Joba: Psixologiya neni u`yretedi Ol qanday pa`n

A.N.Mont`ev boyinsha psixika rawajlaniw basqishlari

1. Elementar sensor psixika basqishi

A.N.Mont`ev aytiwinsha sirtqi ortaliq ob`kttin` ol yamasa bul sipatina juwap beredi. Bul a`piwayi seziw basqishi K.E.Fabri pikirinshe, a`piwayi sensor psixikanio` eki to`men ha`m joqari da`rejesi ajiratiladi.

Ko`p bir kletkali ha`m ayirim ko`p kletkalilarda psixik rawajlaniwdin` to`men da`rejesi boladi. Bunda psixik aktivliktin` a`piwayi tu`rleri boladi.

A`piwayi psixikanin` joqari basqishinda ko`p kletkali omirtqasizlarda boladi.

Olarda da`slep nerv dizimi payda boladi. Bu haywan evolyutsiyasinin` za`ru`r da`wiri nerv dizimi diffuz yamasa setka siyaqli, ganglioz yamasa shinjir siyaqli bolip, olar ayriqsha predmetlerdin` sipatlarinda g`ana ko`rinedi. Haywanlar ushin usi basqishta predmet du`n`ya bolmaydi, olar ob`ektti seze almaydi. Olardin` psixik sa`wleleniwi a`piwayi seziw ramkasina kirmeydi.
II. Pertseptiv psixika basqishisi

Ol sirtqi ob`ektiv ha`diyseni sa`wlelendiriw menen xarakterlenip, ayriqsha a`piwayi sezim tu`ri emes, al na`rselerdin` sa`wleleniwinin` pu`tin usili.

N.E.Fabrinnin` pikirinshe pertseptiv psixikani ha`m eki da`redesi bar. To`mengi da`rejege omirtqasizlar kiredi. Pertseptiv psixikanin` to`men basqishinda bar bolg`an haywanlarg`a unamli ta`sir etiwshilerdi aktiv izlew o`zgesheligi say.

Predmetti qabil etiw  pertseptiv psixikanin` joqari da`rejesi. Usi da`rejede omirtqalilar rawajlanip, olarg`a rawajlang`an nerv dizimi ta`n.

III. Haywanlardin` aqiliy rawajlaniw mashqalasi
Intellektual (aqiliy) is-ha`reke  haywanlar psixik rawajlaniwinin` joqari shoqqisi.

Aqil basqishi haywanlardin` quramali xizmeti menen xarakterlenip ol sa`wleleniwdin` quramali tu`ri.

Haywanlardin` du`n`yanin` psixik sa`wleleniw usili intellektual xizmetke o`tiwige ayriqsha zatlar g`ana emes al olardin` mu`na`sibetlerin sa`wlelendiriw de ju`zege keledi.

Haywanlar rawajlaniwinin` bul basqishinda predmetler arasindag`i baylanislardi ko`rsete aladi. Bul jerde jan`a o`zgeshelikler ju`zege keledi. Birinshiden, xizmet eki fazag`a ajiraladi: tayarliq ha`m a`melge asiriw, birinshi fazanin` bar ekenligi intellektual (aqiliy) minez-quliqtin` o`zine ta`n sipatin sho`lkemlestiredi. Nemis zaopsixologi V.Kelerdin` izertlewlerinde maymillarg`a jetip bolmaytug`in jerge jemis qoyiladi. Jemisten jaqiniraq, biraq tuwri jetip bolmaytug`in jayg`a uzin tayaq qoyiladi. Bul tayaqqa jetiw ushin qa`peste kelte tayaqsha bar. Kelte tayaqsha menen jemisti alip bolmaydi. Maymil bolsa, birinshi fazada kelte tayaq penen uzin taqti aladi. Ekinshi fazada uzin tayaq penen jemiske iye boladi. Sonday etip, tayarliq fazasinda predmetlerdin` o`zi emes (tayaq) olarg`a bolg`an ob`ektiv mu`na`sibet (tayaq jemisti aliw apparati tu`rinde) ju`zege keledi.

A.N.Mont`evtin` pikirinshe, aqiliy minez-quliqtin` basqa o`zgesheligi bul haywannin` na`tiyjesiz ha`reketlerden son` tosinnan juwapti tabiwi esaplanadi. Bul ha`diyse V.Keler ta`repinen (insaniyat) aniqlasiw dep aytilg`an.

Aqiliy minez quliqtin` basqa eki o`zgesheligi bul tabilg`an mashqalanin` sheshimin tez eslep qaliw ha`m usi menen qa`liplesken operatsiyalardi bir xizmetten ekinshi xizmetke o`tkere aliw esaplanadi.

Haywanlar is ha`reketlerinde tuwma ha`m arttirma formalar bar boladi.

Hawanlar is ha`reketlerinin` tiykarg`i tuwma tu`ri  instinti.

Instinkt  bul quramali tuwilma ha`reket bolip, ol tiykarinda haywanlar mu`ta`jliklerin qandiradi. Misali, o`rmekshiler shaqqanliq penen toqiwi mu`mkin. Biraq, olar bug`an u`yrengen emes. Pal ha`rreler aniq matematik esap tiykarinda uyalarin jasaydi. Haywanlar instinktlarinda bizdi olardin` ob`ektiv maqsetke jo`nelgenligin tan` qaldiradi. Biraq, usi o`zgeshelik haywanlarda shegaralang`an, olar o`mirindegi kishi o`zgeris de olardin` maqsetke jo`nelgenligin o`zgertedi. Misali, o`rmekshi inine tutilg`an shibing`a da`rriw jabisadi, oni jeydi, biraq ol shibin menen bir jayg`a jaylastirilsa o`rmekshi shibinnan qashadi.

O`zlestirilgen (individual) minez-quliq usillarina ko`nlikpe ha`m pikirlew xizmetinin` kurtekleri kiredi.

Ko`nlikpeler  bul haywannin` sonday ha`reketi, ol individual turmis protsesinde islep shig`iladi. Misali, iyt aldi ayag`in ko`terip, arqa ayag`inda ju`redi. Atlar er menen ju`redi ha`m t.b. Ko`nlikpeler jan`a ha`reketlerdi qayta-qayta qaytariwi instinktlar tiykarinda ju`zege keledi.

U`y haywanlari ko`p g`ana ko`nlikpelerdi adamlar menen G`u`yreniwG` tiykarinda iyeleydi. Buni dressirovka dep ataydi. Haywanlardi intellektual aqiliy minez quliq kurtelleri olar ta`repinen bejerilgen ko`rsetpeli ha`reket misalinda ko`rinedi. Usi pikirlew xizmettin` elementarlig`i sonnan ibarat, haywanlar tek qabil etip atirg`an du`n`ya aralig`inda pikirleydi. Olardin` aqiliy operatsiyalari bolsa o`z psixologik mu`ta`jliklerin qandiriwg`a jo`neltirilgen ha`reketlerinde ko`rinedi.

Haywan ha`m adam psixikasindag`i pariqlar uliwmalasqan halda o`z ko`rinisin tapqan.

Za`ru`r qa`siyetler
Haywanlar xizmeti	Adam xizmeti
1. Instinktiv-biologik o`mirlik xizmeti. 2. Birgelikte xizmet bar emes. 3. Konkret jag`daydan ko`rgizbeli sa`wleleniwge tiykarlanadi. 4. A`wladtan o`tetug`in ha`reketler bag`dari. 5. Ja`rdemshi ta`sirlerden paydalaniw mu`mkin. Lekin olardi saqlamaydi, ba`rqulla olardan paydalanbaydi. 6. A`tirap ortaliqqa maslasadi.	1. Xizmet biliw ha`m qarim-qatnas mu`ta`jligi arqali bag`darlanadi. 2. Ha`r qanday ha`reket adamlar ushin birgelikli xizmette belgili bir da`rejede ma`nili. 3. Belgisiz pikir ju`ritedi. Na`rse ha`m ha`diyseler arasinan baylanisti aniqlawg`a ha`reket etedi. 4. Qarim qatnastin` sotsial ta`sirleri arqali ta`jriybeni uzatiw ha`m bekkemlew. 5. Miynet qurallarin jasaw, olardi saqlaw ha`m keyingi a`wladqa qaldiriw. 6. Mu`ta`jliklerinen kelip shig`ip sirtqi ortaliqqa ta`sir etedi, oni o`zgertedi.

Adam psixikasi  psixika jetilisiwinin` en` joqari basqishi. Homosaptens  aqilli adam.

Sana xizmet protsesinde qa`liplesip ol birgelikte ha`reketlerdi orinlaw (misali awqat izlew) tiykarinda ju`zege kelip ol ibtidoyi adam turmisin o`zgertiwge sharayat jaratadi. Adamnin` biologik morfologik o`zgeshelikleri 40 000 jil dawaminda turaqli bolg`an bolsa da adam psixikasi xizmet protsesinde rawajlanadi. Miynet xizmeti rawajlandiriwshi ha`reketlerge iye bolip, islep shig`ariw protsesinde a`melge asirilip o`z jemisinde ko`rinedi, yag`niy adam jaratqan zatlarinda onin` ruwxiy ku`shi ha`m uqipliliqlari ko`rinedi.

Sonday etip adamnin` joqari ruwxiy ma`deniyati degende adam psixik rawajlaniwinin` joqari ko`rsetkishleri tu`siniliwi mu`mkin.

Miynet  bul insandi ta`biyati penen baylaytug`in, ta`biyatqa ta`sir ko`rsetetug`in protses. Miynet xizmetine to`mendegiler xarakterli:

1. Miynet qurallarin tayarlaw, saqlaw ha`m olardan paydalaniw.

2. Miynettin` na`tiyjeliligi ha`m miynet protseslerinin` maqsetke bag`darlang`anlig`i.

3. Miynettin` miynet materiallari boyinsha ko`z qarasqa boysiniwi miynet ha`reketlerinin` tiykari ha`m xarakterin nizam siyaqli belgilewshi miynet maqseti.

4. Miynettin` sotsial xarakteri, onin` o`z-ara mu`na`sibetler protsesinde a`melge asiriliwi.

5. Miynet sirtqi ortaliqti o`zgertiwshe qaratilg`an miynet qurallarin tayarlaw ha`m olardi qollaw, oylaw, so`ylew, til, adamlar arasindag`i sotsial tariyxiy mu`na`sibetlerdin` ju`zege keliwine xizmet etedi.

Ja`miyettin` tariyxiy rawajlaniwi protsesinde adam o`zinin` minez-qulqina, usil ha`m jollarin o`zgertti. Ta`biyiy uqipliliq ha`m joqari psixik funktsiyalardi bir tu`rden ekinshi tu`rge o`tkerdi. Qabil etiw, este saqlaw, oylawdin` tariyxiy formalarin qa`liplestirdi. Ja`rdemshi na`rseler so`ylew belgilerinen tuwridan-tuwri paydalandi.

Joqari psixik funktsiyalardin` birligi adam sanasin ju`zege keltirdi. Adam psixik rawajlaniw da`rejesi o`zi, basqa kisiler ha`m ma`lim bir toparlar menen salistiriliwshi bilim, ko`nlikpe ha`m ta`jriybeler jiynag`inan ibarat. Psixik rawajlaniwdin` sha`rtleri onin` rawajlaniwi menen baylanisli bolg`an faktorlardan ibarat. Rawajlaniw sha`rtlerine adamnin` baylig`inan baslap a`tiraptag`i adamlar olar arasindag`i mu`na`sibet materialliq ha`m ruwxiy ma`deniyat predmetleri kiredi.