Joba: Sıpat túsinigi. Ta’lim iskerligin joybarlaw sıpatı

1. 
   SÍPAT FENOMENI.
   

Joba:

1. 
   Sıpat túsinigi. Ta’lim iskerligin joybarlaw sıpatı.
   
2. 
   Tálim processiniń sıpatı.
   
3. 
   Tálim iskerliginiń nátiyjeleriniń sıpatı.
   

Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev “Ullı maqsetlerimizge, iygilikli niyetlerimizge jetisiwimiz, jámiyetimizdiń jańalanıwı, turmısımızdıń ilgerilewi hám keleshegi, ámelge asırılıp atırǵan is-ilajlarımız hám jobalarımızdıń nátiyjeli taǵdiri, aldın ala dáwir talaplarına juwap beretuǵin joqarı tájiriybeli, sanalı, oy-pikirge iye bolǵan qánige kadrlar tayarlaw mashqalası menen baylanıslı”, dep aytıp ótkeni biykarǵa emes.

Sol sebepli de, mamleket shaxstıń qáliplesiwi hám kamal tabıwında zárúr áhmiyetke iye bir qatar wazıypalardı ámelge asırıwdı óz juwapkershiligine aladı. Shaxstıń bilim alıwı biypul támiynleniw máselesi tiykarǵı nızamımızdıń 41-statyasında da belgilep qoyılǵan.
Sebebi millet biliminiń sıpat dárejesi mámlekettiń keleshektegi strategiyalıq rawajlanıwın belgilep beriwshi tiykarǵı faktor esaplanadı. Millet biliminiń dárejesi bolsa, oqıtıw xızmeti nátiyjesinde qáliplesedi. Mamlekettiń dúnya bazarındaǵı básekelesiw dárejesi millettiń intellektual hám ilimiy potencialı dárejelerine tıǵız baylanıslı boladı.
Usı sebepten mámleketimizde sociallıq- ekonomikalıq siyasatınıń tiykarında bilimge ùlken itibar qaratılıp kelinbekte. Bilimlendiriw boyınsha mámleket tárepinen jaratılǵan shárt- shárayatlar, imkaniyatlar tiykarǵı shaxstıń qáliplesiwi, kamal tabıwı hám óz maqset hámde máplerin ámelge asırılıwın támiynlewi:
- mámlekettiń shaxstıń konstituciyalıq huqıqın ámelge asırıw barısındaǵı wazıypasınıń orınlanıwın támiynleydi;
- shaxstıń mámleket, jámiyet hám ózi ushın paydalı subyekt sıpatında qáliplesiwine;
- jámiyet aǵzası sıpatında shaxsta mámleket hám xalıqtıń ulıwma mápleri tiykarǵı birlesiw immunitetiniń payda bolıwına;
- shańaraqtı máteriallıq tárepten támiynlew hám shańaraq aǵzaların jámiyet hámde mámleket ushın zárúr subyekt sıpatında qáliplestiriwde qatnasıw sıyaqlı bir qatar wazıypalardıń orınlanıwı nátiyjeli bolıwına xızmet qıladi.
Sonıń ushın bilimlendiriw sıpatı hám onı qáliplestiriwdi turaqlı túrde rawajlandırıp barıw social- ekonomikalıq áhmiyetke iye aktual másele bolıp esaplanadı. Sol sebepli mámleketimizde ǵarezsizliktiń dáslepki jıllardan- aq tálim- tárbiya, onı shólkemlestiriw hámde huqıqıy tártipke salıw máselelerine ayırıqsha itibar qaratılmaqta.
Bilimlendiriw sociallıq turmıstıń zárúr tarawı esaplanadı. Áyne bilimlendiriw jámiyettiń intellektual, mádeniy, ruwhıy jaǵdayın qáliplestiredi. Bilimlendiriwdiń mazmun-mánisi hám onıń baǵdarlandırılǵanlıǵı bilimlendiriw standartları hám baǵdarlamalarında sáwlelendiriledi. Bilimlendiriw sıpatın ańlawǵa bolǵan jantasıwlardı tómendegi izbe- izlikte sáwlelendiriw múmkin:

• 
  Bilim tasıwshı;
  
• 
  Bilim jetkeriwshi;
  
• 
  Bilim alıwshı;
  

• 
  Bilimdi stillik jetkiziwdiń qabıl qılınıwshanlıǵı;
  
• 
  Bilimniń fundamentallıǵı;
  
• 
  Alınǵan bilimlerdiń talapshańlıǵı;
  
• 
  Jańa bilimlerdi alıw.
  

Bilimlendiriw sıpatın dáslep bilim alıwshıǵa hár túrli metodikalar járdeminde bilimdi jetkeriwshi (professor- oqıtıwshılar quramı)nıń sıpatı menen anıqlanadı.
Alınǵan bilimlerdiń fundamentallıǵına baylanıslı halda bilim alıwshı tómendegilerge erisiwi múmkin:
Oqıwǵa kiriw imtixanları boyınsha konkurslarda jeńimpaz bolıwı;
Jumısqa ornalasıw barısındaǵı tańlawlardan tabıslı ótiwi;
Oqıw procesiniń aldınǵı basqıshlarında úyrenilgen bazalıq pánlerdiń bilimlerine tiykarlanatuǵın pánlerdi bir qansha nátiyjeli ózlestiriwi.
«Sıpat menejmenti (quality management) – bul sıpatqa baǵdarlandırılǵan basshılıq hám basqarıwdıń muwapıqlastırılǵan xızmeti bolıp tabıladı. Ol sıpat menejmenti principlerinen paydalanıwǵa tiykarlanǵan, menejmenttiń bárshe funkciyaların názerde tutqan halda shólkemge tásir etiwshi úzliksiz process esaplanadı.
Tálim procesin shólkemlestiriwge jańasha jantasıwlar, tálim sapasına qatań MBSnıń talapları sıpat qadaǵalawınıń zamanagóy ideyaları tiykarında qurılǵan kompleksli sistemasın jaratıwdı talap etedi. Tálim sapasın kompleks baqlaw hám bahalaw sistemasın islep shıǵıw hám da engiziw boyınsha prezentaciyalardı 3 basqıshta ótkeriw usınıs etiledi.
1- basqısh - pedagogikalıq hám ilimiy - metodikalıq ádebiyatlar, tálimdegi qadaǵalawdıń hár túrlı tur hám metodların qóllaw boyınsha aldıńǵı pedagogikalıq tájriybeni úyreniw, analiz qılıw hám ulıwmalastırıw; pedagogikalıq jámáátti bilimlerdi jetilistiriw kurslarında oqıtıw, izertlewdiń maqset hám wazıypaların anıqlaw.
2- basqısh - qadaǵalaw hám test tapsırmaların islep shıǵıw, baqlawdıń kompleks sistemasın islep shıǵıw.
3- basqısh - pedagogikalıq eksperiment ótkeriw, boljawlardı tastıyıqlaw maqsetinde alınǵan nátiyjelerdi ulıwmalastırıw hám sistemaǵa salıw.
Ataqlı úzliksiz processlerdi jaqsılaw modeli (cikl PDCA)Shuxart – Deming cikli. U.Shuxart Deming—ámerikali alım másláhatshi sıpattı basqarıw teoriyası boyınsha birinshi bolıp PDCA koncepciyasın jarattı. (1939 j. «Sıpattı basqarıwdıń statistikalıq usılları»).
Deming Shuxart ciklin aktiv en jaydırdı hám keyinshelik PDCAnı – cikl PDSA ("study" – úyreniw) modifikaciya qıldı.
1950- jıllarda E. Deming Yaponiyada onı qollawdı usınıs etip Kaydzen sistemasın jaratıwǵa alıp keldi.
Deming jantasıwınıń tiykarǵı mánisi tómendegishe, tómen nátiyjelilik hám jaman sıpattıń sebebi kópshilik jaǵdayda xızmetkerlerde emes, al sistemada bolıp tabıladı. Sonday eken, islep shıǵarıw nátiyjelerin basqarıw ushın basshılardıń sistemasınıń ózine ózgerisler kiritiw kerek.
Deming óziniń tiykarǵı itibarın tómendegilerge qaratqan:
- standartlardan sheginiwler haqqında statistikalıq maǵlıwmatlardı jıynawdıń zárúrligine;
- processler hám kompaniya ónimlerindegi shetke shıǵıwlardıń kemeyiwine;
- shetke shıǵıwlardıń sebeplerin izlew, analiz etiw hám joq etiwge.
Búgingi kúnde de Edvard Demingtiń 14 principi pútkil dúnya boyınsha sıpattı basqarıwdıń tiykarǵı principleri bolıp tabıladı.
Zamanagóy sıpat menejmenti – bul basshılıq hám qollap- quwatlawdıń nátiyjeli quramı bolıp, qoyilǵan wazıypalardıń orınlanıwın támiynleydi. Joqarı bilimlendiriw mákemelerinde sıpat menejmenti ideyaları hám usıllarınan paydalanıw barlıq buwınlarda: joqarı bilimlendiriw mákemeleri dárejesinde, onıń bólimlerinde, fakultet hám kafedralarında, talabalardıń bilimi, kónlikpe hám eplilikleri qáliplesetuǵın hám tutınıwshılar ushın “qádiriyatlar, bahalar” jaratılatuǵın auditoriyalarında ámelge asırılıwı zárúr.
Sıpat menejmenti anıq princip hám koncepciyalarǵa, olardı turmısqa en jaydırıwdıń ámeliy modellerine tiykarlanadı. Eń kóp tarqalǵan sıpat menejmenti modeli 9000 seriyasındaǵı ISO xalıqaralıq standartlar modeli esaplanadı. Onıń quramında bilimlendiriw mákemeleriniń sıpat sistemasınıń úlgili modeli islep shiǵılǵan.
Sıpat menejmentiniń zamanagóy modelleri tiykarında tolıq sıpat (Total Quality), TQM- yaǵnıy sıpattı ulıwma basqarıq principleri hám processli jantasıw ideyası jatadı. Mine usı jantasıwlar oqıtıwshı xızmetinde óziniń kórinisin tabıw lazım.
Sıpat maqsetlerge sáykes keliw dárejesi sıpatında házirgi kúndegi eń kóp isletiletuǵın kategoriyalardan biri esaplanadı. Bunıń tiykarında házirde xalıqaralıq ámeliyatta tómendegi bes tiykarǵı jantasıw ajıratıp kórsetiledi:

1. 
   Dástúrlik jantasıw tómendegishe quram tapqan: tálim sıpatın támiynlew kerek, onıń potencialın asırıw, sebebi bunday JOOnın tamamlaǵan pitikeriwshi miynet bazarında bir qansha joqarı poziciyanı iyeleydi.
   
2. 
   Ilimiy standartlardan sáykes keliwden kelip shıǵadı.
   

3. Menedjerlik jantasıwı ózinde, sıpatlı tálim dep paciyent (tutınıwshı) qanaatlanǵanlıq jaǵdayın kórsetedi.
4. Tutınıwshı, bul jerde tutınıwshı sıpattı anıqlaydı hám nátiyjede onıń hár qanday qálewi orınlanadı. Tiykarǵısı JBM bunıń ushın pul aladı.
5. Demokratiyalıq jantasıwda JBM ózi jaylasqan aymaǵına, jámiyetke payda keltiredi.
Tálimniń sıpatı:

• 
  Direktiv hujjetlerde berilgen wazıypalardıń atqarılıwı;
  
• 
  Oqıw hám oqıw- ámeliy jumıslardıń úzliksizligi hám jańa pedagogikalıq texnologiyalardıń qollanılıwı;
  
• 
  Bilimlendiriw mákemesiniń materiallıq- texnikalıq oqıw bazasiniń zamanagóyligi;
  
• 
  Ilimiy- izertlew jumislarınıń nátiyjeliligi;
  
• 
  Ruwxiy- aǵartiwshılıq jumıslardıń tásirshenligi sıyaqlı bólimlerdiń iskerligi muwapıqlastırılǵanlıǵına tuwrıdan- tuwrı baylanıslı.
  
• 
  Tálimniń sıpatı direktiv hujjetlerde belgilengen wazıypalar atqarılıwına tuwrıdan- tuwrı baylanıslı bolıp tabıladı. Globalizaciya sharayatında jobalastıtilǵan keleshek innovaciyalıq baǵdarlaması sheńberinde milliy mentalitet negizinde tálimniń xalıqaralıqdárejede standartlasıwın támiynlew ústingi wazıypa etip belgilengen. Ásirese bul baǵdarlama sheńberinde tómendegi is- ilájlar ámelge asırılıwı kózde tutılǵan:
  
• 
  Ózbekstan Respublikasınıń “Bilimlendiriw haqqında”ǵı Nızam tiykarında “Partlaw effekti”ne erisiw faktorların qáliplestiriw; Joqarı bilimlendiriwdiń MBS tálim baǵdarlari hám qánigelikleri klassifikatorına zárúr ózgerislerdi kiritip barıw hámde olarǵa sáykes oqıw- metodikalıq kompelkslerdiń jańa áwladın jaratıw;
  

