Jizzax davlat pedagogika universiteti jismoniy madaniyat fakulteti jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi kafedrasi

4-Maruza. Milliy sport turlari milliy va umuminsoniy qadriyatlar timsoli.
Reja:
1. Kurash -milliy va umuminsoniy qadriyat.
2. Milliy qadriyatlar.
3. Qadriyatlarning xilma-xilligi.
Kurash -milliy va umuminsoniy qadriyat.
Mustakdllik yillarida qadriyatlarni tiklash va yosh avlod ongida xalqning bir necha asrlik boyliklari bilan faxrlanish tuygusi shakllantirib borilmokda. Uzbek xalkining avlodlarini alp komatli, paxdavon, jasur va mard kishilar bulganligi tan olindi, ularni xuddi shunday fazilatlarga boy kilib tarbiyalashga xizmat kilgan vositalardan biri bulgan kurashga e’tibor kuchaydi.
Milliy istiklol sharofati bilan kurash dunyo yuzini ko‘rdi. Kurash uzbek xalkining urf-odati, milliy kddriyati makomida chet ellarga kirib bordi. Xa, kurash - xapkimiziing oliy kadriyatlaridan biriga aylandi. U asrlar davomida shakllandi, takomillashdi, akidalari umumbashariy falsafa bilan uygunlashib ketdi. Natijada, xapkimiziing ma’naviyati va ruxiyatining tayanch nuktalaridan biriga aylandi.
Kurash ning kadriyat ekanligini talkin kilishdan avval kadriyatlar va ularning mokiyati tugrisida baks yuritish lozim. Kdsriyatlar inson xayotining turli ijtimoiy, iktisodiy va ma’naviy jixatlarini anglatadi. Kdsriyatlar moddiy va ma’naviy, milliy va umuminsoniy buladi.
Uzbek millatining xam uz kadriyatlari mavjud. Xususan, kurash milliy kadriyatlarimiz durdonasidir. Kadriyatlarni urganish, ularni taxlil kilish borasida dunyo olimlari katorida respublikamiz olimlari tomonidan xam keyingi yillarda bir kancha ilmiy tadkikot ishlari olib borilgan. Bularni ilmiy adabiyotlar, makolalar, risolalarda uchratish mumkin. Bu borada akademik J. Tulenov, professorlar M. Murodov, U. Krraboev, I. Jabborov, T. Javliev kabilarning ishlari e’tiborlidir. Kddriyatlarning ta’lim-tarbiyaviy axdmiyati kakida professorlar X. Xomidov, O. Musurmonova, S. Nishonova, M. Imomova, M. Davletshin, A. Atoev F. Nasriddinov, T. Usmonxujaev, X. Rofiev, Ibroximov, R. Abdumalikov, B. Ochilova, F. Axmedov va boiqalarning ishlari aloxdda urin tutadi.
Kadriyatlarga asoslangan ta’lim-tarbiyada usib kelayotgan yosh avlodda yangicha dunyokarash, uzlikni anglash, tarixni bilish, ona tilmizga xurmat, uz vataniga sadokat, kadriyat va ananalarga muxabbat kabi insoniy xislatlar tarbiyalanadi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning yoshlarga karata “Biz hech kimdan kam emasmiz, kam xam bulmaymiz”, degan fikrlari xam buni tasdmqlaydi. Ya’ni, uzbek xalki uz milliy kadriyatlarini saklagan va rivojlantirgan xolda umuminsoniy kadriyatlar rivojiga xam uz xissasini ko‘shmokda.
