Jismoniy tarbiya ning nazariy asoslarini vujudga kelishi

II-BOB. XORIJIY MAMALAKATLARDA JISMONIY TARBIYA VA SPORT ISHLARINI BOSHQARISHNING O`ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
2.1. Xorijiy davlatlarda jismoniy tarbiya va sport tashkilotlari.
Rus xalqining jismoniy madaniyati o'ziga xosligi va o'ziga xosligi bilan ajralib turardi. XIII-XVI asrlarda ruslar orasida keng tarqalgan jismoniy mashqlarda. ularning harbiy va harbiylashtirilganligi aniq ifodalangan. Rossiyada ot minish, o'q otish va to'siqlar o'ynash mashhur xalq o'yin-kulgilari edi. Mushtlar ham keng tarqalgan bo'lib, uzoq vaqt davomida (XX asr boshlarigacha) jismoniy tarbiyaning asosiy xalq o'ziga xos shakllaridan biri sifatida muhim rol o'ynagan. Ruslar orasida chang'i uchish, konkida uchish va chanada uchish va boshqalar juda mashhur edi. Jismoniy tarbiyaning oʻziga xos vositalaridan biri ov boʻlib, u nafaqat baliq ovlash, balki oʻzining epchilligi va qoʻrqmasligini koʻrsatish uchun ham xizmat qilgan.
Jismoniy madaniyat insoniyat jamiyati taraqqiyotining barcha bosqichlarida muhim o‘rin tutgan. Zamonaviy jamiyatda uning roli sezilarli darajada oshdi. Buning sababi shundaki, bugungi kunda og'ir jismoniy mehnat ulushi sezilarli darajada kamaydi. Agar bundan yuz yil avval moddiy ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan energiyaning 98 foizi inson va uy hayvonlarining mushaklari harakati hisobiga yaratilgan bo‘lsa, bugungi kunda bu ko‘rsatkich 2-3%. Kundalik hayotda va ishlab chiqarishda qo'l mehnati mexanizmlar va mashinalar bilan almashtirildi. Zamonaviy tsivilizatsiya o'zining ko'plab afzalliklari bilan insoniyatning ko'p asrlik tarixida har bir shaxsning hayoti va rivojlanishining asosiy sharti bo'lgan jismoniy mehnat va jismoniy faoliyatni asosan yo'q qildi. Harakat faoliyatining etishmasligi (gipokineziya va gipodinamiya) yangi, ilgari noma'lum bo'lgan kasalliklarning (endokrin va onkologik) paydo bo'lishiga va yurak-qon tomir, nafas olish, tayanch-harakat va ovqat hazm qilish tizimlari kasalliklari kabi kasalliklarning yanada o'tkir namoyon bo'lishiga olib keldi. Neyropsikiyatrik kasalliklarning keskin o'sishi kuzatiladi. Mutaxassislar buni birinchi navbatda jismoniy faollikning sezilarli darajada kamayishi bilan hayotning neyro-emotsional komponenti sezilarli darajada oshgani bilan bog'lashadi. Jismoniy madaniyat elementlari insoniyat sivilizatsiyasining dastlabki bosqichida sodir bo'lgan. Ibtidoiy jamiyat aʼzolarining turmush sharoiti koʻp jihatdan oʻzini va yaqinlarini yovvoyi hayvonlar va hayvonlardan himoya qilish, oʻlja izlashda tabiiy toʻsiqlarni va uzoq masofalarni yengib oʻtish qobiliyati bilan belgilanadi. Shu ma’noda insonning kuchli, epchil va chidamli bo‘lishi hayotiy ahamiyatga ega bo‘ldi.