 Pánlerdiń oqıw- metodikalıq támiynatın jánede quramalastırıw arqalı ózbetinshe tálim ushın shárt- sharayattı jaqsılaw, tálimniń demokratiyalıq modelin jaratıw;
 Jańa pedagogikalıq texnologiyalardı ózinde jámlestirgen innovatsiyalıq dástúriy didaktikalıq kompleksin jaratıw.
Házirge kúnde respublikamızda 181 + 5 bakalavriyat tálim baǵdarları, 434 magistratura qánigelikleri boyınsha mámleketlik bilimlendiriw standartların engiziw arqalı támiynlenedi. Ulıwma orta, orta arnawlı, kásip- óner hám joqarı bilimlendiriwdiń úzliksizligi hám izbe- izligi joqarı bilimlendiriw sıpatınıń zárúr faktorı bolıp tabıladı.
Tálim sıpatın kóp qırlı túsinik sıpatında kórip shıǵıw múmkin. Bul túsiniktiń mánisin anıqlawǵa usınıwshılar talapların qanaatlandırıw arqalı olardıń qanaatlanǵanlıǵın asırıw maqsetinde sıpat menejmenti sistemasın qollawda processli jantasıw kóz - qarasınan jantasıw maqsetke muwapıq.
Tálim sıpatı- alınǵan bilimlerdiń anıq maqsetlerge hám jasaw sıpatın asırıwǵa erisiw ushın konkret shárt- sharayatlarda hám orınlardaǵı zárúrligi bolıp tabıladı.
Processli jantasıw ayrıqsha tálim processleriniń izbe- izligi hám óz- ara baylanıslıǵı sheńberindegi basqarıwdıń toqtawsızlıǵın ańlatadı.
Sıpat menejmenti – menejment teoriyası hám ámeliyatı jetiskenliklerinen paydalanǵan halda zamanagóy xabar texnologiyalarına arnalǵan integrallasqan sistema bolıp esaplanadı. Onıń jetiskenliliginiń sıpatlıq hám muǵdarlıq kórsetkishlerin qollaw arqalı bahalaw múmkin.
Deming, Djuran hám Isikava ideyaların basqıshpa- basqısh ámelge asırıw menen tábiyiy resurslarǵa eń kámbaǵal bolǵan, urıstan qıyınshılıq penen shıqqan Yaponiya duniyanıń eń bay mámleketlerinen birine aylandı.
Bul dáwirde ámerikalıq alım A.Feygenbuam tárepinen ulıwma sıpat qadaǵalawı (TQM) koncepciyası jaratılǵan. TQM koncepciyasın Yaponiyada qollaw ǵalabalasıp ketken. Bul dáwirge kelip, hujjetlestirilgen sıpat sisteması payda bolǵan hám onda tek ǵana sıpat xızmeti qánigeleriniń, al sıpat tarawı ushın pútkil adminstrativliktiń juwapkershiligi hámde wákilligi ornatılǵan.
TQM koncepciyasın qollaw hám rawajlandırıw AQSH hám Evropada da ámelge asırıla baslaǵan. Sonnan soń Britaniya standartı BS 7750 payda bolıp, ol tiykarında sıpat sistemasın sertifikatlaw máselesi qoyılǵan. Bul ónimdi sertifikatlaw, onıń sıpatınıń asıwına hámde ónimge bolǵan isenimdi asırǵan. Ótken asirdiń 70 jıllarınıń aqırı hám 80 jıllardıń baslarında ulıwma sıpat qadaǵalawınan ulıwma sıpat menejmenti (TQM) ne ótile baslanǵan.
Bul ISO 9000 (1987 jıl) standartınıń payda bolıwı menen baslanǵan. Bul hujjet onıń metodologiyalıq tiykarın belgileydi. Eger TQM – bul ornatılǵan talaplardı orınlaw maqsetinde sıpattı basqarıw hám qadaǵalawdı talap qılǵan bolsa, TQM – bul jáne maqsetler hám talaplardı basqarıwdı da óz ishine aladı.
Sıpattıń úshligi: «Sıpat úshligi» principi D.Djuran tárepinen jaratılǵan bolıp ol sıpat qadaǵalawınan sıpattı basqarıwǵa ótiwdi tiykarlap bergen: «Sıpattı basqarıw úsh process járdeminde ámelge asırıladı: jobalastırıw, qadaǵalaw, jaqsılaw».