Ájiniyaz atíndaǵÍ NÓkis mámleketlik pedagogikalíq institutí SÚwretlew óneri hám miynet tálimi fakulteti miynet tálimin oqíTÍw metodikasí

5. Kásip-óner iyelewde insan salamatlıǵına qoyılǵan talaplar
Eger adamnıń salamatlıǵı jaqsı bolmasa, ol belgili bir kásipte islew ushın shıpakerler juwmaǵı boyınsha jaramlı emes, dep tabılǵan bolsa sol adam usı kásipke jaramsız dep esaplanadı. Bunıń mánisi sol, adam bul isti hesh qanday orınlay almaydı yamasa bul is onıń den-sawlıǵındaǵı (házirshe, balkim, onsha sezilmeytuǵın) ózgerislerdi kóbeytip, dártin kúsheytedi.
Adamnıń salamatlıǵı belgili bir kásip talaplarına muwapıq keliw-kelmesligin anıqlaw - shıpakerdiń wazıypası bolıp tabıladı. Sonıń ushın da jumısqa yamasa oqıw ornına kiretuǵın hár bir adam, álbette, meditsinalıq kórikten ótedi.
Biraq kóbinshe, adam óziniń názerinde kásip tanl’ap bolǵanınan keyin bunday meditsinalıq kórik ámelge asırıladı. Keyin pushayman yamasa qıynalıp júrmewi ushın óz waqtında shıpaker menen másláh’átlesip alıw úlken áhmiyetke iye bolıp tabıladı.
Kásip tańlap atırǵan hár bir adam organizmi ushın qolaysız dep esaplanatuǵın faktorlardı bilip alıwı kerek. Bul oǵan óz múmkinshiliklerin tuwrı bahalawǵa járdem beredi. Xosh, bular qanday faktorlar? Bázıbir jaǵdaylarda bular - úlken fizikalıq nagruzkalar, optimal mikroklimattan sheklengen waqıtlar (temperaturanıń tómen yamasa joqarı bolıwı) esaplansa, basqa jaǵdaylarda bul faktor artıq dárejedegi shań-tozańnan, shawqım hám terbelisten, úshinshi bir jaǵdaylarda bolsa záhárli zatlardı isletiwden ibarat baladı’ hám t.b.
Miynet shárayatınıń adam organizmine kórsetetuǵın tásiri boyınsha kásiplerdi tórt gruppaǵa ajıratıw múmkin. Birinshi gruppaǵa miynet shárayatı turmıslıq kásiplerge jaqın bolǵan kásipler kiredi. Mısal ushın saat islep shıǵarıw, turmıslıq xızmet kórsetiw menen baylanıslı bolǵan kásiplerdi keltiriw múmkin. Bul kásipler ishinde eń kóp sanlı gruppa bolıp tabıladı.
Ekinshi gruppa kásipleri, máselen, aspazlıq kásibi óndiris faktorınıń stabil yamasa teń ólshewsiz tásir etiwi menen baylanıslı bolǵan kásipler bolıp tabıladı. Bunday kásipler boyınsha islegen waqıtta organizmge waqtınsha joqarı dárejedegi hawa temperaturası, ıǵallılıq hám basqa sol sıyaqlı faktorlar tásir kórsetedi. Bul bolsa tamır urıwınıń tezlesiwine, ter ajıralıp shıǵıwınıń kúsheyiwine sebep baladı’. Sonın ushın, bunday kásiplerdi tek termoregulyatsiyası jaqsı bolǵan adamlarǵa ǵana, sonday-aq, júrek-tamır sistemasında, dem alıw organları’nda keselligi bolmaǵan adamlarǵa ǵana usınıs etiw múmkin.
Úshinshi gruppaǵa hár qıylı qolaysız óndiris faktorlarınıń jıyındısı xarakterli bolǵan kásipler kiredi. Toqıwshı kásibin oǵan mısal etip keltiriw múmkin. Júregi, ókpesi, esitiw organları, tirek qozǵalıs apparatı kesel bolǵan (yamasa kesellik belgilerine mejıllik sezilgen), kózi jaqsı kórmeytuǵın adamlar ushın bul kásip tuwrı kelmeydi.
Tórtinshi gruppa awır hám zıyanlı miynet shárayatı menen baylanıslı bolǵan kásiplerden ibarat bolıp tabıladı. Máselen, elektr kepserlewshi, polat quyıwshı hám basqalar sonday kásipler qatarına kiredi.
Biziń mámleketimiz hár bir adamnıń den-sawlıǵı haqqında g`amxorlıq qıladı, kásip kesellikleriniń aldın alıw boyınsha ilajlar sistemalı ámelge asırıladı. Kishi qániygelerge bir qatar jeńillikler jaratıp berilgen óndiris kárxanaları hámde kásip-ónerlerdiń dizimi belgilep shıǵılǵan hám tastıyıqlanǵan. Mine usı dizimge kirgen kásipte islewshi adamlar tiyisli jeńilliklerden paydalanadı: olar ushın qısqartılǵan jumıs kúni, qoshımsha dem alıs, dietalıq taǵamlar, 45-50 jastan baslap pensiya menen támiyinleniw huqıqı hám basqa sol sıyaqlı jeńillikler berilgen.
Qandayda bir kásip tańlap atırǵan waqıtta meditsinalıq kórsetkishleriniń tuwrı kelmewi eń dáslep kesellik xarakteri menen belgilenedi. Tańlanǵan kásipke siziń den-sawlıǵıńız tuwrı keliw-kelmewi haqqındaǵı juwmaqtı tek shıpaker beriwi múmkin.
Biraq, sonı da názerde tutıw kerek, túrli keselliklerge organizmniń qarsılıq kórsetiw múmkinshilikleri júdá úlken bolıp, adam ózi súygen kásibin iyelew ushın pútkil kúsh-jigerin iske salıp kesellikti jeńiwi múmkin.
Hár bir adam jaslayınan baslap óz salamatlıǵı haqqında oylawı, gigiena tarawındaǵı bilimlerin, birinshi meditsinalıq járdem kórsetiw tájiriybelerin iyelewi, salamat turmıs tárizi menen jasawdı úyrenip alıwı kerek. Organizmdi shınıqtırıw, sport penen shug`ıllanıw, miynet hám dem alıw, awqatlanıw rejimine ámel qılıw, óz bos waqıtın aqılana shólkemlestiriw hám basqa soǵan uqsas ilajlar fizikalıq jaqtan kúshli hám salamat bolıp ósiwiniń zárúr shártleri bolıp tabıladı. Salamat bolıp ósiwin qálewshi adam spirtli ishimlikler ishiw hám shegiw sıyaqlı unamsız ádetlerden pútkilley waz keshiwi kerek, álbette. Sebebi olar organizmge oǵada zıyanlı tásir kórsetedi: den-sawlıqtı isten shıgaradı, qızıǵıwshılıq sheńberin taraytadı, aqılıy aktivlikti páseytedi hám shaxstı haldan tayıwıńa alıp keledi.
1. Kásip tańlaw waqtında ne ushın salamatlıqtı esapqa alıw kerek?
2. Organizm ushın qanday óndiris faktorları qolaysız faktorlar esaplanadı?
3. Siz tańlaǵan kásiptegi qániygeler qanday miynet shárayatında islewin anıqlań. Ol kásipti qaysı gruppaǵa kiritiw múmkin?