Shu bilan birga boshka millatlar va xalklarning kadriyatlarini xam Kurmat kiladi. Milliy kadriyatlarni ta’lim-tarbiyaga joriy etishda Oliy ta’lim aloxida urin tutadi. Oliy ta’limda taksil oladigan talabalarga milliy kadriyatlar ni turli vositalar va usullar orkali singdirish mumkii. Ana shunday vositalar dan biri sport xisoblanadi. Sababi, sport iisonni soglomlashtiradi va xar tomonlama tarbiyalaydi. Xalkimiz iborasi (pishi aytganda, sot tanda cor l om akl. Bundan tashkari sport bilan shugullanish orkali yoshlarda mardlik, jasurlik, insoiparvarlik, mshapparvarlik kabi xislatlar kam shakllanib boradi. Shuning uchun kam xalkimizning tarixi bilan tengdosh bulgan kuplab milliy uyinlar Va sport turlari bor. Ana shunday sport turlaridan biri - uzbek kurashi sanaladi.
Ilmiy tadkikotlar iatijalarining barchasi, kurash sport turi jarayonlarida kadriyatlarni tiklash va ularni targib etishda keng pedagogik imkoniyatlar mavjudligini kursatmokda. Bu borada kurash sport turi buyicha Kÿn yillik sulolaga ega bulgan Yusupovlar avlodining yorkin vakili Nurmuhammad Yusupovning tashabbusi bilan tashkil etilgan “Polvonlar Milliy ensiklopediyasi” jamiyati tomonidan yangi imkoniyatlar yaratiddi. Ayniqsa, "Siz polvonlaringizni bilasizmi?” Respublika umumta’lim maktablari, Akedemik Litseylar va texnikumlar tanlovining o‘teazilishi jarayonida, vakt o‘tishi bilan nomlari unutilib borayotgan milliy kadriyatimiz hisoblangan minglab sport yulduzlari, el suygan polvonlar xakida juda katta, boy tarixiy ma’lumotlar tuplanmokda. Birgina Samarkand viloyatida 400dan, Jizzax viloyatida 250dan ortik nomdor polvonlarning nomlari aniklandi va ular xakida ma’lumotlar tuplavdi. Shu bilan bir katorda, ta’lim muassasalarida “Yosh polvonlar” tugaraklari, makallaparda “Makalla paxdavonlari” burchaklari tashkil kilinmokda. Bundan kuzlangan maksad, uz vaktida Uzbekistonning shukratini olamga tanitgan faxriy polvonlar nomlarini abadiypashtirish, ularning boy madaniy-milliy merosini yoshlarga yetkazish, yoshlarni milliy istikdol goyasi ruxida tarbiyalash, turli yot ta’sirlardan sakdashdir.
Xalkimizning boy tarixiy madaniyati, urf-odati va an’analarini chukur bilib olishga yunaltirish, Respublikamizning kudrati va yutukdaridan faxrlanish, ularni muttasil oshirib borishga intilish, mamlakatkmizdagi barcha elat va milpatlarning kelajagi - buyuk davlatni barpo kilishdek muazzam maksad ^ulida jipslashishiga mustaxkam asos bulib xizmat kil ad i. Milliy kadriyatlarni takom illashtirish kishilarni umuminsoniy kadriyatlar ruxida tarbiyalashda xam katta axdmiyat kasb etadi. Jahon tajribasi shundan dalolat beradiki, mustakillikka erishgan kar bir mamlakat uz doirasida chegaralanib kolmasdan, boshka xalklar tomonidan tuplangan kadriyatlardan okipona foydalangan takdirdagina tarakkiyot yuliga tushib oladi. Butun madaniy olamga tanikli olim va mutafakkirlarni, Samarkand, Buxoro, Shaxrisabz, Xiva, Termiz, Andijon singari shakarlarning yaratuvchilarini, buyuk imperiyalarni kura olgan sarkardalarni yetishtirgan ona zaminimizning dovrugi asrlar davomida jakon xalkdarining e’tiborini tortib kelgan.
Bizning xalkimiz azaldan ona yurtiga chukur mexr kuyib, uni yashnatish payida bulishgan. Bu ulugvor ishlarni amalga oshirish esa, yosh avlodni barkamol kilib tarbiyalash bilan boglikdir. Shuning uchun kam xukumatimiz mamlakatimizda jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishga aloxida e’tibor bermokda.
Manbaalarda berilishicha, kadriyatlar shaklan va mazmunan milliy va umuminsoniy kadriyatlarga bulinadi.
Milliy kadriyatlar - murakkab ijtimoiy-ruhiy hodisa bulib u millatga millat madaniyati, tarix, urf-odatlari, an’analari, jamiki moddiy va ma’naviy boyliklarini iktisodiy, ijtimoiy hayotining barcha tomonlarini kamrab oladi. Insoning kaysi millatga mansub ekanligi xakidagi tassavur fakat goyagina emas balki tuygu xamdir. Toki millatlar, milliy mafkuralar mavjud ekan, milliy kadriyatlar xam saklanib qolaveradi. Millatni milliy kadriyatlaridai maxrum kilishga urinish, tarix va insoniyat oldidagi eng katta xatodir. Milliy kadryatlarga millatning asrlar davomida yaratgan kadriyatlari kiradi, unda millatga xos belgilar, fazilatlar, tuygular, uz davrida yaratilgan moddiy va ma’naviy kadriyatlar asosiy urinni egallaydi.
Kadriyatlariing muhim shakllaridan biri - umuminsoniy kadriyatlar bo‘lib, u dunyo hamjamiyati tomonidan tan olingan barcha axlokiy me’yorlarga amal kilishni talab etadi.
Umuminsoniy kadriyatlar milliy va mintakaviy kadriyatlar dan mazmun jixdtdai chukur va keng bulgan umumbashariy ahamiyat kasb etadi. Umuminsoniy kadriyatlar barcha millatlar, elat va xalklarning maksad va intilishlariga muvofik keladi. Xar kanday millat barcha xalklarning madaniyati, manaviy yutuklaridan foydalanmay turib rivojlana olmaydi.
Shunday kadriyatlar borki, ular inson aklini, zakovatini charxlaydi. Yana shunday kadriyatlar borki, ular inson kalbini jamiyat talablariga muvofiklashtiradi. Alohida kadriyatlar borki, ular inson tanasini, jinsini chiniktiradi, bakuvvatlashtiradi. Kurash shu kadriyatlarning barchisini o‘zida mujassamlashtirgan va aynan shu ma’noda mukim milliy kadriyat sifitida e’tiborga olingan.
Milliy kadriyatlar ayrim xalk, millatlar va elatlarning tarixiy taraqqiyoti jaraenida yaratilgan barcha moddiy va ma’naviy boyliklarning yigindisidan iborat. Milliy kadriyatlar tor ma’noda muayyan bir millatning, elatning kizikishlari va manfaatlarini ifodalovchi munosabatlar mazmunini tashkil etsa, keng ma’noda muayyan bir davlatda yashovchi barcha millatlar va elatlarning manfaatlari hamda kizikishlarini ifodalovchi munosabatlar yigindisini aks ettiradi.
Milliy kadriyatlarning shakllanishi va rivojlanishi muayyan bir millatning x,ayoti, turmush tarzi, tarixi, madaniyati, urf-odatlari, tili, utmishi, kelajagi bilan uzviy boglik buladi. Biron millat ruki, milliy ma’naviy ektiyoji va talablariga mos kelgandagina shu millat xayotida chukur tomir otishi imkoniga ega buladi.
Mustakillik tufayli uzbekning uzligi yana uziga kaytdi. Uiutilgan kadriyatlar, urf-odatlar kayta tiklandi. Milliy sport turi bulmish kurashni rivojlantirish va jaxrn maydoniga olib chikish masalasi kun tartibiga kuyildi.
Milliy kadriyatlar, urf-odatlar yoshlar tarbiyasida milliy tilni, milliy ma’naviyatni, milliy uzlikni, milliy ruxiyatni, milliy urf-odatlar ni, milliy an’analarning rivojlanish shakllanishlarini ta’minlaydi. Kurash an’anasini uzbek xalki kuz korachigidek asrab, avaylab avlodlarga meros kilib, shu kungacha yetkazib keldi. U ning mavjudligi ayrim shaxslar irodasiga boglik emas. Bu an’ana shu xalkning turmush talabidan, zaruratidan kelib chikkan ma’naviy boyligidir. Kurash an’anasi xalkimiz gururi va kuch-kudratining timsoli bulib, yigit-kizlarimizni epchil, jasur, mard, kuchli, kamtarin, mehnatsevar, vatanparvar kilib tarbiyalashda tengi yuk kadriyat sanaladi.
