Joba: Kreditning mánisi

Tema: Kredittin’ KREDITNING MOHIYATI, MANBALARI vA vAZIFALARI
Joba:
1. Kreditning mánisi
2. Dárekleri hám wazıypaları
Kredit bos turǵan pul qarjların ssuda fondı formasında toplaw hám olardı aqshaǵa mútáj bolıp turǵan huqıqıy hám fizikalıq shaxslarǵa islep shıǵarıw hám basqa mútajlikleri ushın málim múddetke, procent tólewleri menen qaytarıw shártida qarızǵa beriw munasábetlerin ańlatadı.
Pul formasındaǵı kapital ssuda kapitalı dep atalsa, onıń háreketi kreditning mazmunın quraydı.
Kredit munasábetleri eki sub'ekt ortasında, yaǵnıy pul iyesi (qarız beretuǵın) hám qarız alıwshı ortasında júzege keledi.
Hár qıylı kárxanalar (firmalar), shólkemler, mámleket jáne onıń mákemeleri hám de xalıqtıń keń qatlamı kredit munasábetleriniń sub'ektleri esaplanadı. Sanap ótilgen sub'ektlerdiń áyne hár biri bir waqtıniń ózinde de qarız alıwshı hám da qarız beretuǵın ornında shıǵıwı múmkin.
Kredit munasábetleriniń ob'ekti Jámiyette waqtınsha bos turǵan pul qarjları bolıp tabıladı.
Tákirar islep shıǵarıw processinde tovarlar, ekonomikalıq resurslar hám pul qarjlandiriw dóńgelek aylanıwı kredit munasábetleriniń ámeldegi bolıwın xakozo etedi.
Usınıń menen birge dóńgelek aylanıw processinde anıq súwrette waqtınsha bos turatuǵın pul qarjları hám basqa pul resursları kredit qarjlarınıń dáregin quraydı.
Kredit resurslariniń tiykarǵı dárekleri tómendegilerden ibarat:
1) kárxanalardıń amortizatsiya ajıratılǵan qarjılari;
2) ónim satıwdan alınǵan pul tushumlari;
3) kárxanalardıń islep shıǵarıw, pán hám texnikanı rawajlandırıw fondlari, materiallıq xoshametlew fondlari;
4) kárxanalar paydası. Olar mámleket byudjeti hám kredit sisteması menen esap -kitap etińuncha, sonıń menen birge onıń tiyisli bólegi kárxana mútajlikleri Ushın paydalanǵanǵa shekem banktegi esaplarında saqlanadı;
5) banktegi byudjet mákemeleri, kásiplik awqamları hám basqa social shólkemlerdiń ámeldegi pul resursları;
3. Bank sisteması. Oraylıq hám kommerciya bankleri hám de olardıń wazıypaları

Bazar ekonomikası sharayatında pul mámilesin támiyinlewde bankler zárúrli rol oynaydı. Bankler pul qarjların toplaw, jaylastırıw hám olardıń háreketin tártipke salıw menen shuǵıllanatuǵın ekonomikalıq shólkem bolıp tabıladı.

Bankler iskerliginiń tiykarǵı táreplerinen biri kredit munasábetlerine xizmet etiw bolıp, olar kredit mákemeleriniń tiykarın quraydı.
Bankler sisteması ádetde eki basqıshlı bolıp, óz ishine oraylıq (emission) bank hám kommerciya (depozitli) banklerdiń tarmaq otgan shaxobchalarini aladı.
Mámleket banki mámleket pul-kredit sistemasın oraylasqan tártipte basqaradi hám mámlekettiń birden-bir kredit siyasatın ámelge asıradı.

Mámleket banki Oraylıq bank esaplanadı. Bunıń mazmunı sonnan ibarat, birinshiden, kópshilik mámleketlerde mámleket banki birden-bir oraylıq bankten ibarat bolıp, ol ótkeretuǵın siyasat tártipleri joqarı mámleket shólkemleri tárepinen ornatıladı.

Ekinshiden, Oraylıq bank kommerciya bankleri hám fond mákemelerinden aqshalardı qabıl etip, olarǵa kredit beredi. Atap aytqanda, sol sebepke kóre oraylıq bank " bankler banki" dep ataladı.

Úshinshiden, Oraylıq bank tek payda alıwǵa umtila otirip iskerlik etpeydi, mámlekettiń pútkil ekonomika jaǵdayın jaqsılaw siyasatın ámelge asıradı jáne social siyasatın ámelge asırıwǵa kómeklesedi.

Oraylıq bank kóplegen túrme-túr wazıypalardı atqaradı.
1) basqa bank mákemeleriniń májburiy rezervlarini saqlaw;
2) sheklerdi belgilengenler (inkassatsiya) qılıw mexanizmin támiyinlew hám bankler aralıq esap -kitaplardı ámelge asırıw, olarǵa kreditler beriw;
3) mámlekettiń monetar siyasatın ámelge asırıw;
4) barlıq bankler iskerligin uyqaslastırıw hám olar ústinen qadaǵalawdı ámelge asırıw;
5) xalıq aralıq valyuta bazarlarında milliy valyutalardı ayırbaslaw;
6) pul usınısı ústinen baqlaw, milliy valyutanı mámilege shıǵarıw.

Bankler óz ıqtıyarındaǵı resurslardan paydalanıw natiyjeliligi ushın materiallıq tárepten juwapker esaplanadı hám usınıń sebepinen kredit-pul operatsiyaları kóbirek olardıń ekonomikalıq paydalılıǵına hám natiyjeliligine qaray beriledi.

Kommerciya bankleri ózleriniń xojalıq poziciyasine kóre aktsionerlik tipidagi mákemeler esaplanadı. Huqıqıy poziciyasine kóre, iskerliginiń qandayda bir túrine xızmet kórsetiwshi, qánigelesken yamasa milliy bank bolıwı múmkin.

Kommerciya bankler sanaat, sawda hám basqa hár qıylı kárxanalardı amanat formasında qosılǵan pul qarjları esabınan kreditlaydi, kárxanalar ortasında esap -kitaptı ámelge asıradı, sonıń menen birge dáldalshılıq hám valyuta operatsiyaları menen shuǵıllanadı.

Qánigelesken kommerciya bankler - ekonomikanıń túrli tarawlarında kommerciya principlerıde kredit-pul operatsiyalarınıń arnawlı bir túrlerin ámelge asıradı.

Xalıq banki - mámlekette amanat jumısların shólkemlestiriwdi, naq pulsiz esap -kitap qılıwdı hám xalıq ushın kassa wazıypasın ámelge asırıwdı, xalıqqa jeke mútajliklerge kredit beriwdi hám sol sıyaqlı operatsiyalardı támiyinleydi.

Sırtqı ekonomikalıq iskerlik milliy banki kirip-import operatsiyaların tikkeley ámelge asırıwshı kárxana hám mákemelerge kredit beredi, qospa kárxanalarǵa kredit beriwde qatnasadı, jıynama valyuta rejesiniń atqarılıwın, valyuta resurslarınan tejab paydalanıwın qadaǵalaw etedi, sonıń menen birge sırtqı ekonomikalıq operatsiyalarǵa tiyisli esap -kitaplardı quraydı hám ámelge asırıwdı támiyinleydi.
Kommerciya bankleri sistemasında tar qánigeliklesiwi boyınsha investitsion hám ipoteka banklerdi ajıratıp kórsetiw kerek.

Investitsion bankler - arnawlı kredit mákemeleri bolıp, obligatsiya hám de qarız minnetlemeleri basqa túrlerin shıǵarıw jolı menen uzaq múddetli ssuda kapitalın tartadı hám olardı klientler (tiykarlanıp mámleket hám isbilermenler) ga usınıs etedi.

Investitsion kompaniyalar ózleriniń qımbatlı qaǵazların shıǵarıw jolı menen huqıqıy investorlar pul resurslarini toplaydı hám olardı kárxana (milliy hám sırt el) lar aktsiya hám obligatsiyalariga jaylastıradı. Bunday kompaniyalar tolıq investorlar mápin ańlatadı hám olardıń tiykarǵı maqseti qoyılǵan kapital esabına payda alıw esaplanadı.
Ipoteka bankler - bul kóshpelis múlk (jer hám qurılıs) esabına uzaq múddetli ssuda beriwge qánigelesken kredit muasasalar. Ipoteka banktiń resursları ózleriniń ipoteka obligatsiyalari esabına qáliplesedi. Alınǵan ssudadan turaq-jay hám basqa imaratlar kurish, kárxanalardıń islep shıǵarıw quwatların keńeytiw ushın paydalanıladı.

Barlıq kommerciya bankleri rezerv (rezerv) larining kólemi hám quramı boyınsha Oraylıq bank tárepinen ornatılatuǵın málim talaplarǵa juwap beriwi zárúr.

Tiykarǵı tayansh túsinikler:

Pul mámilesi - tovarlar aylanıwına hám de notovar xarakterindegi tólewler hám esaplarǵa xızmet etiwshi naq pullar hám oǵan teńlestirilgen Finanslıq aktivlerdiń háreketi.

Pul sisteması - tariyxan quram tapqan hám milliy nızamshılıq menen bekkemlengen, mámlekette pul mámilesin shólkemlestiriw forması.
Inflyatsiya - qaǵaz pul birliginiń kadrsızlanishi.
Kredit - bos turǵan pul qarjların ssuda fondı formasında toplaw hám olardı tákirar islep shıǵarıw mútajlikleri ushın qarızǵa beriw.
Procent norması (stavkası) - procent yamasa protsentli paydanıń qarızǵa berilgen pul summasına qatnasınıń protsentte ańlatılıwı.
Bank krediti - pul iyeleri (bankler hám arnawlı kredit mákemeleri) tárepinen qarız alıwshılarǵa (isbilermenler, mámleket, úy xojalıǵı sektorı) beriluvchi pul ssudalari.
Lizing - kreditning pulsiz forması bolıp, ádetde islep shıǵarıw quralları hám basqa materiallıq baylıqlardı keyinirek paydalanıwshılar tárepinen úzliksiz túrde aqsha tolıqb barıp, satıp alıw shárti menen uzaq múddetli kireyge beriwden ibarat.
Faktorıń - basqa ekonomikalıq sub'ektlerdiń qarızdarlıq buyicha minnetlemelerin satıp alıw yamasa qayta satıw munasábetleri.
Farfeyting - uzaq múddetli faktorıń munasábetleri bolıp, qarızdarlıq boyınsha huqıqlardı satıp alǵan bank olardı ádetde 1 -5 jıl waqıt ótkennen keyin undirishi múmkin boladı.
Trast - klientlerdiń kapitalların basqarıw boyınsha operatsiyaları.
Bankler - kredit munasábetlerine xızmet etip, kredit sistemasınıń negizin quraytuǵın arnawlı mákemeler.
Bank operatsiyaları - aqshalardı tartıw hám olardı jaylastırıw boyınsha ámelge asırilatuǵın operatsiyalar.
Ózbekstanda pul-kredit salasındaǵı ámeldegi jaǵday hám monetary siyasat.
2017 jılda baslanǵan ekonomikanı liberallashtirish hám bazar mexanizmleri rolin asırıwǵa qaratılǵan ekonomikalıq reformalardıń jańa basqıshı orta múddetli keleshekte bank sisteması hám pul-kredit siyasatın rawajlandırıwdıń ústin turatuǵın baǵdarların belgilep berdi. 1994 jıldan baslap1 Ózbekstanda ámelge asırılǵan pul-kredit siyasatı da pul massasınıń keskin ósip ketiwin aldın alıw arqalı milliy valyuta turaqlılıǵındı támiyinlew maqsetlerine qaratildi. Bunda rezerv pullar hám pul massasınıń ózgeriwi operatsion hám de aralıq qaratr retinde qollanildi. Usı rejim rásmiy monetar targetlash dep klassifikaciyalansa-de, ámeliyatda milliy valyutanıń almasıw stuldı dollarǵa bólew arqalı basqıshpa-basqısh devalvatsiya etip barılǵanlıǵı sebepli birpara xalıq aralıq institutlar hám qánigeler tárepinen bul rejim aralas túrge kiritilgen. Bir waqtıniń ózinde eki maqsetke jóneltirilgen almasıw stul siyasatı sırtqı shoklar payda bolǵan sharayatlarda nátiyjesiz ekenligin kórsetdi. Bunda bir tárepden altın -valyuta rezervlarini asırıw wazıypası qoyılǵan bolsa, ekinshi tárepden swmning almasıw stuldı málim bir dárejede ustap turıw maqseti gózlengen. Óz gezeginde, usı almasıw stul tólew balansı jaǵdayı hám sırtqı ekonomikalıq sharayatlardı ózinde sáwlelendirmegen.
Bunday siyasat, óz gezeginde, ishki valyuta bazarında mashqalalardi júzege keltirip, nátiyjeli pul-kredit siyasatın júrgiziw múmkinshiliklerin pasaytirdi. Bunnan tısqarı, pul-kredit instrumentlerinen paydalanıwdıń passiv rejimi monetar targetlashni nátiyjeli qóllawda qosımsha qıyınshılıqlar tuwdırdı.

Pul massası ózgeriwin faktorlar tiykarında analizi, pul massası ósiwi túrli dáwirlerde altın -valyuta rezervleriniń asıwı hám de ekonomikanı kreditlash kólemleriniń keńeytiw esabına támiyinlengenligin kórsetip atır.

Usı waqıtta ekonomikanı kreditlashning tiykarǵı dárekleri oraylasqan aqshalar, sonday-aq, Ózbekstan Respublikası tikleniw hám rawajlanıw fondı esabınan finanslashtirilganligi hám de bul aqshalar tiykarlanıp islep shıǵarıw texnologiyaları hám shiyki zat materialların import qılıw maqsetinde paydalanilganligi sebepli ekonomikada pul massası ósiwine hám uyqas túrde inflyatsiya dárejesine tuwrıdan-tuwrı tásir kórsetpegen.
Ulıwma alǵanda, bul faktorlar tásirinde pul massası tez pátda asıwınıń aldı alınǵan.
Búgingi kunga kelip dúnya oraylıq bankleri, atap aytqanda Ózbekstan Respublikası Oraylıq bank iskerliginiń bas kriteryası bul - bahalar turaqlılıǵın, inflyatsiyani baqlaw natiyjeliligi bolıp tabıladı. Házirde kópshilik tárepinen ulıwma qabıl etilgen kózqaras: bahalar turaqlılıǵın, ekonomikalıq ósiw hám bántlikti támiyinlew ushın zárúrli shárt-sharayattı támiyinlew bolıp tabıladı. Eger mámlekette joqarı inflyatsiya uzaq múddet dáwir dawam etiwi ekonomika ushın unamsız aqıbetlerge alıp keledi. Áyne waqıtta valyuta bazarın liberallashtirish boyınsha reformalardıń muvafaqqiyatli tamamlanishi kóp tárepten pul-kredit siyasatın jetilistiriw, kommerciya bankleri iskerligin bekkemlew hám de bank sistemasın rawajlandırıw ilajları natiyjeliligi menen bekkem baylanıslı.
Sonnan kelip shıǵıp, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń “valyuta bazarın liberallashtirish boyınsha birinshi náwbettegi ilajlar tuwrısında”gi Pármanı1 daǵaza etiliwinen kóp ótpey Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń “Pul-kredit siyasatın jáne de rawajlandırıw ilajları tuwrısında”gi Sheshimi qabıllandı hám Pul-kredit siyasatın 2017-2021 jıllarda rawajlandırıw hám inflyatsion targetlash rejimine basqıshpa-basqısh ótiw boyınsha ilajlar kompleksi tastıyıqlandi. Buǵan baylanıslıǵı keyingi zárúrli qádemlerden biri Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2018-jıl 9 -yanvar daǵı “Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki iskerligin tupten jetilistiriw tuwrısında”gi Pármanıni2 qabıl etiliwi boldı.

Sońǵı jıllarda mámleket basshısı tárepinen ekonomika, finans hám bank sistemasına úlken itibar qaratılıp atırǵanlıǵı, sonıń menen birge, kommerciya bankleri kapitallashuvini jáne de jedellestiriw boyınsha húkimlerine muwapıq qılınıp atırǵan say-háreketler nátiyjesinde kárxana hám shólkemler tárepinen investitsiyalarǵa bolǵan talaptıń ma' lum dárejede ósiwine erisildi.

Joqarıdagilardan kelip shıqqan halda, respublikamızda Oraylıq banktiń monetar siyasatın jetilistiriwge qaratılǵan ilimiy hám ámeliy usınıslar islep shıǵilıwınıń zárúrligi, hám de usı jaǵday ekonomikalıq ádebiyatlarda tereń úyreniliwi, bul kurs jumıstı tańlanıwına tiykar boldı.
Inflyatsion targetlashga ótiwdiń huqıqıy tiykarları jaratılǵanlıǵı hám de pul-kredit siyasatınıń princip hám mexanizmlerin ámeliy tárepten qayta kórip shıǵıw procesiniń baslanǵanlıǵına qaramastan, bul rejimge tolıqqonli ótiw qatar xater hám sheklewler esabına qıyınlasha bolıp tabıladı. Atap aytqanda, xalıq hám xojalıq jurgiziwshi subyektlar inflyatsion kutilmalarining turaqlı joqarı dárejede saqlanıp qalıp atırǵanlıǵı inflyatsion targetlashga tabıslı ótiw processindegi tiykarǵı sheklewlerden biri esaplanadı. Bunda ekonomikanıń barlıq sektorların erkinlestiriw dáwirinde inflyatsion basımdıń asıwı inflyatsion xaterler saqlanıp qalıwına sebep bolıp atır. Inflyatsion kutilmalarning ótken jıllardaǵı bahalar dinamikası tiykarında qáliplesiwin esapqa alǵanda, ekonomika daǵı inflyatsion kutilmalarni tómenletiw hám turaqlılastırıw ótiw dáwirindegi tiykarǵı wazıypalardan biri esaplanadı.
Inflyatsiyaga nomonetar faktorlar tásiriniń ústin dárejede bolǵanlıǵı sebepli bul wazıypalardı ámelge asırıw jáne de qıyınlasadı hám inflyatsion targetlashga tabıslı ótiwde qatar tosqınlıqlardı payda etedi.
Bunday faktorlar qatarına ayırım tovarlar boyınsha basqarıw tártiplestiriletuǵın bahalardıń saqlanıp qalıwı, jergilikli bazarlardıń monopollashganligi, shiyki zat bahalarınıń joqarılıǵı, jáhán ekonomikasınıń tiklenayotganligi munasábeti menen inflyatsiyaning import etiliwi, islep shıǵarıw natiyjeliliginiń tómenligi hám energiya sarpınıń joqarılıǵı, infratuzilmaning jaqsı rawajlanbaǵanlıǵı hám basqalar kiredi.
Qosımsha etetuǵın bolsaq Ózbekstanda házirgi kúnde finanslıq sharayat hám pul kredit sisteması menen bóle bolǵan bir qatar ózgerisler ámeldegi, olar monetary siyoyastimizni bir neshe tekshe kóteriwge qaratılǵan. Atap aytqanda mámleketimiz birinshi prezidenti (I. A. Karimov) tárepinen ámelge asırılǵan yaǵniy búgingi kúnimiz tiykarı tiykarlawshisiniń Ózbekstanda pul kredit salasında qanday siyasat alıp barǵanlıqlardı da yadqa almaslikning múmkinshiligi jaq álbette.
Mısalı, 2009 jıldıń 9 ayında monetar siyasat mámlekette jáhán finanslıqekonomikalıq daǵdarısınıń unamsız aqıbetlerin jónge salıw etiw boyınsha 2009 -2012 jıllarǵa qaratb qabıl etilgen Krizisqa qarsı sharalar programmasında belgilengen ústin turatuǵın wazıypalarǵa proporcional túrde júrgizilip, ekonomikalıq ósiwdiń turaqlı sur' atlarini hám de inflyatsiyaning tastıyıqlanǵan parametrler sheńberinde bolıwın támiyinlewge qaratılǵan. Bıyılǵı jılınıń ótken dáwirinde sırtqı sawda balansı unamlı saldosining úzliksiz túrde asıp barıwı hám de ekonomikanıń real sektorına ajratilayotgan kreditler kóleminiń artıp baratırǵanlıǵı pul massasına tásir etiwshi tiykarǵı faktorlar bolǵan. Bul dáwirde monetar faktorlardıń inflyatsiya dárejesine ta' sırın aldın alıw maqsetinde monetar siyasattiń bazar instrumentlerinen keń paydalanılǵan. Atap aytqanda, 2009 jıldıń 9 ayında Oraylıq bank tárepinen ámelge asırılǵan sterilizatsiya (kommerciya bankleriniń bo' sh pul qarjların Oraylıq banktiń arnawlı depozitlari hám obligatsiyalariga jalb qılıw) operatsiyalarınıń o' rtacha aylıq kólemi 2008-jıldıń sol dáwirine salıstırǵanda 1, 4 teńdeyge asqan.
Sonıń menen birge, ekonomikanıń ústin turatuǵın tarmaqların finanslıq aqshalar menen támiyinlew hám ekonomikalıq ósiwdi qollap-quwatlaw maqsetinde tashkil etilgen O' zbekiston Respublikası Tikleniw hám rawajlanıw fondı esap betinde aqshalar qáliplestiriliwi dawam ettirilip, sırtqı faktorlardıń pul massasına tásiri kemeytirilgen.
Pul bazarındaǵı jaǵdaynı hám infyatsion kutilmalarni esapqa alǵan halda Oraylıq banktiń qayta finanslash stavkası ózgertirilmagan halda jıllıq esapta 14% dárejesinde ustap turılǵan.
Pul massasınıń maqsetli parametrlerinen kelip shıqqan halda kommerciya bankleri tárepinen uzaq múddetli depozitlar jalb etiliwin jáne de rag' batlantirish maqsetinde 2009 jıldıń 1 sentyabrinen májburiy rezervler norması kommerciya bankleri depozitlarining múddetine qaray siyasiy gruppalastırılgan. Atap aytqanda, májburiy rezervler norması, múddeti 1 jılǵa shekem bolǵan depozitlar ushın - 15%, múddeti 1 jıldan 3 jılǵa shekem bolǵan depozitlar ushın - 12%, múddeti 3 jıldan artıq bolǵan depozitlar ushın - 10, 5% muǵdarında ornatılǵan edi.

Sol menen birge, kommerciya banklerine likvidlikni jáne de nátiyjeli hám operativ basqarıw maqsetinde májburiy rezervlerdi esap -kitap qılıw dáwiri bir aydan on to' rt kunga qısqartirilgan.

Bul ilajlardıń ámelge asırılıwı nátiyjesinde 2009 jıldıń 9 ayında monetary agregatlar hám inflyatsiya dárejesiniń belgilengen prognoz parametrler sheńberinde bolıwı támiyinlendi. O' zbekiston Respublikası Mámleket Statistika Komitetiniń bergen maǵlıwmatlarına kóre, tutınıw bahaları indeksi (IPTs) boyınsha esaplanǵan inflyatsiya dárejesi 2009 - jıldıń 9 - ayında 4, 2 procentke asqan.
Joqarıda alıp kelgen malumotlarim tiykarında sonı ayta alamanki mámleketimizdegi jaqın jıllar ishinde pul kredit salasındaǵı ózgerislerden úlgili túrde xalqımız ushın xızmet etip kelip atır.
Puldin’ mánisin tolıqlaw túsiniw ushın onıń tómendegi tiykarǵı
wazıypaların kórip shıǵamız:
1. Baha ólshewi;

2. Mámile quralı;

3. Baylıq toplaw quralı;

4. Tólew quralı.

Puldin’ baha ólshewi wazıypasın ideal pul atqaradı. Tavar iyesi yamasa satıpoluvchi pikiran ideal túrde sol tavardıń almasıw ma`nisin pul menen ańlatadı. Tavardıń bahası talap hám usınıs muǵdarı teń bolǵan táǵdirdagina onıńqiymatiga muwapıq keledi. Hákis halda, baha bahadan parq etedi. Sonday eken, tovarlardıń bahası olardıń ma`nisi, pulning ma`nisi, talap hám usınıstıń qatnası hám basqa faktorlarǵa baylanıslı.
Tavar almasıw ma`nisiniń pul menen ańlatılıwı onıń bahasın ańlatadı. Tovardıń almasıw ma`nisin o' lchash ushın arnawlı bir muǵdardaǵı pul materialın birlik etip alıw zárúr. Bunday birlik bahalar ólshewi (masshtab) dep ataladı. Bir tárepden bahalar ólshewi hár qanday ólshew birligi kabishartli bolıp tabıladı. Ekinshi tárepden bolsa, ol arnawlı bir mámlekette hámme tárepinen tán alıw etilgen bo' lishi kerek. Sonıń ushın mámleket pul birligi huqıqın nızam menen bekkemleydi, bul birlik nátiyjede rásmiy tán alınadı.

Tavar mámilesi processinde naq pul bo' lishi kerek, sebebi tovarlardı aldısotdi waqtında olardıń ramziy bahaları real aqshaǵa aylanmog' i kerek. Bul processda pul mámile quralı wazıypasın atqaradı. Daslep tovarlardı ayırbaslawda pulning tikkeley gúmis yamasa altın quymalar formasında ámeldegi bo' lishi mámilevaqtida qıyınshılıqlar tuwdırgan: pul metalldı ólshew onı mayda bo' laklarga bolıw, sapasın belgilew zárúr bolǵan. Keyinirek metall quymaları ornına moneta (metall teńge) lar isletiline baslaǵan.

Úzliksiz mámilede bolıw nátiyjesinde altın teńgeler jeyilip ketiwi, óz salmaǵınıń bir bólegin joytıwı sebepli mámilege to' la bahalı bolmaǵan baha belgileri shıǵarılǵan.
Pul mámileden shıǵarılǵanda baylıq toplaw wazıypasın atqara baslaydı. Natural xojalıq sharayatında baylıq toplaw, jiynaw ónim jiynaw formasında ámelge asırılǵan. Tavar xojalıǵınıń rawajlanıwı baylıq toplawdıń pul jiynaw formasın keltirip shıǵaradı.
Tavar xojalıǵı rawajlanıwınıń dáslepki dáwirlerinde pul jiynaw onı mámileden shıǵarıp alıw jolı menen ámelge asırılǵan. Keyinirek payda
ketidan quvish húkimran áhmiyet kásip etip, bos jatqan pul payda keltirmesligi sebepli pul iyeleri onı háreketke salıwǵa, onı paydalı orında isletiw jolin tabıwǵa asig’adi.
Tovarlar nasiyaga tólew múddeti keshiktirib sotilganda, pul tólew quralı wazıypasın atqaradı. Qarıydarlar tavardıń aqshasın tólew múddeti kelipn keyin ǵana tóliydi. Pulning bul wazıypası tavar mámilesi sheńberi menen sheklenmay, pul qarız berilgende, renta hám salıqlardı to' lashda da to'lew quralı wazıypasın atqaradı. Qaǵaz pullar, veksel hám banknotlar - pulning tólew quralı retindegi wazıypasınan kelip shıqqan.
Klassiklar da, muǵdarlıqlıq teoriyası tárepdarları da pulning bólek Tavar ekenligin hám basqa tovarlardan onıń áne sol bólek ózgesheligi ajıratıp turıwın tushunmaydilar. Biziń názerimizde pul bólek tavar bolıp, basqa barlıq tovarlardıń ma`nisin ańlatatuǵın ulıwma ekvivalent retinde xızmet etedi. Ol basqa tovarlar sıyaqlı eki tárepleme ózgeshelikke iye: bir tárepden, ulıwma tavar retinde basqa tovarlar sıyaqlı mániske iye bo' lsa, ekinshi tárepden, naflilikka, yaǵnıy tutınıw ma`nisine iye.
Onıń tutınıw ma`nisi ulıwma ekvivalent retinde basqa qálegen tavarǵa almasıwchanligida ańlatıladı. Tolıq qımbatlı pullardan óz ma`nisine iye bo' lmagan pul belgilerin qo' llashga ótiw hám de naq pulsiz esap -kitaplardıń rawajlanıwı nátiyjesinde qaǵaz pul ápiwayı tovarlarǵa tán bo' lgan ayrıqshalıqlar - baha hám tutınıw mániske iye bolmaydı.
Sonday etip, tavar ayırbaslaw, islep shıǵarıw hám pulning kelip shıǵıwı hám de tavar -pul mámilesiniń rawajlanıwı bazar hám bazar ekonomikasınıń kelip shıǵıwına sebep boldı jáne onıń rawajlanıwına shárt-sharayat jaratadı.