Xalqning jismoniy madaniyati uning tarixining bir qismidir. Uning shakllanishi, keyingi rivojlanishi mamlakat iqtisodiyotining shakllanishi va rivojlanishiga, uning davlatchiligiga, jamiyatning siyosiy va ma'naviy hayotiga ta'sir ko'rsatadigan bir xil tarixiy omillar bilan chambarchas bog'liq. Sport jismoniy tarbiyaning ajralmas qismi, shuningdek, jismoniy tarbiya vositasi va usuli, jismoniy mashqlar va tayyorgarlik mashg'ulotlarining turli komplekslarida musobaqalarni tashkil etish va o'tkazish tizimidir. Tarixiy jihatdan u odamlarning jismoniy mashqlarning ayrim turlaridagi yutuqlarini, ularning jismoniy rivojlanish darajasini aniqlash va bir xilda taqqoslash uchun maxsus yo'nalish sifatida rivojlangan. Inson faoliyatining turli elementlari tarixan sport sohasiga kirib kelgan. Uzoq tarixga ega bo'lgan sport qadimda inson tomonidan jismoniy tarbiya maqsadida qo'llanilgan o'ziga xos jismoniy mashqlar, mehnat va harbiy faoliyat shakllaridan shakllangan.
Afrika mamlakatlarining sport hayotida regional o’yinlar katta o’rin egallaydi. Yirik musobaqalar qit’aning turli mintaqalarda o’tkaziladi. Unda o’rta er dengizi, Arab va Panafrika mamlakatlari o’yinlari diqqatga eazovordir. Juda kup Afrika davlatlari bu o’yinlarda faol qatnashishi bilan o’zlarining ozodlik va mustaqillikka erishganligini namoyon etadilar. SHu sababdan ham Afrika sport harakatini boshqarib va yo’lga solib turadi. O’z navbatida, Oliy Kengash chempionatlar, birinchiliklar o’tkazadi, sport inshootlari qurish, mutaxassis kadrlar tayyorlash ishlarini yo’lga solib turadi.
Ko’ptina mustaqillikka erishgan Afrika davlatlari Milliy Olimpiya qo’mitalari, federaiiyalar va uyushmalarga ega. Ular Olimpiya uyinlari. Jahon birinchiliklari va chempionatlariga keng yo’l ochib berib, Afrika sportchilarining ravnaqini belgilab berdi. Osiyo va Lotin Amerikasi mamlakatlari qayotida jismoniy tarbiya va sport harakatining rivojlanishi bir-muncha o’zgarib ketdi. Ko’pgina davlatlarda jismoniy tarbiya va sportni boshqarish davlat idoralari tomonidan amalga oshiriladi. SHu bilan birga, bu ishlarda jamoat tashkilotlari ham qatnashib, xalq o’rtasida sport mashg’ulotlarini tashkil qilishda ko’maklashadi.
Hindistonda jismoniy tarbiya va sport ishlarini sport, jismoniy tarbiya va dam
olish milliy Kengashi, Olimpiya qo’mitalari yuritadi, ular xalqaro sport harakatida
faol katnashadilar. Hindiston, Birma, Marokash, Braziliya va boshqa bir qator davlatlar Olimpiya o’yinlari turlari bilan bir qatorda o’zlarining milliy sport turlari, o’yinlariga ham egadirlar.
Hozirgi zamen ijtimoiy taraqqiyoti davrida nafaqat o’z tuzumi va madaniy rivoji bilan aloxida ajralib turadigan, balki jahonda tinchlik. iqtisodiy muxit muvozanatini saqlab turishga sababchi bo’lgan bir qator yirik davlatlar va badavlat mamlakatlar bor. Ularda jismoniy tarbiya va sport ishlari ham yuqori saviyada tashkil qilin-gan. Ularga Amerika Ko’shma SHtatlari (AQSH) rahnamolik qilmoqda. Hozirgi ijtimoiy taraqqiyot va tinchlik uchun kurash avj olgan bir paytda AKSH, Germaniya, Angliya, YAponiya, Italiya, Franqiya, Janubiy Koreya va boshqa davlatlarni shular qatoriga kiritish mumkin.
