Joba: Kirisiw Tiykarģi bòlim

2.3. Tarmaqtaǵı báseki kúshleri hám olar tásiriniń dárejesi
«Garvard» universitetiniń professorı Maykl Porter tarmaqtaǵı básekishi kúshlerdi tómendegishe gruppalaǵan :
1. Tarmaq ishinde satıwshılar ortasındaǵı báseki.
2. Basqa tarmaqtaǵı kompaniyalardıń óz tovarları menen bul tarmaqtaǵı qarıydarlardı iyelep alıwǵa háreket etiwi.
3. Tarmaq ishinde jańa básekishilerdiń payda bolıwı.
4. Shiyki zat hám ornin basiwshi detallar jetkezip beretuǵınlardıń óz shártlerin ótkeriwge urınısları.
5. Qarıydarlardı óz shártlerin ótkeriwge urınısları.
Bul analiz firma usı tarmaqta dus keliwi múmkin bolǵan qolay múmkinshilikler hám qáwip qaterlerdi anıqlap alıw maqsetinde ámelge asıriladı.
Porter bunıń «bes kúsh» modelin usınıs etken. Ol bul modeldi tiykarlap berer eken, bul kòrsetkishlerdiń tásir kúshi qanshellilik joqarı bolsa, ámeldegi kompaniyalarda baha hám dáramattı asırıw múmkinshiligi sonshalıq kem bolıwın aytıp ótken edi. Bul kúshlerdiń hálsizleniwi bolsa kompaniyalar ushın qolay múmkinshiliklerdi payda etedi. Kompaniya óz strategiyasın ózgertirip, bul kórsetkishlerdi óz paydasına ózgertiwi múmkin.
Potentsial básekishilerdiń kirisiw qáwipi (Porterning birinshi kúshi) kompaniyanıń dáramatlarına qawip salıwi múmkin. Ekinshi tárepden, eger bul qáwip kishi bolsa, kompaniya bahalardı asırıp, óz dáramatların kóbeyiwi múmkin. Bul faktordiń básekishilik kúshi kirisiw tosıqlarınıń (tarmaqqa kirisiw ma`nisiniń) joqariliģina kúshli dárejede baylanıslı. Bunday tosqınlıqlardıń ush tiykarǵı deregi bar:
- qariydardiń sawda markasına sadıqlıǵı (kirip kiyatırǵan kompaniyalar bunı úlken investitsiyalar ornına jaqsilawi múmkin);
- qarejetler boyinsha tolıq ústemlilikler (islep shıǵarıw ǵárejetleriniń jáne de kemligi ámeldegi kompaniyalar ushın jańa kompaniyalar jetiwi qıyın bolǵan úlken ústemlilikler beredi);
- kòlemnen tejew (bunday ústinlikke ádetde úlken kompaniyalar iye boladı ). Ol standartlastırılģan ónimdi toliq óndiriste ǵárejetlerdiń kemeytiriliwi, shiyki zat, material hám strukturalıq bólimlerdi úlken muǵdarlarda satıp alıwdaǵı shegirmeler, reklamaǵa sarplanatuǵın ǵárejetlerdiń kemeytiriliwi hám basq menen baylanıslı. Bulardıń barlıǵı islep shıǵarıwdı endi baslap atırǵan kompaniyalar ushın úlken qıyınshılıqlar tuwdıradı.
Porter teoriyası boyınsha ekinshi báseki kúshi tarmaqta ámeldegi bolǵan kompaniyalardıń básekilesiwi bolıp tabıladı. Bul jerde de ùsh faktordiń tásirin kórsetip ótiw múmkin:
- tarmaqtaǵı básekiniń strukturası ;
- talaptiń shárt sharayatları ;
- tarmaqqa kirisiw tosqınlıqlardıń joqariliģi.
Tarmaqtaǵı básekiniń strukturası tarmaqtaǵı konsolidatsiya dárejesine (onıń fragmentlengenligi, oligopoliya yamasa monopoliya sharayatları bar ekenligi) baylanıslı. Fragmentlengen tarmaqta potentsial qàterler qolay múmkinshiliklerge qaraǵanda kóbirek boladı, sebebi bunday tarmaqlarǵa kirip keliw salıstırǵanda jeńilrek.
