiriwiniń bir tárepi bolıp tabıladı. Biraq, ol ekonomikalıq miynet bólistiriwinen azmaz keyin payda bolǵan. Sebebi-ilgerileri kisiler tábiyaatda ámeldegi múmkinshiliklerden paydalanǵanler, ózleriniń ol yamasa bul orında málim ónimdi etiwtirishlari bolsa tariyxan keshlew payda boldı.
Sonday eken, aymaqlıq miynet bólistiriwi (HMT), ápiwayılaw etip aytqanda, túrli jaylardıń -mámleket yamasa rayonlardıń túrli ónim óndiriske qánigeliklashuvi bolıp tabıladı. Nátiyjede áne sol jaylardıń ekonomikalıq «basharasi» qáliplesedi hám olardıń úlkenlew aymaqlıq sistema daǵı ornı óz hákisin tabadı.
Eger keńlew etip tariyplamoo'chi bolsaq, HMT- bul islep shıǵarıw tarmaqların aymaqtıń tábiyiy sharayatı hám baylıqları, xalıq hám miynet resursları sıyaqlı faktorlarına qaray jaylastırıw bolıp tabıladı. Bunnan kelip shıǵadıki, HMT-ga túrli faktorlar tásir kórsetedi. Olar:
• Tábiyiy sharayat hám qazilma baylıqlar ;
• Xalıqı hám miynet resursları ;
• Transport ;
• Social infrastruktura;
• Ekologiyalıq jaǵday ;
• Ekonomikalıq geografiyalıq qrin;
• Bazar mápleri hám t.b.
Áyne waqıtta áne sol hám soǵan uqsas faktorlar islep shıǵarıw kúshlerin jaylastırıwda da esapqa alınadı. Sonlıqtan, bul másele keyin muffasal uyreniledi. Bul erda tek bir omilga toqtap ótiw kerek. Gáp sonda, ilgerileri, yaǵnıy «Sotsialistik joybarlaw» dáwirinde eń tiykarǵı faktor qta oraylasqan mámleket, yaǵnıy Pútkilittifoq mápleri» edi; qalǵan sharayatlardıń qolaylıq yamasa qolaysızlıqlarınan qaramastan, eger mámleket, Birlespe ushın qaysı bir ónim zárúr bolsa, ol álbette etiwtirilishi shárt edi. Mısalı, Ózbekstanda paxtadan tısqarı basqa awıl xojalıq tarmaqları (bog'dorchilik, júzimshilik, palızshılıqtı da rawajlandırıw múmkin edi, biraq Birlespe, oray sanaatı ushın paxta kerekligi sebepli bul erda xojalıqtıń tar tarawı, sheki onimge yqnaltirilgan sisteması qáliplesti.
Házirgi bazar munasábetleri dáwirinde jaǵday pútkilley ózgerdi; endigi sharayatta etakchi faktor bazardıń ózi, talap bolıp qaldı. qalǵan faktorlardıń tásiri bolsa buǵan salıstırǵanda sustroq. Sebebi, nege qánigeliklashuv, ne etiwtirishni mámleket emes, bazar belgileydi, mámleket bolsa, ilgeri aytqanimizdek, bul processni ol yamasa bul qurallar járdeminde tártipke salıp baradı.
HMT ushın etiwtirilgan ónim jergilikli eo'tiyojni qandirgan halda álbette bazarǵa, almasıwǵa shıǵarılıwı kerek. Bunnan ayan boladıki, usı processtiń tiykarında óndiristiń tekǵana sáwlelengenlashuvi (koncentraciyası ), bálki onıń qánigeliklashuvi da jatadı. Qánigeliklashuv bolsa ónimdiń shetke jiberiliwi menen belgilenedi.
Sol sebepli, bul erda islep shıǵarılǵan ónimdiń artıo'cha bólegi basqa erga (mámleket yamasa rayonǵa ) baǵdarı kerek; ónimdiń sol orınnıń ózinde tolıq, putkinley tutınıw etiliwi qánigeliklashuv, HMT emes, bul ápiwayı natural xojalıq bolıp tabıladı. Bunday mámleketlikler jáhán xojalıq sistemasına kirey almaydılar, milliy ekonomikası zaifligi sebepli olar jáhán bazarında qatnasıw eta almaydılar hám mudami «sudraluvchi» bolıp qolaveradilar. Eger mámleket ishinde sonday regionlar ámeldegi bolsa, ol halda onıń birden-bir geoekonomikalıq sisteması vujudga kelmeydi, ekonomikalıq qawipsizlik támiyinlanmaydi; xojalıqtıń aymaqlıq quramı qáliplespegenligi, xomligi nátiyjesinde ishki ekonomikalıq integraciya processleri rawajlanbaydı.
HMT-dıń rawajlanıwda transporttıń roli úlken. Sebebi transport ónim islep shıǵarılǵan jay menen onı tutınıw etetuǵın rayon ortasındaǵı baylanıslılıqtı atqaradı, transport háreketi bolsa ónimdiń tutınıw rayonındaǵı ma`nisine kiredi.
HMT-de bir neshe basqısh yamasa dáreje bar. Mısalı, burınǵı Birlespe dáwirinde olar tómendegiler edi: