Ájiniyaz atíndaǵÍ NÓkis mámleketlik pedagogika institutí

§ Xalıq aralıq yamasa mámleketleraro mao'nat bólistiriwi;
§ Sotsialistik yamasa kapitalıstik mámleketler arasındaǵı miynet bólistiriwi;
§ Pútkilittifoq miynet bólistiriwi;
§ Iri ekonomikalıq rayonlar sheńberindegi miynet bólistiriwi;
§ Respublikalar ishindegi miynet bólistiriwi.
Bul erda atap ótiw kerek, ilgeri sistemada aqırǵı eki basqıshda aymaqlıq miynet bólistiriwi ámelde yqq edi. Mısalı, Orta Aziya ekonomikalıq rayonı mámleketke tiykarlanıp paxta etiwtirib bererdi; Ózbekstan ishinde bolsa bul bólistiriw jáne de hálsiz edi.
SSSR-dıń bólekleniwi nátiyjesinde aymaqlıq miynet bólistiriwiniń vertikal formasında keskin ózgerisler júz berdi: ilgeri birlespeles respublikalar -endigi ǵárezsiz mámleketlikler, atap aytqanda Ózbekstan jáhán jámiyetshiliginiń bólek sub'ekti retinde bul bólistiriwdiń birinshi basqıshından jay aldı, yaǵnıy besinshi qrindan bır jola birinshi orınǵa kqtarildi. Álbette, bunday «sakrash» áqibetinde ádewir máseleler júzege keldi. Eger bul mashqalanı burınǵı Orta Aziya ekonomikalıq rayonı dárejesinde ko'rmoo'chi bolsaq, házirgi kúnde qońsılas respublikalar ortasında ekonomikalıq integraciya processlerin rawajlandırıw, birden-bir ekonomikalıq mákandı qáliplestiriw júdá qıyın bolıp qaldı. Bunıń sebeplerinen biri-barlıq respublikalardıń tiykarlanıp birdey ónim, yaǵnıy paxta etiwtirishi bolıp tabıladı.
Tap sonday jaǵday respublikamız ishinde jáne de ayqınlaw kórinedi. Sonlıqtan, milliy ekonomikanıń biryoqlama, paxta jalǵız o'okimligiga yqnaltirilgan sistemasınıń ornına túrli tarmaqlarǵa qánigelesken xojalıq quramın payda etiw zárúr. Burınǵı Birlespeden miyraslar qalǵan aymaqtıń tar qánigeliklashuvi ayırım wálayatlarda, mısalı, Sirdaryo, Jizzaq, Namangan, Surxondaryo, Xorezmde birotala ózgertirilgeninshe joq. Sol sebepli, mamlaktimizda ishki-regionlar hám wálayatlar hám o'atto wálayat sheńberinde miynet bólistiriwin tereńlestiriw kerek.
HMT qánigeliklashuvga, bir orınnıń ekinshi orından xojalıq baǵdarı boyınsha parıq etiwine, aymaqlıq reń-baranglikka alıp keledi. Bul bolsa ekonomikalıq rayonlardıń qáliplesiwine tiykar bolıp xızmet etedi. Sonday eken, aymaqlıq miynet bólistiriwi ® qánigeliklashuv ® ekonomikalıq rayonlar ortasında shınjırsimon baylanıslılıq bar.
Atap ótiw zárúrki, HMT regionlardıń ekonomikalıq ǵárezsizligin támiyinlewge járdem beredi. Biraq, usınıń menen birge aymaqlararo ekonomikalıq baylanıslar da kerek. Zero, aymaqlardıń xojalıq qánigeliklashuvi boyınsha turlanishi olar ortasındaǵı ekonomikalıq baylanıslardı talap etedi.
HMT hám integraciya nátiyjesinde túrli kólemdegi bazarlar payda boladı. Olar jergilikli, regionlıq, regionlararo, milliy hám xalıq aralıq dárejede boladı. Mámleketler sheńberindegi bazarlar bolsa ámeldegi ekonomikalıq rayonlar shegarasın belgileydi, Sebebi hár bir basqısh daǵı bazar óziniń tásir sheńberine, mákanına iye. Nemis faktorı A. Lyosh da waqıtında ekonomikalıq landshaftlar (rayonlar )-ni bazarlar mákanı, tásir radiusı yamasa aymaǵı menen anıqlanǵan edi, házirgi kúnde bolsa qánigelesken tarmaqlardı bazarǵa qánigelesken tarmaqlar, dep da aytıwadı.
Hár bir mámleket milliy ekonomikasınıń bárkámallıǵı, mustao'kamligi basqıshpa-basqısh túrli dárejedegi bazarlardı óz ónimi menen to'yintirilishi, import ónimleriniń qrinini qoplovchi múmkinshiliklerdi jaratıw negizinde ámelge asıriladı. Tap sol maqsette xalıq tutınıw buyımların kóbirek etiwtiriw áyne múddáhá bolıp tabıladı.
Házirgi dáwirdiń eń zárúrli máselelerinen biri- respublika ishinde aymaqlıq miynet bólistiriwin rawajlandırıw, ekonomikalıq rayonlar hám wálayatlar xojalıq sistemasın qáliplestiriwden ibarat esaplanadi. Bul qrinda barlıq aymaqlardıń tek yamasa tiykarlanıp paxtachilikka qánigeliklashuvi hesh shárt emes; ol menen birge xojalıqtıń taǵı basqa tarawları da rawajlanıwı zárúr. Mısalı, Ferǵana ekonomikalıq rayonında (paxtachilikdan tısqarı ) nawqanshılıq, bog'dorchilik, tqqimchilik hám mashinasozlik (avtomobilsozlik), Qashqadáryada -neft hám gaz sanaatı, Qaraqalpaqstanda -ximiya rawajlanıwı hám o'. k. Áne sondaǵana regionlar mámleket sırtındaǵı bazarlarǵa shıǵıw múmkinshiligine iye boladılar. Bul bolsa ashıq, erkin ekonomika, bazar munasábetlerine sáykes keledi, ekonomikanı jáne de liberallastırıwǵa sharayat jaratadı.
Jáhán tájiriybesi sonı kórsetedi, mámleketlerdiń bólek, «berk», yaǵnıy kirip-importsız rawajlanıwı jaqsı ekonomikalıq nátiyjeler bermeydi. Sol sebepli aldıńǵı mámleketlerde ashıq sawda, yaǵnıy fritreder principi bar. Biziń ǵárezsiz mámleketimiz de xalıq aralıq geografiyalıq miynet bólistiriwinde, jáhán bazarı hám xojalıq sistemasında ózine múnásip hám abıraylı orınǵa ıyelewi kerek. Respublikanıń bunday aktivligi bolsa regionlar -ekonomikalıq rayonlar hám wálayatlar potencialı arqalı ámelge asıriladı.
Aymaqlıq miynet bólistiriwiniń joqarı basqıshında da saldamlı ózgerisler júz berip atır. Eń áhmiyetlisi jáhán xojalıq sisteması jáne de rawajlanıp barıp atır. Buǵan sebep bul sistemanıń globallasıwı, mámleket hám regionalararo miynet bólistiriwiniń rawajlanıwlashuvi, ekonomikalıq integraciya processleriniń aktivlashuvi, iri Trans-milliy kompaniya hám korporatsiyalarning dúnyanı órmekshi sıyaqlı qrab alıwı hám basqalar bolıp tabıladı.
Itibarǵa alıw kerek, ilgerileri jáhán mámleketleri ol yamasa bul ónim etiwtirishga maslasqan bolsalar (Braziliya -kofe, Kuba -qumsheker, Mug'iliston- teri, jún), endigi kúnde olar ónimlerdiń hár qıylılarına qánigeliklashishmoqdalar. Áyne waqıtta etuk mámleketler ilimiy-texnika rawajlanıwınıń aldınǵı saplarında barıp, zamanagóy, ilmtalab islep shıǵarıw tarmaqlarına, jańa texnologiyalarǵa (nou-xau) qánigeliklesip barıp atırlar. Olardaǵı ámeldegi islep shıǵarıw tarawları basqa mámleketlerge ko'chmoqda. Nátiyjede mámleketler ekonomikalıq rawajlanıwı dárejesindegi parq, tegis emes halda kusheytip atır.
Usınıń menen birge xalıq aralıq kólemde mámleketlerdiń ayırımları qural-jaraq óndiriske, taǵı birparalarınıń rásmiy bolmaǵan túrde narkobiznesga qánigeliklashuvi da gúzetilip atır. Bunnan tısqarı, xizmet kórsetiw, xalıq aralıq turizm da qatar mámleketlerdiń rawajlanǵan industriyasına aylanıp atır.
Xalıq aralıq miynet bólistiriwiniń jáne de tereńlashuvi hám intensivlashuvi nátiyjesinde dúnyanıń túrli bólimlerinde mámleketlerdiń iri aymaqlıq -ekonomikalıq birikpeleri vujudga kelip atır. Mısalı, 1957 jılda qáliplesken Evropa Jámiyetshiligi yamasa Ulıwma bazar -házirgi Evropa Birlespesi 15 mámleketti óz sheńberine aldı hám olar arasında miynet bólistiriwi rawajlanıp atır (2010 jılǵa shekem bul Birlespeqa taǵı 11 mámlekettiń qosılıwı qaratnıp atır ). Tap soǵan uqsas Aziya -Tınısh okeanı regioni, Arqa Amerikada da iri mámleketleraro ekonomikalıq sistemalar payda bolıp atır. Itimal keleshekte olar MDH aymaǵında, atap aytqanda, Oraylıq Aziya regioninde de qáliplesiwi múmkin. Bunıń áqibetinde xalıq aralıq miynet bólistiriwiniń tiykarǵı sub'ekti retinde bólek mámleketler emes, bálki kóbirek mámleketleraro ekonomikalıq awqamlar úlken áhmiyetke iye boladı.