Ko’pgina yaponlar uchun sport ular hayotining ajralmas qismidir. Hozirgi davrda YAponiya havaskor sport asso^ia^iyasi 50 dan ortiq sport tashkilotlarini va YAponiyaning 47 prefekturasining havaskor sportchilarini o’z ichiga oladi. O’z navbatida YAponiya Olimpiada qo’mitasiga 45 sport tashkilotlari kiradi. 1997 yil YAponiya Olimpiada qo’mitasi byudjeti 6,8 mlrd ienni tashkil qildi; havaskor sportchilar asso^ia^iyasi byudjeti esa 4,5 mlrd ienni tashkil qildi. Jumladan 1,3 mlrd ien miqdoridagi mablag’ni YAponiya Olimpiada qo’mitasi davlat byudjetidan subsidiya sifatida oldi. Bundan Olimpiada ko’mitasi 2 mlrd ien tijorat reklamasi uchun, jumladan 1,1 mlrddan ortig’ini YAponiya kompaniya va tashkilotlaridan qaytarmaslik sharti bilan berilgan yordam sifatida oldi SHunday qilib, YAponiya Olimpiya qo’mitasi davlat, xususiy kompaniya va tashkilotlarga moliyaviy tobe deb aytish mumkin. O’z navbatida YAponiya sport havaskorlari byudjetining 50%dan ortig’I xususiy kompaniyalar va davlat yordami hisobiga olinadi. Sportning YAponiyadagi jamiyat hayotida muhimligini hisobga olib YAponiya maorif vazirligi 1995 yildan boshlab rasmiy nomini maorif, sport, fan va madaniyat vazirligiga o’zgartirgan.
Yaponiyada keksa yoshdagi aholining 65 foizi sport bilan shug’ullanadi, lekin ularning 30 foizi oyiga 1-3 marta, 25 foizi xaftasiga 1 marta shug’ullanadi. SHu bilan birga YAponiyaning 85 foiz aholisi turli jismoniy mashklar bilan shug’ullanadi. Hozirgi zamonda YAponiyada turli sport nashrlari chiqariladi, ularning 7 tasi yirik nashrlar bulib, yiliga 6,5 mln nusxada chop etiladi. Yaponiya televideniesi asosiy e’tiborni beysbol, golbf va boshqa professional sport turlariga qaratgan. Franqiya Ishchilar sport-gimnastika federa^iyasi, Finlyandiya Ishchilar sport uyushmasi, Italiya halq sport uyushmasi, Avstriya jismoniy tarbiya va sportchilar uyushmasi, g’arbiy davlatlardagi havaskorlik ishchilar sport harakatiga rahbarlik qiladi va xalqaro sport harakati bilan aloqa bog’laydi.
Ishchilar sport klubi Yaponiya, Belgiya, Daniya, SHvetsiya, SHvetsariya
davlatlarida tashkil qilingan. Sport klublar, sport bo’yicha milliy federa^iyalar, ligalar va uyushmalarga birlashadilar. Bu yo’nalishlar monopolistik davlat va jamoat tashkilotlari ta’siri ostida bo’ladi.
1.Sport yutukdarining eng yuqori natijalari ustidan rahbarlikni
markazlashtirish.
2.Monopol, kooperatsiya, firmalar tomonidan sportdagi oliy natijalarga ta’sirning o’sishi, bu esa sportni moliyaviy ta’minlashda davlatga foyda keltiradi.
3.Katta sportga ilmiy-texnik yutukdarni tadbiq qilish.
4.Sportchilarni mashqqildirish uchun bir yoki bir necha mamlakatlarning maxsus markazlarini tashkil qilish. Bu esa jamoa bo’lib sportchilarni tayyorlashga qaratilgan faoliyatdir.
8 millionlik SHvetsiya aholisining 7 yoshidan 70 yoshigacha turli sport klublarning a’zosi hisoblanadi. Ular sport klublarning faoliyatida harakatdagi sportchilar yoki uzlarini yaxshi sport formasida ushlab turish uchun murabbiy, shuningdek rahbar sifatida ishtirok etadilar. Ikki million kishi sport bilan faol shug’ullanadilar, 650 mingdan ziyod kishi turli sport musobaqalarida qatnashadilar.
