Jismoniy tarbiyaning metodik printsiplarini mashg’ulot jarayonida tutgan o’rni mundarija: I. Bob. Jismoniy tarbiya metodlari

Jismoniy tarbiya – pedagogik jarayon bo`lib, inson organizmini morfologik va funktsional jihatdan takomil-lashtirishga, uning hayoti uchun muhim bo`lgan asosiy harakat malakasini, mahoratini, ular bilan bog`liq bo`lgan bilimlarni shakllantirish va yaxshilashga qaratilgan. Masha shu ta’rifda jismoniy tarbiyaning insonni tarbiyalashning mustaqil turi sifatidagi o`ziga xosligi taokidlab o`tilgan.
Jismoniy tarbiyaga oid bo`lgan bu o`ziga xoslikning tarkibida ikkita alohida ma’noga ega bo`lgan «jismoniy bilim» va «jismoniy sifatlarni rivojlantirish» deb atalgan tushuncha yotadi.
«Jismoniy bilim» termini yangi davrdagi jismoniy tarbiyaning eng avvalgi tizimlarida uchraydi. Masalan, Fit «o`z vujudini tarbiya» qilish maqsadida jismoniy mashqlar zarurligi haqida gapirgan edi.


I.BOB. Jismoniy tarbiya metodlari
1.1.Jismoniy tarbiya jarayoni metodlarini tuzilish asoslari.
Jismoniy tarbiya jarayonida turlicha metodlar ko’llaniladi. Ular bilvosita yoki bevosita, xissiy kabul etish (kurgazmalilik), yoki suz orkali, yoki amaliy xarakat faoliyatidan foydalanishga asoslangandir. Jismoniy tarbiya metodlariga asosan amaliy xarakat faoliyati kiradi, lekin birorta ta’lim tarbiyani suz va kurgazmalilik metodlarga asoslanmasdan turib olib borib bulmaydi. Bu esa jismoniy tarbiya metodlari bilan bir katorda shu jarayonga kiruvchi boshka xamma metodlarni aks ettiradi.
Jismoniy tarbiya metodlarining muxim asoslaridan birini nagruzkani boshkarish va uni dam olish bilan almashtirish tarkibi tashkil etadi.
Jismoniy yuklanish deb jismoniy mashklarni organizmga ta’sir etuvchi xamda sodir buladigan ob’ektiv va sub’ektiv kiyinchiliklarni engish darajasiga aytiladi. Jismoniy yuklanish organizmning “ish potentsiali” sarflanishi va charchash bilan bevosita boђlik bulib charchash nagruzka bilan ifodalangan tiklanish jarayoni ruy beradigan dam olish bilan boђlikdir. Shunday kilib, nagruzka charchash orkali ish kobiliyatini tiklash va oshirishga olib keladi.
Jismoniy yuklanishning samaradorligi uning xajmiga va shiddatga kup proportsional. Jismoniy yuklanishning xajmi deb ayrim mashklarning kup vaktli ta’sirchanligi shuningdek ma’lum bir vaktda bajarilgan jismoniy ishlarning mikdoriy yiђindisiga aytiladi (ayrim mashђulot yoki uning bir kism davomida, bir xafta va x.k.).
Jismoniy yuklanish shiddati uning xar bir momentdagi ta’sir kuchi, funktsiya kuchlanganligi, ta’sirning bir vaktdagi kiymati bilan xarakterlanadi. Shiddat kursatkichlari: xarakatni tezligi, ishlarning kuvvati, karshiliklar oђirligi, shuningdek mashklar bajarilishini tezligi va x.k.
Jismoniy yuklanishning xajmi va shiddati kursatkichlari orasida teskari proportsional munosabat mavjud. Buni kuyidagi rasmlardan kurish mumkin(1,2).

Bundan shu narsa kelib chikadiki ba’zi mashklarni shiddatli kancha yukori bulsa shunchalik xajmi imkoniyati kam buladi, va aksincha.

Jismoniy yuklanish jismoniy tarbiyaning turli metodlarida standart, takrorlash mashk metodi xar bir vaktida uzining tashki parametrlari bilan amaliy bir xil va uzgaruvchan buladi. Ikkala tipdagi jismoniy yuklanishlardan foyda charchash xosil kilgan bir faoliyatdan boshka ikkinchi faoliyatga utish bulishi mumkin.
Jismoniy yuklanish kismlari oraliђining uzokligi tiklanish protsesslarining sodir bulishi konuniyatlari va yunaltirish ta’sirlari asosida urnatiladi. Intervalni 3 tipi mavjud:
1. Tulik interval (ordinarno’y).
2. Kattik yoki subintervali.
3. Ekstrimalli yoki subintervalli.
4. .Tulik yoki ordinar interval bu keyingi nagruzka kismigacha amaliy tulik ish kobiliyati tiklanishi. Bunda ishni kushimcha funktsiya kuchlanishsiz amalga oshirish imkoniyatini beradi.
5. Kattik intervalda keyingi nagruzka kismi etarlicha tiklanmagan vaktga tuђri keladi - ma’lum vaktgacha ishni davom ettirish mumkin, lekin tashki son kursatishida uzgarishsiz bulishi va fiziologik xamda psixologik kursatkichlari ortib boradi.
6. Ekstrimal yoki subintervalli interval - bunda keyingi nagruzka kismi yukori ishchanlik kobiliyati fazasiga tuђri keladi. Tiklanish jarayonining konuniyatlari natijasida paydo buladi. Shunday kilib jismoniy tarbiya metodlari asoslarida nagruzka va dam olishda tuђri foydalanish zarur.
Xarakat faoliyatlarini tartiblashtirilgan usullari va xarakat uzlashtirishl yullari.
Jismoniy tarbiya metodlarida jismoniy yuklanish va dam olishni yukori kursatilgan usullari bilan bir katorda xarakat faoliyatlarini uzlashtirishning turlicha usullari va umumiy boshkarishni (tashkil etish) ma’lum shakllari mavjud. Xarakat faoliyatlarini uzlashtirishda 2 ta karama-karshi shakllar mavjud:
1 Tarkibiy elementlarga dastlabki bulinish (kismlab kullanish);
2 Bulaklarga ajratmasdan (butunlay kullanish).
Bu ikkala yondashish xam urganilayotgan xarakat xususiyatiga ularni murakkabligi yoki oddiyligi shuђullanuvchilarning dastlabki tayyorgarlik saviyasiga va boshka shartlarga boђlik xolda kullaniladi.
Xozirgi davrda jismoniy tarbiyaning ixtiyoriy biror bir tizimi turlicha metodlarni uz ichiga oladi. Lekin xar bir metod uz xolicha etuk bulmasdan, xar bir muvoffakiyat ilmiy ravishda asoslangan va amaliyotda tasdiklangan metodlar majmuasini kullash natijasida amalga oshiriladi.