Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

Analitik yondoshish metodi, yaoni yengillashtirilgan sharoitda va tezlikda xarakatlarni aloxida ajratib olib tezlikni rivojlantirish xam yaxshi natijalar beradi.
Sensamotor metodidan xam foydalaniladi (S.P. Geller-shteyn 1958). Unda interval vaqtini farqlay olish qobiliya-tini oshirish uchun signallarga reaksiya qilish tezligini oshirish mashq qilinadi.
Maktabdagi jismoniy madaniyat darslarida reaksiya qilish vaqtini oldindan shartlashilgan turli-tuman signallarga reaksiya qilishni talab qiluvchi (masalan, to‘xtalishlar bilan bajariladigan erkin yugurishlar yoki o‘qituvchi signali, buyrui bilan yugurish yo‘nalishini o‘zgartirish) mashqlarni yordamida rivojlantiriladi. Sport o‘yinlari reaksiya qila olish va uni tarbiyalaydigan eng yaxshi vositadir.
7.4. Egiluvchanlik va uni rivojlantirish usuliyati
Egiluvchanlik – jismoniy fazilat bo‘lib, xarakat tayanch apparatlarining morfofunksional xususiyatlari demakdir. Bu xususiyatlar shu apparat zvenolarining xarakatchanligi, uning maksimal amplitudasi (oishi, egilishi, buklanishi, cho‘zilishi, qayishqoqligi, buralishi va xokazolar) bilan o‘lchanadi.
Egiluvchanlik aktiv, passiv bo‘lishi mumkin. Muskul kuchi evaziga bo‘ladigan egiluvchanlik aktiv; tashqi qarshilikni inersiya yoki oirligi evaziga tashqi taosir kuchi va xokazolar xisobiga namoyon qilinadigan egiluvchanlik passiv egiluvchan-lik deyiladi.
Emotsionallik ko‘tarinki kayfiyat va boshqalar egiluvchan-likning namoyon bo‘lishiga ijobiy yoki salbiy taosir ko‘rsatishi amaliyotda isbotlangan. Egiluvchanlik chegaralanadi unda cho‘zila-digan muskullarning qo‘zaluvchanligi muxim axamiyatga ega. Chunki uning tabiatida cho‘zilayotgan muskullarni ximoyalash, saqlash xususiyati mavjud. Cho‘zilayotgan muskullarning egiluv-chanligi ortishi bilan ularning qo‘zaluvchanlik xolati yuqori darajaga ko‘tariladi. Bunda cho‘ziluvchan muskullarning faoliyati maolum darajada pasayadi.
Egiluvchanlikni namoyon bo‘lishi tashqi muxit temperatu-rasiga xam boliq. Temperaturaning ortishi bilan egiluvchan-lik ortib boradi. Erta tongdan tungacha bo‘lgan vaqt, boshqa jismoniy sifatlarga qaraganda, egiluvchanlikka ko‘p taosir qiladi. Masalan, ertalab egiluvchanlik ancha kamaygan bo‘ladi. Mashulot vaqtida egiluvchanlik turli sharoitlar (xarorat, kunning vaqti) taosirida o‘zgarishini eotiborga olish lozim.
Egiluvchanlikni yomonlashuviga olib boradigan noqulay xolatlarni, chigal yozish (razminka) mashqlari yordamida muskul-larni qizitish bilan bartaraf etish mumkin. Egiluvchanlik charchash taosirida sezilarli o‘zgaradi, aktiv egiluvchanlik ko‘rsatkichlari esa ortib boradi. Bolalar kattalarga qaraganda ancha egiluvchan bo‘ladi, degan fikr unchalar to‘ri emas. Bu fikrni boshqacharoq – bolalarda egiluvchanlikni tarbiyalash kattalarga nisbatan osonroq ko‘chadi, deb tushunsak to‘rirok bo‘ladi. Aktiv egiluvchanlik bevosita muskul kuchi bilan aloqa-dor. Lekin kuchni rivojlantiradigan mashqlar bilan shuulla-nish bo‘inlarda xarakatchanlikni susaytirishi, chegaralash mumkin.
Lekin bunday salbiy taosirni yengish mumkin. Egiluvchan-lik va kuchni rivojlantiradigan mashqlarni maqsadga muvofiq qo‘shib olib borish yo‘li bilan egiluvchanlik jismoniy sifa-tini normal tarbiyalanishiga erishish mumkin.
Jismoniy tarbiya jarayonida egiluvchanlikni mumkin qadar meoyoridan ortiq rivojlantirish salbiy oqibatga olib kelishi mumkin. Zaruriy xarakatlarni imkoniyat darajasida erkin bajarilishini taominlaydigan xolatda rivojlantirish, uning meoyori esa xarakat bajariladigan maksimal amplituda-dan ortmasligiga erishish, egiluvchanlik zaxirasini boyitishga olib keladi. Egiluvchanlikdan kelib chiqadigan gipertrofiya, bo‘inlarning anotomik tuzilishi doirasida rivojlanish o‘zini oqlamaydi, chunki u rivojlanishning garmoniyasini buzadi, pedagogik maqsadlarga zid keladigan xolga kelishi mumkin. Umurtqa poonasining tos son va yelka bo‘inlarining xarakat-chanligini tarbiya jarayonidagi axamiyati beqiyosdir.