Jismoniy shaxslarning daromadlarini deklaratsiya usulida soliqqa tortishni takomillashtiris

Jismoniy shaxslar daromadlarmi deklaratsiya usulida soliqqa tortishni takomillashtirish masalalari. Respublikada bozor iqtisodiyotiga xos bo'lgan ijobiy islohotlar amalga oshirilayotgani hamda tadbirkorlik faoliyatiga keng yo'l ochilib, yanada rivojlanayotgani munosabati bilan jismoniy shaxslardan undiriladigan daromad solig'i tobora ko‘proq dolzarblik va ahamiyat kasb etmoqda. Agar Sobiq ittifoq davrida turli toifadagi mehnatkashlarning daromadlari (ish haqlari, mukofotlar) ma’muriy yo'l bilan belgilangan va bir-biridan katta farq qilmagan, boshqacha qilib aytganda “bir tekislik” amal qilgan bo'lsa, hozirda tadbirkorlik sohasidagi daromadlarga cheklovlar bekor qilingani munosabati bilan, kam va yuqori daromadlar o‘rtasidagi tafovutlar ko‘payib, yuqori daromad oladigan shaxslar soni ortib bormoqda. Su o‘rinda Prezidentimizning quyidagi fikrlariga to‘xtalamiz: “Aholining daromadlari tarkibida tadbirkorlik faoliyatidan olinayotgan daromad ulushi tobora salmoqli о'rin egallamoqda va barcha daromadlarning 47 foizdan ortig'i ushbu soha hissasiga to'g‘ri kelmoqda”13. Jismoniy shaxslar daromadini deklaratsiyalash usulida soliqqa tortishning muhim afzalliklaridan bin shundaki, u kam daromad oladigan va yuqori daromadga ega jismoniy shaxslarga nisbatan tabaqalashtinlgan stavkalami qo'llash orqali osongina “gorizontal adolatni” tiklashi mumkin.
Mamlakatimizda daromadlarni deklaratsiyalash asosida soliqqa tortish tizimini joriy etish va takomillashtirish yo‘nalishlari ishlab chiqilib, respublikamizda olib borilayotgan islohotlarga hamohang ravishda rivojlantirilib borilmoqda. Dastlab, 0‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1997-yil 24-apreldagi "O‘zbekiston Respublikasming Soliq kodeksini amalga kiritish tartibi to‘g‘risida”gi 397-1-son Qarorining 5-bandida “2002-yildan e’tihoran, daromadlar olish manbalaridan qat’i nazar, barcha jismoniy shaxslaming jami yillik daromadini deklaratsiyalash tizimi joriy etilishi nazarda tutilsin”, deya qayd etib qo‘yilgan edi. 0‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2001-yil 7-Vazirlar Mahkamasiga “1997-2001-yillar mobaynida jismoniy shaxslaming jami yillik daromadini deklaratsiyalash tizimini, shu jumladan, deklaratsiya shaklini, uni taqdim etish va ko‘rib chiqish tartibmi hamda muddatiarini, shuZgdek, deklaratsiya taqdim etmaganlik, uni belgilanmagan shaklda taqdim etganlik yoki noto‘g"ri ma'lumotlarni taqdim etganlik uchun javobgarlik choralarini ishlab chiqish” vazifasi topshirilgan. 0‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002-yil 5-sentyabrdagi “Jismoniy shaxslaming jami daromadini deklaratsiyalash tizrrnini bosqichma-bosqich joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmonida, daromadlarni deklaratsiyalash tizhnini yaratish bo‘yicha chet el tajribasini chuqur o‘rganishni, aholini tegishli tarzda tayyorlashni, zarur qonunchilik va me’yoriy negiz qabul qilinishini, butun bir tashkiliy chora-tadbirlar majmui amalga oshirilishini talab etishini hisobga olgan holda, uni 2002-2005-yillarda bosqichma-bosqich joriy etilishi belgilab berilgan edi.
Bozor iqtisodiyoti va tadbirkorlik faohyati erlonhgi tamoyillari amal qilayotgan iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan barcha mamlakatlarda fuqarolar tomonidan o‘z daromadlarini majburiy deklaratsiyalash amaliyoti keng qo‘Uaniladi. Daromadlar to‘g‘risidagi deklaratsiyani toildirish, fuqarolar tomonidan soliqlar to'lash chog'ida, shuningdek, uy, yer maydonlari va ko‘chmas mulk, qimmatbaho qog‘ozlar hamda boshqa qimmaui buyumlarni xarid qilish bilan bog'liq yirik moHyaviy bitunlarni araalga oshirishda qat’i shart hisoblanadi. Xullas, fuqarolar daromadlarining manbalari oshkoraligi, qonuniyligini tasdiqlash zarur bo'lgan joyda deklaratsiya talab qilinadi.
Xorijiy mamlakatlarda mavjud bo'lgan deklaratsiyalash tizimining asosiy sharti bir tomondan, o‘z daromadlari va ularning manbalari to‘g‘risida fuqarolaraing o‘zlari ixtiyoriy ravishda ma'lumot berishlaridir. Dckinchi tomondan, deklaratsiyada mol-mulk xarid quishga sarflangan pul mablag'larining manbalari to‘g‘risidagi ma’himotlami taqdim etmaslik maqsadida o‘z daromadlarini atayin kamaytirib ko‘rsatganligi yoki ularni yashirganhgi uchun iqtisodiy jazo va jarimalaming qonun yo'h bilan mustahkamlanganligi, hatto, jinoiy javobgarlikka tortishgacha bo'lgan kucbJitizmimngmavjudUgidir.
Fuqarolaming daromadlarini deklaratsiyalash yashirin iqtisodiyotga, pul mablag'larining noqonuniy aylanishiga, korrup_S1ya va poraxo‘rlikka hamda iqtisodiyot sohasidagi boshqa jinoyatlarga qarshi kurashda ta’sirchan vositalardan bin hisoblanadi.
Shuni taassuf bilan e’tirof etish kerakki, bizda kormpsiya ya g'ayriqonuniy daromadlarga, savdo-vositachilik faohyati natijasida tushadigan naqd pullarni yashirishga qarshi qat’i kurash olib borish zarurligi to‘g‘risida ko‘p gapiriladi-yu, ammo ayni vaqtda, jahon amaliyotida umumqabul qihngan mexanizmni joriy etish bo‘yicha aniq-ravshan choralar ko‘rilmayapti. Bunday mexanizm poraxo‘rlik payini qirqib, yashirin iqtisodiyot uchun zamin yaratayotgan, bankdan tashqari pul aylanishini ta’minlayotgan barcha manbalarni tugatishga yordam beradi.
Shuni hisobga ohsh zarurki, daromadlami deklaratsiyalashni joriy etmay, fuqarolaraing o‘z daromadlari va ulami ohsh manbalari to‘g‘risidagi ma'lumotlami ixtiyoriy ravishda taqdim etishmng barqaror tizimini vujudga keltirmasdan, shuningdek, o‘z daromadlari haqidagi ma'lumotlami taqdim etishdan bo'vin tovlayotganlarni jazolash choralarini puxta ishlab chiqmay turib, kormpsiya va yashirin iqtisodiyotga qarshi kurash borasidagi ishlami tasawur qilish qiyin.
Aynan shu boisdan, taraqqiv etgan mamlakatlarda tarkib topgan tajribadan kelib chiqqan holda bizning respublikamizda ham bunday iearning jami qonun hujjatlariga, huquqiy me’yorlarga tayanadigan xuddi shunday tizirru faollik bilan yaratilishi lozim.
Bundan tashqari, bozor munosabatlariga o‘tish tufayli aholi uchun o‘z qobiliyatlarini o‘zini iqnsodiyotning turli sohalarida yana ham kengroq namoyon etish hamda turli qonuniy manbalardan darornad olishimkoniyatlariochiladi.
Respublikada xususiy tadbirkorlikni rag‘batlantirish, kichik biznesni rivojlantirish, iqtisodiyotni erkinlashtirish, mehnatga haq to‘lashdagi cheklashlami bekor qilish, korxonalarning xo‘jalik faoliyatiga davlat va nazorat idoralarining aralashuvini keskin kamaytirish borasida katta _1Shlar amalga oshinlmoqda. Bularning hammasi fuqamlar uchun faol mehnat qilish va o‘z mehnati bilan ko‘proq daromad topish imkoniyatini yaratishga qaratilgandir. Shu munosabat bilan aholi daromadlarrm hisobga olwb, daromadlarning qonumyligini hamda soliqlar bekamu ko‘st to‘langanligirn nazorat qilish mexanizmini takomillashtirish dolzarb vazifa bo‘lib qolmoqdaki, bu ham daromadlami umumdeklaratsiyalash tizimim joriy etish zarurligini taqozo etadi.