Uzbekiston umuminsoniy kadriyatlar ga chukur xurmat, madaniyatda umuminsoniy tamoyillarining ustuvorligi yulini tanlaganini butun dunyo jamoatchiligiga bildirdi. Mustakil Uzbekiston kudratining asosiy manbai, - degan edi birinchi Prezidentimiz I. A.Karimov, - xalkimizning umuminsoniy kadryatlariga sadokatidir.
Bir kator omillar sababli kadriyatlar masalasi bugungi kunning dolzarb masalalaridan biriga aylandi. Birinchidan, jamiyat tarakqiyoti uxshashi yuk favkulotda xollarni yuzaga keltiradi. Bu esa uz navbatida kadriyat yunalishlarini kayta kurib chikish yoki tamoman uzgartirish muammosini yaratdi. Ikkinchidan, kadriyat yunalishlarini fakatgina jamiyat ongiga boglab kuyib bulmasligi, ilmiy ob’ektiv yondashuv hech zamon aksiologik yondashuvni inkor etmasligi kerakligi anik bulib koldi.
2005 yil Komil Yusupov tomonidan kurash buyicha musabaka koidalari ajdodlarim izning urf-odatlari, udumlari, ishlatilgan atamalari asosida sodda va oddiy kilib ishlab chikildi. Polvonlarning ijobiy xarakati “xalol”, “yonbosh”, “chala” atamalarini ishlatish bilan baxolanib, tomoshabinlar tomonidan tez va oson uzlashtirib olindi.
Ma’lumki kadriyatlar muayyaan sharoitlarda shakllanadi. Shu sababli ular maxdlliy, milliy, mintakaviy shakllar va umuminsoniy mazmunda mavjud buladi. Mahalliy kadriyatlarning eng yetuklari va umummilliy manfaatlarga moslari asta-sekin saralanib, umummilliy darajaga kutariladilar. Milliy muhit kadriyatlarni yaratish va saralashning asosiy manbasidir: u maxdlliy kadriyatlarning eng yaxshilarini uz darajasiga kutaradi va ular ni voyaga yetkazib, jahon mikyosiga olib chikadi va aksincha umuminsoniy kadriyatlar ni uzida har bir kishining boyligiga aylantiradi.
Kadriyatlarni tushunish va ularga munosabat, uz millatiga, yurtiga, elita va ularning akolisiga tegishli kadriyatlarni jamlash, avaylash, ularning ahamiyatini asoslash, uz yurtining milliy kadriyatlarini uz ongining tarkibiy qismiga aylantirish kishilarda uziga ishonch va kurmatni mustakkamlaydi, uz Vatanining istikboliga katta umid bilan karashga undaydi. Xar bir millatning uz milliy kadfiyatiga munosabati kanchalik ektiyotkor va faol bulsa, shu millatning jahon xamjamiyatidagi urni, obrusi, unga ajratiladigan e’tibor, hurmat shu darajada baland buladi va shu ma’noda, uning nufuzi kam yuksak buladi.
Jamiyat tarakkiyotining muayyan boskichlarida ijtimoiy xodisalarga munosabat xilma-xil tarzda namoyon buladi. Xususan, mustakqiligimizning birinchi kunidan boshlab hayotimizning barcha jabxdlarida “kadriyatlar”, “milliy tiklanish”, “milliy ong”, “milliy gurur”, “milliy iftixor” kabi tushunchalar tez-tez ishlatiladigan bulib koldi. Bu bejiz emas, zotan, mustakillik ayni paytda milliy tiklanish xdmdir. Uni esa mazkur tushunchalarsiz tasavvur etib bulmaydi.
Istiklol xalkimizga suz va fikr erkinligi bilan bir katorda, ilgari ishlatilib kelingan kupgina milliy tushunchalarni hayotimizga kaytardi. Endilikda “kadriyatlar”, “mustakillik”, “istiklol”, “milliy iftixor” kabi tushunchalar uzining asl mazmuniga ega bulmoqda.
Shuni mamnuniyat bilan aytish kerakki, mazkur atamalarning xayotimizga kirib kelishi va kiska vakt ichida teran ildiz otib ketishida Respublikamizning birinchi Prezidenti I.A.Karimovning xizmatlari katta. Uning asarlari va nutklarida mustakillik tufayli xayotimizning barcha soxalarida ruy berayotgai tub uzgarishlar, jumladan, milliy kadriyatlarimiz, madaniyatimiz, urf-odat, an’analarimizning tiklanishi, milliy gururimiz, milliy uzligimizni anglashimizning tobora yuksalayotganligi faxr, iftixor bilan kayd kilinib kelinmokda. Xalkimiz sarchashmalarining kuzlari kaytadan ochilganligi, - deb yozadi I.Karimov, - jahon madaniyati yutuklariga zur xissa kushgan buyuk ajdodlarimizning madaniy va ma’naviy merosi teranligi va chukurligi anglab olinganligi, har bir avlodning ÿz utmishiga, oliyjanob milliy va diniy an’analariga xurmat bilan karash, ularni asrab avaylash ruhida tarbiyalanayotganligi, ayni chog‘da xozirgi zamon jahon sivilizatsiyasi va ularga oshno bulish zarurligi ravshan anglab etilganligi mana shularning hammasi xayotbaxsh bir zamindirki, bizning yangilanish va xalkimizning milliy uzligini anglashini oshirish, aholining siyosiy yetukligi va faolligini kuchaytirish borasidagi siyosatimiz mana shu zaminga tayanadi
Xush, kadriyatlar uzi nima? Ularning moxiyati, asosiy jixatlari nimadan iborat? Eng avvalo, shuni kayd kilish kerakki, kadriyatlar juda sermazmun va kup kirrali tushunchadir. Shuning uchun xam adabiyotlarda mazkur tushunchaning moxiyatini ifodalashda turlicha yondashuvlarni uchratishimiz mumkin. Masalan, “Falsafiy ensiklopediya”ning beshinchi jildida kadriyatlar kuyidagicha tavsiflantan: “Kadriyat falsafiy va sotsiologik tushuncha. U, birinchidan, biror ob’ektning ijobiy yoki salbiy kimmatini, ikkinchidan, ijtimoiy ongning normativ, belgilovchi-bag‘ishlovchi jihati (subektiv kadriyatlar yoki ong kadriyatlari)ni ifoda etadi. Shunga kura ob’ektiv (ashyoviy) va sub’ektiv (ong) kadriyatlar bir-biridan farklanadi”
Mazkur manbaada yozilishicha, tabiiy boyliklar va tabiat kodisalari (bular yaxshilik va yomonlik nuktai nazaridan baxolanadi) mehnat mahsullarining iste’mol kiymati (umuman foydalilik); ijtimoiy hodisalarda mujassamlashgan ijtimoiy ezgulik va yovuzliklar; tarixiy hodisalarning progressiv yoki reatsion ahamiyati, hozirgi zamon kishilarining boyligi sifatida namoyon buluvchi moziyning madaniy merosi, ilmiy hakikatning foydali samarasi yoki nazariy ahamiyati, kishilarning hatti-xarakatlarida ifodalanuvchi axlokiy, yaxshilik yoki yomonlik, tabiiy va ijtimoiy ob’ektlarning xamda san’at asarlarining estetik jihatdan tavsiflanishi, sajdagoxlar, diniy ibodat buyumlari va boshkalar ashyoviy kadriyatlarga kiradi.