Jobası: I. Kirisiw II. Tiykarģi bólim

III.Juwmaqlaw
Bazar ekonomikası menen baylanıslı processlerdi basqarıwda, milliy valyutanıń xalıq aralıq poziciyasin belgilewde hám mámlekettiń ámeldegi hám de
keleshektegi ekonomikalıq munasábetleri sistemasında valyuta siyasatı zárúrli rol oynaydı.
Ol «ko'p qırlı boljaw» (ekonomikalıq rawajlanıw turaqlılıǵındı támiyinlew,
jumıssızlıqtıń aldın alıw hám inflyatsiyani jılawlaw, tólew balansınıń aktivligin
saqlap turıw ) ortalıǵı esaplanǵan ekonomikalıq siyasattiń tiykarın iyelewde, jetekshi orın iyeleydi. Valyuta siyasatınıń forması hám ornı, mámlekettiń valyuta -ekonomikalıq jaǵdayı, jáhán xojalıǵınıń evolyutsiyası, jáhán maydanındaǵı ornı menen anıqlanadı. Tariyxıy rawajlanıwına názer salatuǵın bolsaq, birinshi náwbette, hár qanday valyuta siyasatınıń tiykarǵı maqsetleri tómendegishe qáliplesip kelip atır :
valyutalıq krizistı saplastırıw hám valyuta ma`nisiniń támiyinlengenligi,
valyutalıq sheklewler, valyutanıń erkin almasiwi, valyuta operatsiyaların
erkinlestiriw hám basqalar. Mámleketlerara munasábetlerde valyuta siyasatınıń
tiykarǵı tárepi: sheriklik hám shártlesiw, yaǵnıy rawajlanıp atırǵan mámleketlerdi ishki siyasatina finanslıq hám máslahát xızmetlerin arqalı kómek beriw.
Valyuta siyasatı huqıqıy tárepten valyutalıq nızamlar tiykarında tártipke
salinadi. Bularǵa huqıqıy dárejedegi shegaralardiñ ornatılıwı, mámleket
ishkerisinde hám mámleket sırtında valyuta bahaliklari menen bolatuǵın
munasábetlerdi tártipke salıw, valyutalıq máseleler boyınsha óz-ara
hám kóp tárepleme, mámleketlerara valyutalıq shártlesiwlerdi dúziw kiredi.(4)
Valyuta siyasatı ámelge asırılıwınıń tiykarǵı jollarınan biri, mámlekettiń
xalıq aralıq esap -kitapları atqarılıwın basqarıw hám milliy, mámleketlerara,
aymaqlarara valyuta munasábetlerin ámelge asırıwdan ibarat. Valyutanı tártipke
salıwdıń tikkeley jolı nızamlı hújjetler hám húkimettiń atqarıw shólkemleri arqalı
ámelge asırılıwı esaplansa, tikkeley bolmaǵan jol menen bazar agentleriniń ekonomikalıq háreketleniwine, ekonomikalıq usıllar, atap aytqanda, valyuta -kredit usılları menen tásir etiledi.
Xojalıq baylanısları birlestiriwtirilishi, mámleketlikleraro valyuta basqariliwiniñ
rawajlanıwına sebep boladı. Ol tómendegi maqsetlerdi óz aldına qóyadı:
- ayırım mámleketler valyuta siyasatın muwapıqlastırıw ;
-kelisken túrde valyuta daǵdarısın saplastırıw ;
- rawajlanǵan mámleketler valyuta siyasatınıń basqa mámleketlerge uyqas
keliwi;
valyuta siyasatı - valyuta máselelerin sheshiw boyınsha qararlar tayarlaw,
qabıllaw hám nátiyjeni ámelde qollanıw etiwden ibarat esaplanadi. valyuta munasábetlerin tártipke salıw tómendegi tekshelerden ibarat :
- jeke firmalar, birinshi náwbette, valyuta munasábetlerinde aktiv
qatnasıw jetip atırǵan hám iri valyuta qarjlarına iye bolǵan milliy hám xalıq aralıq
bankler hám de korporatsiyalar kiredi;
- valyuta qadaǵalawı shólkemleri; (5)⁵
Xalıq aralıq tártipke salıwda valyuta, kredit hám finans siyasatı tómendegi sebepler
menen qáliplesken:
1. Milliy ekonomikada valyuta, kredit hám finans munasábetleriniń bir-birine
ozara baylanıslılıǵı ;
2. Xojalıq munasábetlerin erkinlestiriw sharayatında bazar hám mámleket
basqarıwdıń bazar tárep júz tutıwı ;
3. Ekinshi jáhán urısınan keyin, jáhán siyasiy hám ekonomikalıq maydanında
tiykarǵı kúsh esaplanǵan AQSH ornında ush tiykarǵı sheriklik hám
keri oraylardıń tashkil tabıwı : AQSH, Batıs Evropa hám Yaponiya ;
4. Jáhándegi jetekshi valyutalar, kredit hám finans bazarları, yaǵnıy
júzip juretuǵın kurslar, procent stavkaları, birja krizisları hám basqalar
ózgeriwiniń turaqlı emesligi;
5. Ishki milliy ekonomikalıq siyasattiń, sonıń menen birge, valyuta, kredit, finans,
bir-birine ozara baylanıslı bolmaǵan hám olardıń xalıq aralıq xojalıqtaǵı
integraciyalasiwi;
Keyingi jıllarǵa názer taslaytuǵın bolsaq valyutanı tártipke salıwǵa
hadden zıyat basqarıw aralasıw, sırtqı sawda iskerligin ámelge asırıwda
ekonomikanıń ayırım tarmaqları hám xojalıq jurgiziwshi subektleri ushın bólek
jeńillik hám preferenciyalar bar ekenligi áqibetinde isbilermenlik subektleri ortasında biznesti júrgiziwge tiyisli teń bolmaǵan shárt-shárayatlar payda boldı hám de parallel sırt el valyutası bazarı hám ayırbaslaw usili payda boldı.