Konsolidatsiyalanģan tarmaqlarda ádetde úlken hám ǵárezsiz kompaniyalar iskerlik kòrsetedi. Sonlıqtan, bir kompaniyanıń básekishilik iskerligi basqa básekishilerdiń bazardaǵı úlesine tikkeley tásir etedi, nátiyjede olar tezde buǵan juwap háreket etip, báseki kúshayadi. Bunday kompaniyalardıń bahada urıs aparıw múmkinshiligi básekiniń tiykarǵı kúshi bolıp tabıladı. Bunday jaģdaylarda kompaniyalar sapadaǵı ústemshilikler boyınsha básekilesiwge umtiladi, yaǵnıy básekishilik urısı sawda markasına sadıqlıq hám baha urısı itimalin kemeytiw pozitsiyalarinan alıp barıladı. Bunday taktikaniń tabısı tarmaqta ónimdi siyasiy gruppalaw múmkinshiliklerine baylanıslı.
Tarmaqta talaptıń ósip barıwı básekiniń kùshsizleniwine hám usı waqıtta ekspansiya ushın úlken múmkinshiliklerdiń payda bolıwına alıp keledi. Talap bazar menen birgelikte ósip baradı, kompaniyalar investitsiyalardıń qaytıw tezligin asırıw múmkinshiligine iye boladi, bul bolsa olarǵa bolǵan itibardı kúsheytedı. Kerisinshe, ósiwdiń páseyiwi básekini kúsheytip jiberedi, kompaniyalar satıw bazarların tek basqa kompaniyalardan tartıp alıw esabina ģana qolǵa kirgiziwleri múmkin bolıp qaladı. Solay etip, talaptıń azayıwı - básekiniń kusheyiwine alıp keletuǵın tiykarǵı qàter bolıp tabıladı.
Tarmaqta talap azayǵan waqıtta shıǵıw tosiqlari joqari qáwipke aylanadı.
Shıǵıw tosıqları ekonomikalıq hám emotsional faktorlar bolıp, olar kompaniyanı tabısı júdá kishi bolǵan hallarda da qollap quwatlap turadı. Nátiyjede artıqsha islep shıǵarıw quwatları payda boladı, bul bolsa baha básekisiniń jònelisine alıp keledi, sebebi kompaniyalar toqtap qalǵan quwatlardan paydalanıwǵa urınıp, bahanı tómenletip jiberedi.
Ádetde shıǵıw tosıqları tómendegilerdi óz ishine aladı :
- àsbap úskenelerge ajıratılǵan investitsiyalardı basqa alternativ jònelislerge isletip bolmaydı hám eger kompaniya bul tarawdan shiqsa, ásbap úskenelerdi tastap jiberiwge tuwra keledi;
- shiģiw ma`nisiniń jumistan bosatiladiģan jumısshılarǵa tolıqlaniwshi pullar esabina qatań belgilep qoyılǵanlıǵı ;
- xo'jaliqtiń orta buwınları ortasındaǵı strategiyalıq óz-ara munasábetler, mısalı, olar ortasındaǵı integraciya ;
- tarmaqqa ekonomikalıq baylanıslılıq ; mısalı, eger kompaniya diversiyalanbaģan bolsa, ol tarmaqta qalıwǵa májbúr bolıp tabıladı.
Tarmaqtaǵı firmaǵa tásir qılıp atırǵan báseki kúshleri tarmaqtıń ómir cikli dawamında òzgerip, rawajlanıp baradı. Tarmaqtıń jedel pát penen ósiwi báseki kúshlerin kùshsizletip qóyadı. Bul basqıshta ekspansiya hám bazar tarawların iyelep alıw ushın qolay múmkinshilikler bar boladı. Ósiw tòmenlegen waqıtta básekiniń hám ásirese baha básekisiniń qáwipi kúsheyip ketedi. Jetiklik basqıshında báseki qáwipi azayadı, baha básekisin baha birinshileriniń shártlesiwi esabina sheklew múmkinshiligi payda boladı. Sol sebepli bul basqıshta dáramatlar salıstırǵanda joqarı boladı. Bul basqıshda bahaǵa baylanıslı bolmaǵan báseki úlken ro'l oynawı múmkin bolıp, ol ónimlerdi siyasiy gruppalaw ústemshiliklerinen paydalanatuǵın kompaniyalar ushın júdá áhmiyetli bolıp tabıladı. Kemeyiw basqıshında jaǵday ózgeredi. Shıǵıw tosıqları joqarı bolsa, báseki ásirese kúsheyedi, dáramat azayadı hám baha urısı qáwipi payda boladı.
Porterdiń úshinshi kúshi qarıydarlardıń «sawdalasiw» múmkinshiligi bolıp tabıladı. Ol eń jaqsı sapa yamasa xizmet kórsetiwge bolǵan talap sebepli bahalarǵa basım kórsetiw qáwpin payda etedi. Kùshsiz qarıydarlar bolsa, kerisinshe, bahalardıń ósiwine hám paydanıń artıwına jol qóyadı.
Qarıydarlar tómendegi jaǵdaylarda tiykarinan kùshli:
- jetkizip beretuǵın tarawdıń bir neshe kishi kompaniyalardan quram tapqan bolıp, qarıydarlar kem bolǵanda ;
- qariydarlar tovarlardı úlken muǵdarda satıp alǵanda ;
- tarmaq óz iskerlik túrinen kelip shıqqan túrde qarıydarlarǵa kúshli dárejede baylanıslı bolǵanda ;
- qarıydar bir neshe jetkezip beretuǵın tarmaqlar ishinen eń tómen baha usınıs qılıp atırǵan birewin tańlaw múmkinshiligine iye bolǵanda (bul, ol tarmaqta baha básekisin kúsheytedı );
- qariydarlar ushın túrli kompaniyalardan tovar satıp alıwdı ekonomikalıq tàrepten pútin bir satıp alınǵan zat dep qaraw múmkin bolģanda hám basqalar;
Tórtinshi báseki kúshi jetkezip beretuǵınlardıń basım kórsetiwi bolıp tabıladı. Bul basım nátiyjesinde jetkezip beretuǵınlar bahalardı kóteriw menen qawip salıp, kompaniyalardı jetkezip berilip atırǵan ónim muǵdarın kemeytiwge májbúr boladi hám dáramattı tòmenletedi. Buǵan alternativ túrde – kùshsiz jetkezip beretuǵınlar óz ónimlerine bolǵan bahanı tómenletiwge hám joqarılaw sapanı talap etiwge múmkinshilik beredi. Tómendegi hallarda jetkezip beretuǵınlar tárepinen kórsetiletuǵın basım kúshli boladı :
- jetkezip berilip atırǵan ónimniń ornın basa alatuǵın tovarlar kem bolıp, ol kompaniyanıń isenimli ónimi bolǵanda ;
- tarmaqtaǵı kompaniyalar támiynatshı firmalar ushın áhmiyetli bolmaǵanda ;
- jetkezip berilip atırǵan ónimlerdiń sapası joqarılıǵı sebepli kompaniyalardıń basqa ónimge ótiwi qımbatqa túskende;
- jetkezip beretuǵınlar ilgeri tárep vertikal integraciyalanıw qáwipinen paydalanǵanda;
- satip alıwshı kompaniyalar keyin basqa tárep vertikal integraciyalanıw qáwipinen paydalana almaǵanda.
Besinshi básekishi kúsh tavardıń almastırıwshı ónimlerdiń payda bolıw qáwipi bolıp tabıladı. Tovardıń ornın toliq basa alatuǵın ónimlerdiń barlģi saldamlı qáwip tuwdıradı hám kompaniyanıń bahaların hàmde dáramatların sheklep qóyadı. Biraq, eger kompaniya ónimleriniń ornın basa alatuǵın tovarlar kem bolsa, kompaniya bahalardı asırıwı hám qosımsha dáramat alıwı múmkin.
Kompaniyanıń strategiyası bul faktorlardan paydalana alıwı kerek.
Tarmaqtaǵı báseki dárejesine kóre tómendegilerge bòlinedi:
1. Ayawsiz báseki.
2. Intensiv báseki.
3. Normadaǵı báseki.
4. Qaratiwshi kùshsiz báseki.
Bazarǵa jańa kirip kelgen firma jańa islep shıǵarıw quwatına iye bolıwı, ayırım hallarda úlkengine resurslarǵa iye bolıwı múmkin. Bunday firmalar bazarda óz ornın tawıp iyelew ushın gúresedi. Bazarda jańa básekishiniń payda bolıwı tómendegi faktorlarǵa baylanıslı :
1-Bazarǵa kirisiw jolındaǵı tosıqlar.
2-Bazarda islep atirǵan kompaniyalardıń reakciyası.
Bazarǵa kirisiw jolındaǵı tosıqlar tómendegishe boladı.

• 
  Islep shıǵarıw ortaliģiniń puxtalıǵı (bunday ústinlik bazarda islep atirǵan úlken kólemge iye bolǵan kompaniyalarda boladı. Jańa firma bolsa bazarǵa birden úlken kòlem menen kire almaydi.)
  
• 
  Texnologiya hám Nou Xau ģa erisiwdiń múmkinshiligi joq ekenligi.
  
• 
  «Oqıtıw/Tájiriybe» iymek siziqtiń nátiyjesi.
  
• 
  Qarıydarlardıń málim markalarına beyimligi.
  
• 
  Kárxana kòlemlerine baylanıslı bolmaǵan ǵárejetlerdiń teń emesligi.
  
• 
  Satıw kanallarına qarji alıw :
  
• 
  Qadaǵalawshi organlardıń háreketleri. (litsenziya, ruxsatnamalar )
  
• 
  Tarmaq hám tarmaqtan tısqarı sheklewler (dempingge qarsı nızamshılıq, jergilikli firmalardıń májburiy qatnasıwları ).
  

Bazardaǵı jaǵday tez-tez ózgerip turadı, sebebi bazarda islep atirǵan kompaniyalar bazarǵa kirip kiyatırǵan jańa firmalardı óz siyasatın ózgertiwge májbúr etedi. Bazarda eń kóp tásir etetuǵın kúshler básekini háreketlentiretuǵın kúshler dep ataladı. Bul kúshlerdi analiz qılıw 2 basqıshdan ibarat :
1. Háreketlentiretuǵın kúshlerdi anıqlaw.
2. Bul kúshler tásirin anıqlaw.
Bazarda eń kóp ushraytuǵın háreketlentiretuǵın kúshler tómendegilerden ibarat :
• Ekonomikalıq ósiwdiń uzaq múddetli tendentsiyalaridagi ózgeris.
• Tutınıwshılar quramı hám tovarlardan paydalanıw usıllarınıń ózgeriwi.
• Jańa ónimlerdi payda etiw.
• Texnologiyalıq ózgerisler.
• Marketing sistemasındaǵı ózgerisler.
• Iri firmalardıń bazarǵa kiriwi yamasa shıǵıwı.
• Nou Xau di tarqalıwı.
• Tarmaqlar globallasıwınıń ósiwi.
• Ónimdarliq hám ǵárejetler quramınıń ózgeriwi.
• Qarıydarlar beyimliginiń siyasiy gruppalanǵan tovarlardan standart tovarlarǵa ótiwi.
• Mámleket nızamshiliģi hám siyasatındaǵı ózgerislerdiń tásiri.
• Unamlı qádiriyatlar, uqıplar hám turmıs táriziniń ózgeriwi.
• Aniqliqtiń bolmawi hám táwekelshilik faktorları tásiriniń azayıwı.