Jámiyettiń barlıq ekonomikalıq hám sociallıq xızmetlerin úyreniw hám alıp barıwda fundamental mashqalalarǵa dus kelemiz

2-Lekciya

2.1. Makroekonomikalıq jaǵdaylardı sáwlenedirip beriwshi tiykarǵı kórsetkishler

Makroekonomikanıń tiykarǵı kórsetkishleri Milliy sчetlar sistemasında sáwlelendirlgen. Milliy sчetlar sisteması 1920-jıllardıń aqırında Ekonomikalıq izertlewlerdiń milliy byurosınıń (Nacionalnoe byuro ekonomiчeskix issledovaniy) aǵzaları tárepinen islep shıǵıldı. yekinshi jer júzi urısınan keyin Birlesken Milletler SHólkeminiń usınısı menen  kóplegen mámleketler Milliy sчetlar sistemasında kórsetilgen makroekonomikalıq kórsetkishlerdiń yesaplaw usılınan paydalanıp baslıdı.    

Milliy sчetlar sisteması – mámleket ekonomikasınıń jaǵdayın bahalawshı, jámi ónim (islep shıǵarıw) hám jámi dáramattıń kólemin xarakterlewshi makroekonomikalıq kórsetkishlerdiń jıyındısı.

1980-j aqırına deyin jámi islep shıǵarıwdıń kólemin xarkterlewshi kórsetkish jalpı milliy ónim boldı. Házirgi waqıtta ekonomikalıq hám xojalıq qatnasıqlarınıń internacionalizaciyası hám jalpı milliy ónimniń kólemin yesaplaw qıyınshılıqlarına baylanıslı jámi islep shıǵarıwdıń tiykarǵı kórsetkishi jalpı ishki ónim yesaplanadı.  

Jalpı ishki ónimdi yesaplawdan aldın biz makroekonomikalıq jaǵdaydı sáwlenedirip beriwshi negizgi kórsetkishlerge toqtalıp ótemiz. Bul kórsetkishlerge:

-   jalpı milliy ónim, jalpı ishki ónim, milliy dáramat;

- mámleketlik byudjet deficiti, deflyator, tutınıw bahalarınıń indeksi, inflyaciyanıń ósiw tempi;

- jumıssızlıq dárejesi hám jumıssızlar sanı, xalıqtıń jumıs penen bántlik dárejesi;

- xalıqtıń materiallıq zatlar hám xızmetleri, tutınıw kólemi, olardıń jamǵarmaları, miyet xaqısınıń tómengi muǵdarı h.t.b.

Bul kórsetkishler ekonomikalıq sistemanıń ulıwma jaǵdayın xarakterlep, sociallıq islep shıǵarıwda barlıq qatnasıwshılardı (kárxana, tarmaq, region, mámleket) hám úy xojalıǵı xızmetleriniń nátiyjesinde anıqlanadı.

2.2. JIÓ di yesaplawdıń usılları

Jalpı ishki ónim (JIÓ) ekonomikada (mámlekettiń ishinde) bir jıl dawamında islep shıǵarılǵan barlıq (jámi) tovar hám xızmetlerdiń tolıq tamamlanǵan (sońǵı) kóleminiń bazar qunındaǵı jıyındısı arqalı anıqlanadı.

Bizge belgili yesabat jılında islep shıǵarılǵan barlıq tovarlar satılmaydı, yaǵnıy, olardıń ayırımları zapastı toltıradı. Zapaslardı toltırıwǵa ketken hár qanday tovarlar JIÓ di yesaplawda yesapqa alınıwı tiyis. Sebebi, JIÓ niń muǵdarı arqalı ol satılǵan yamasa satılmaǵan bolıwına qaramastan hárekettegi ónim sanaladı. JIÓ túsinigi belgili dárejede túsinik beriwdi talap yetedi.

Birinshiden, JIÓ tek rásmiy bazarda kelisiwlerdi óz ishine aladı. Sonıń ushın JIÓ ge 1) ózińe kórsetken xızmet (máselen, óziń úyińdi remont qılsań, ózińe shash túrmeleseń, ózińe kóylek tikseń hám t.b.), 2) tólewsız miynet (máselen, dostıńa járdem berip onıń mashinasın yamasa televizorın pul almay ońlap beriw), 3) jasırın ekonomika tárepinen islep shıǵılǵan tovarlar hám xızmetlerdiń qunı kirmeydi hám yesapqa alınbaydı. 

Ekinshiden, JIÓ jıllıq islep shıǵarıw pulı kóriniste ólshenedi. ol pullı kórsetkish bolıp sanaladı. Haqıyqattanda hár qıylı túrdegi islep shıǵarılǵan ónimlerdi salıstırıw ushın olardıń salıstırmalı qunın biliwimiz tiyis.    

            Úshinshiden, islep shıǵarıwdıń kólemin durıs yesaplap shıǵıw ushın hárekettegi jılda islep shıǵarılǵan tovar hám xızmetler kólemi bir márte yesapqa alınıwı kerek. Kóplegen ónimler bazarǵa jetip barǵanǵa shekem bir neshe islep shıǵarıw basqıshın ótedi. Sonıq ushın JIÓ de ayırım ónimlerdi yeki hám onnanda kóp márte yesapqa almas ushın tek nátiyjedegi sońǵı ónimniń bazardaǵı qunın yesapqa aladı, aralıq ónimlerdi bolsa, yesapqa almaydı.

Sońǵı ónim dep biz tovar hám xızmetlerdi sońǵı tutınıw ushın satıp alınatuǵın ónimlerdi túsinemiz.

Aralıq ónimler bolsa, satıp alınǵan tovar hám xızmetlerdi jánede qayta islep shıǵarıw ushın satıp alınǵan ónimlerden ibarat. Mısalı, bazardan tutınıwshı gósh satıp aladı hám wyine alıp kelip palaw pisiredi, bul jerde gósh sońǵı ónim bolıp yesaplanadı, al usı góshti «Qırıq qız» restoranı satıp alsa, ol aralıq ónim boladı, sebebi restoran sol góshten samsa pisiredi (samsa sońǵı ónim bolıp sanaladı). JIÓ de aralıq ónimlerdiń sońǵı satıw bahası yesapqa alınadı. Aralıq bahası bolsa, yesapqa alınbaydı. Sebebi, aralıq bahası yesapqa alınǵanda ayırım ónimlerde yeki jaqlama yesapqa alıw bolǵan bolar yedi. Milliy dáramattı yesaplawda yeki jaqlama yesaplawdan qashıw ushın islep shıǵarılǵan ónimlerdi hár tárepleme úyrenip shıǵıw kerek hám tek hár bir firmada jaratılǵan qosımsha qundı yesapqa alıw zárúrli. Qosımsha qun firmanıń óndiris kóleminiń bazardaǵı bahasın bildiredi.

Tórtinshiden, JIÓ ge óndirisli bolmaǵan jumıslar qosılmaydı. óndirisli bolmaǵan jumıslar yeki túrde boladı: taza finanslıq shártlesiwler hám tutınılǵan, tovarlardı satıw.

Taza finanslıq shártlesiwler óz náwbetinde úsh tiykarǵı túrge bólinedi: mámleket byudjetinen transfert tólewleri, jeke menshikli transfert tólewler hám qımbat bahalı qaǵazla8rdı satıw.