7 yoshdan 15 yoshgacha bo’lgan har uch o’g’il bolaning ikkitasi, shuningdek
har ikkinchi qiz turli sport klubining a’zosi hisoblanadi. SHve^iyaning shahar va tumanlaridagi sport klublar soni 22 mingdan ortiq. Boshlang’ich va o’rta maktablarda sport va salomatlik alohida fan sifatida o’tiladi. Har bir o’quvchi o’zining jismoniy tayyorgarligi va umumiy jismoniy tayyorgarlik, sport va maktabdan tashqaridagi faoliyati uchun shaxsan javobgarlikka o’rganadi. SHvetsiya sport konfederatsiyasi ta’lim muassasalarida sport mashg’ulotlarini sifatli o’tkazilishi uchun sharoit yaratishga harakat qiladi. Davlat sektoridan jismoniy tarbiya va sport moliyaviy ta’minoti uchun mahalliy tashkilot rahbarlari javobgar hisoblanadi. Davlat sektori tomonidan 600 mln. dollar ajratiladi. Bundan 430 mln. sport inshootlarini ekspluatatsiya qilish uchun, 70 mln. sport faoliyati uchun harajat qilinadi. ⁵
Bundan tashqari homiylar tomonidan SHve^iya sport harakati uchun yiliga 70
mln. dollar mikdorida mablag’ ajratiladi. SHvetsiyada 7-14 yoshdagilarning 60 foizi, 15-29 yoshdagilarning 43 foizi, 30-49 yoshdagilarning 30 foizi, 50 yoshdan yuqoridagilarning 10 foizi sport bilan shug’ullanadilar. Xotin-qizlar o’rtasida sportning futbol, ot sporti, engil atletika, gimnastika va gol’f turlari rivojlangan. 50 mingdan ziyod xotin-qizlar futbol bilan muntazam shug’ullanadilar. SHvetsiyada sport federa^iyalari o’zini-o’zi mablag’ bilan ta’minlashga harakat qiladi.
Sportning tomoshabin turlari moliyaviy manba bo’lib, radiotelevideniya bilan shartnomalar tuzish, shuningdek homiylar yordamiga tayanadi. SHvetsiya sportchilari olimpiya o’yinlarida jami 547 medalni qo’lga kiritgan, shulardan 211 tasi oltin. SHvetsiya sportining shiori "Sport yoshlar uchun va sport hamma uchun".
Hozirgi zamon havaskorlik sport harakati professional sport harakati bilan yonma-yon borib, uning ko’pchi-lik ish shakllari bir-biridan unchalik farq qilmayotir. Bu, asosan, Amerika Qo’shma SHtatlarida ko’proq sodir bo’lmoqda.
Amerika sporti rivojlanishining bosh markazini o’rga maktablar, kollej va universitetlar tashkil qiladi. ToTiqsiz o’rta va o’rta maktablarda jismoniy tarbiya buyicha majburiy darslardan tashkari, maktab va maktabdan tashkari sport ishlari keng rivojlangan. Maktab o’quvchisiga sport turini tanlash huquqi berilgan. Sportning suvda suzish, engil atletika, futbol, basketbol, voleybol turlari bo’yicha maxsus inshootlarga ega bo’lgan maktablarda bir tomonlama sport mutaxassisligi beriladi. SHu sababdan sport musobaqalari juda ko’p o’tkaziladi. Bundan tashkari, bolalar poli^iya qoshidagi sport uyush-malari, kichik xristian asso^ia^iyalari, skaut otryadlarida sport bilan shug’ullanadilar. Undan keyingi boskich kollej va universitetlar hisoblanadi. Amerika Qo’shma SHtatlari universitetlarida jismoniy, tarbiya dasturi uch boTimdan iborat:
1. 1 kursda barcha talabalar uchun o’quv rejasi asosida majburiy darslar.
2. Oliy o’quv yurti ichidagi sport mashg’ulotlari, bu mashg’ulot fakultativ shaklida tashkil kilinib, talabalar o’rtasida ommaviy sportni rivojlantirishga karatilgan.

2. 
   Universitetlararo sport, bu iqtidorli sportchilarni o’z ichiga oladi.