Jizpi sanoat texnalogiyalari fakulteti o. O. T. 331. 22-guruhi talabasi zokirova dilraboning organik kimyo “ fanidan mustaqil ishi

JIZPI SANOAT TEXNALOGIYALARI FAKULTETI O.O.T. 331.22-GURUHI TALABASI ZOKIROVA DILRABONING ORGANIK KIMYO “ FANIDAN MUSTAQIL ISHI

Uglevodlar va ularni tabiatda tarqalishi.

Mavzu: Uglevodlar va ularni tabiatda tarqalishi, Reja: 1. Uglevodlar haqida umumiy tushuncha. 2. Kimyoviy tuzilishi va xususiyatlari. 3. Uglerodning birikmalari, alotroplari va tuzilmalari haqida . 4. Tabiatda tarqalishi.

Uglerod – garchi biz uning nomini juda ko’p eshitsak ham, uning ta’siri va funktsiyasi haqida biz bilmagan elementlardan biridir. Uglerod hayotimizda non va suv kabi muhim ahamiyatga ega.
Uglerod barcha hayvon va o’simlik moddalarining ajralmas qismidir. Ko’mir, olmos, grafit, tabiiy gaz, qazib olinadigan yoqilg’i kabi muhim moddalar asosan uglerodning bir turidir. Uglerod boshqa elementlardan ajralib turadigan noyob tuzilishga ega. Uglerod aylanishi hayotning uzluksizligini va ekologik muvozanatni ta’minlaydi.
Uglerod tarixi haqida aniq ma’lumot yo’q. Biroq, bu qadim zamonlardan beri ma’lum bo’lgan va ishlatilgan moddadir. Qadimgi davrlardan beri uglerod ko’mir, olmos va grafitning bir shakli ekanligi ma’lum bo’lgan. Britaniyalik kimyogar Garri Kroto 1960-70 yillarda uglerod atomlari va birikmalari bo’yicha juda batafsil tadqiqotlar, tajribalar va tadqiqotlar o’tkazdi. Bugungi kungacha olib borilgan tajribalar va tadqiqotlar natijasida uglerod inson hayoti uchun muhim element ekanligi aniqlangan.
Odatda tabiatda uchraydigan metallmas element bo’lgan uglerodning kimyoviy belgisi C va uning atom raqami 6, atom og’irligi 12.011. U 3727 C eriydi va 4830 C qaynaydi. Uglerod – elementlarning davriy jadvalidagi 4-A guruhidagi element. U kremniy, germeniy, qalay va qo’rg’oshin kabi elementlar bilan bir guruhga kiradi. Ushbu guruh elementlari bir xil xossalarga ega va ularning kimyoviy shakli boshqa elementlardan farq qiladi. Uni tabiatda va turli xil elementlarga ega bo’lgan birikmada topish mumkin. To’rt milliondan ortiq birikmalar; ya’ni 95 foiz aralashmalar uglerodni o’z ichiga oladi. Bu ko’plab organik birikmalarning asosiy tarkibiy qismidir. Olmos va grafit uglerodning eng toza, kristalli, elementar shakllaridir. Ko’mir, koks va ko’mir kabi tarkibiy qismlar kamroq uglerodli birikmalardir.
Kimyoviy tuzilishi va xususiyatlari
Uglerod yer qobig’ining 0,2 foizi tashkil etadi. U eng keng tarqalgan elementlar orasida oltinchi o’rinni egallaydi. U atmosferada hajmi bo’yicha 0,03 foiz karbonat angidridni tashkil qiladi. Tabiiy suvlarda mavjud bo’lgan karbonatlar va uglevodorodlar eng ko’p uglerod birikmalaridir. Ohaktosh, dolomit konlari, marmar, istiridye qobig’i, dengiz tubi va karbonatlar kabi ko’plab minerallar uglerod tarkibiga kiradi.
Tabiiy uglerodda 5 ta radioaktiv izotop mavjud. Radioaktiv izotoplar orasida eng barqaror “C12” izotopidir. Uglerodning 98,89 foizini tashkil etuvchi “C12” izotopi uglerodning eng keng tarqalgan izotopi hisoblanadi. Atom og’irligi uchun xalqaro standart sifatida ishlatiladigan ushbu izotop, atom massasining birligi sifatida “12 dalton” qiymatiga ega.
Uglerodni metall va metallmas elementlardan ajratib turadigan muhim farq shundaki, u ion bog’lanishidan ko’ra kovalent bog’lanish hosil qiladi. Uglerodning eng muhim allotroplari (kristall shakli) olmos, grafit, fulleren va ko’mirdir. Ko’mir, uglerod – bu aniq, noyob tuzilishga ega bo’lmagan “amorf uglerod” tipidagi modda.
. Uglerodning birikmalari, alotroplari va tuzilmalari haqida .

• Uglerod, kislorod va azot yordamida u juda xilma-xil shakli va tartibda minglab turli moddalar va birikmalar hosil qilishi mumkin.
• Uglerodning eng muhim xususiyati shundaki, u zanjirlarni ketma-ket joylashtirib juda osonlikcha hosil qilishi mumkin.
• Olmos uglerod va uglerod birikmalarining tuzilishi va mustahkamligi tufayli qattiq va inertdir.
• Grafit uglerodning eng keng tarqalgan allotropidir. Yog’li va izlari tufayli qalam qo’shimchalarida va moylarda ishlatiladi.

• Grafitdan maxsus usullar bilan olingan nanometr uzunlikdagi naychalar “nanotubalar” deb nomlanadi. Ushbu naychalar yuqori sezuvchanlik detektorlarini tayyorlashda ishlatiladi.
• Rangsiz olmos ma’lum bo’lgan eng qiyin moddadir, qora rangli grafit esa yumshoq.
• Tabiatda eng ko’p uchraydigan uglerod birikmalari metall uglerodlardir. Bunga misol sifatida; karbonat angidrid, kaltsiy karbonat (animo kislotasi), ko’mir va bo’r.
• Uglerod elementi og’ir, suyultirilgan kislotalarda, asoslarda va organik erituvchilarda erimaydi.
• Uglerod kaliy nitrat kabi oksidlovchi moddalar bilan melit kislotasini hosil qiladi. U yuqori haroratda ba’zi metallar va karbidlarni hosil qiladi.
• Xom neftdan olinadigan neft hosilalari uglerod zanjiridan hosil bo’lgan moddalardir.
• Uglevodorodlar uglerod tomonidan vodorod bilan hosil bo’lgan birikma. Metan gazi yoki botqoq gazi eng sodda uglevodorod hisoblanadi. Metan gazi tabiiy gazning asosiy birikmasidir.
• Karbonat angidrid va uglerod oksidi uglerod kislorod bilan hosil qiladigan eng oddiy birikmalardir. Ikkalasi ham gazlar va uglerod oksidi zaharli hisoblanadi. Marsning 96 foizida karbonat angidrid mavjud.
• Koks tarkibida 90 foiz uglerod mavjud. Koks va ko’mir amorf ugleroddir.
• Sof uglerod havosiz muhitda shakarni isitish va parchalash natijasida olinadi.
• Hujayra membranasi, qobig’i, tuxum oqi va ko’z linzalari kabi organik tuzilmalarda uglerod mavjud.

Ba’zi uglerod atamalari
Uglerod birikmalar muhim funktsiyalarni bajaradi. Ushbu birikmalar va ba’zi uglerod atamalari haqida to’xtalamiz: