Jobası: Kirisiw I bap

II bap. «Yusıp-Ziliyxa» dástanınıń ideya-tematikalıq, janrlıq ózgesheligi
II.1. «Yusıp-Ziliyxa» dástanınıń ideya-tematikası
Dúnya júzi xalıqları arasında ańızǵa aylanǵan gózzal Yusıp syujeti áyyemgi zamanlardan berli awızeki hám jazba túrde keń tarqalǵan. «Yusıp-Ziliyxa» haqqındaǵı ráwiyatlar hijriy jıl esabı boyınsha X ásirdegi jazba esteliklerge kirmesten burın-aq ráwiyat tárizinde uzaq waqıtlar arab xalıqları arasında jasap kelgen. Keyin ala jazba esteliklerde, atap aytqanda Táwrette (hijriy jıl esabınan burınǵı IV ásirde) payda bolıp, ol xalıqlar tilinde «Eń eski hám eń gónermeytuǵın roman» dep júritilgen. Biraq, Táwrette ráwiyattıń xalıqlıq hám súyispenshilik tárepleri shetletilip, diniy qásiyetleri kúsheytilgen. Degen menen, Ziliyxa (onda payǵambar Pentefiya) hayalı dep júritiledi.
Onnan keyingi dáwirde gózzal Yusıp ráwiyatı Quranǵa da kirgizilip, «Ahsan-ul qisas» (qıssalardıń aǵlası) degen at penen kóp súreniń qatarınan orın alıp (12 súre), onıń mazmunı tutası menen nasırıy bayan etilgen. Quranǵa kirgizilgen varianta da súyispenshilikti jır etiwshi xalıqlıq motivlerin almay, Tawrettegi ilahiylestirilgen variatınan paydalanıp, oǵan óz ideyasın sińdirgen. Degen menen, «Ahsan-ul qisas» taǵı kóp sanlı payǵambarlar real qaharmanlar, haqıyqıy adamlar qatarında táriyplenip ruwxıy qásiyetin ashıp beriw, solar arqalı dáwirdiń social kelbetin kórsetiw sıyaqlı evolyuciyalıq kórinisti ańlawǵa boladı. Durısında da, «Yusıp-Ziliyxa» dástanınıń dáslepki variantları Qurannan alınǵan bolıp, bul syujetti kóplegen shıǵıs shayırları óz liro-epikalıq dástanların jazıwda qollanǵan, bunıń menen olar ápsananı awızeki xalıq dóretpeleriniń hár qıylı elementleri hám motivleri menen bayıtıp otırǵan.
Solay etip, dástannıń kóp sanlı awızeki túrleri menen jazba variantları arab, parsı, hind hám túrkiy tilles xalıqlar ádebiyatında keń orın aldı. «Yusıp-Ziliyxa» dástanı adamlardı jaqsı ómir súriwge, gózzallıqtan ráhátleniwge, xalıq quwanıshınan lázzetleniwge shaqırıwshı gumanistlik ruwxta tárbiyalawshı dóretpe sıpatında tanılıp keldi. Dástan eki ashıqtıń muhabbatın – Yusıptıń gózzallıǵın, Ziliyxanıń kúshli ıshqın súwretlep ǵana qoymastan, dáwirdiń sociallıq jasaw úlgilerin, tariyxın, kórkem ónerin keń túrde sáwlelendirgen. Ásirese, bunda áke menen bala ortsındaǵı qatnas, tuwısqanlar arasındaǵı dástúrge aylanǵan qanlı sawashlar menen birge kóp hayal alıwshılıq, saray buzıqlıqları menen iplaslıqlarınıń bet perdesi ashılǵan. Jeke basınıń ǵamı ushın bárshe tragediyalıq aqıbetlerdiń shiyelenisip, nasırǵa shabılıwına sebepshi bolǵan Húrshidtiń anası júrekleri paxtaday taza, haq niyetli tuwısqanlardıń arasına qızǵanısh otın taslap, háp zamatta alawızlıqtı hám jawızlıqtı payda etedi. Bunnan keyingi waqıyalar rawajlanıp barıp, sońında biyqásiyet, ishi qara hayaldıń iplas qılıqları áshkara etilip, onıń ústinen adamgershilikli sezimlerdiń jeńiske erisiwine alıp keledi.
Dástandaǵı kóp sóz etiletuǵın shıǵıstıń saltanatlı kóp adamlıq bazarı, ondaǵı mal-múlkler menen álwan waqıyalar óz dáwirinen gúwalıq beredi. Olardıń qatarında qul alıp satıwshılıq yaǵnıy dúnyanıń gózzallıǵınan jańa dám tatıp kiyatırǵan názik janlardı baxtı qara etip, gúldey solıwǵa giriptar etiwshi iplas kásip dáwirdiń qara tańbasınday dástannan orın alǵan. (Yusıp, Ibniyaminlerdiń satılıwı).
Dástannıń barlıq variantları menen versiyalarında Yusıp hádden tıs sulıw etip kórsetiledi. Táwrette de, Quranda da sulıwlıqtıń hám tús jorıwdıń payǵambarı dep qaraladı. Túsin jorıtpaqshı bolǵan adamlarǵa «Túsińdi Yusıp payǵambar jorısın» dewdiń mánisi sonnan qalǵan dep kórsetilgen.
Ziliyxa ıshqı azabında órtenip, Yusıpqa qanshelli birge bolıw usınısın bildise de, birewdiń nekeli hayalına qıyanet etpegeni ushın, yaǵnıy hadallıǵı ushın Yusıp qırq jıl zindannıń azabın shegedi. Adamgershilikli, haq niyetli adamlardıń japa shegip, zorlıqqa ushırawı sol jámiyettiń ádilsizligin kórsetedi. Jaslayınan eski dástúrlerge sadıq etip tárbiyalanǵan Yusıp Ziliyxanıń qúdiretli muhabbatına erise alǵanday dárejege kóterile almaydı. Biraq, onıń psixologiyasında súyispenshilikten kóbirek el-xalıq táǵdiri, apattıń aldın alıw, xalıqlar doslıǵın bekkemlew birinshi orında turadı. Bul nárse Yusıptıń ápsanalıq abıroyǵa iye bolıwına alıp kelgen.
Dástandaǵı qaharmanlar sociallıq máseleler haqqında pikir júritip, ishki narazlıǵın hámiyshe bayan etip otıradı. Dástanda sóz etilgen baslı waqıyanıń ózi de insan qanshelli xorlanıp, arzıw-ármanları shil-párshe bolıp, erki untalǵan jaǵdayda da súyispenshilikti pir tutıwǵa, ómirdi súyiwge ruwxlandırıp baradı.
Dástandaǵı tiykarǵı motivlerdiń biri xalıqlar doslıǵın jır etiw bolıp, bundaǵı sóz etiletuǵın úsh patshalıq: Qaman patshası – Yaqıp, Mısır patshası - Málik Rayan, Maǵrıp Zamininiń patshası - Taymus (Ziliyxanıń ákesi) – úsh ǵayrı dindegi xalıqlardıń mákánı. Tili basqa, dini basqa xalıqlardı bir-biri menen mádeniy qarım-qatnas hám muhabbat biriktiredi. Patshalar qoy awzınan shóp almaytuǵın, xalqı ushın berilgen, kóp máselelerdi wázirleri, balaları menen (Yaqıp) oylasıp sheshetuǵın, qızlarına erkin muhabbat izlewine jol qoyıwshı (Taymus hayalınıń máhremlikke qul satıp alıwına ruxsat ete beriwshi, el basına awır apat túskende shamasın bilip taxtın Yusıpke beriwshi (Málik Rayan) adamlar etip táriyplenedi.
Mine, bul joqarı adamgershilikli, gumanistlik qásiyetlerdiń barlıǵın dúnyadaǵı bárshe patshalar usılarday bolsa eken, - degen xalıqtıń ármanı menen baylanıslı dóretilgen. Bul ullı ármanlar gózzal Yusıp obrazında ábden tastıyıqlanadı. Bunday qaharmanlar dúnyada jasamaǵan bolsa da, xalıq ideyasındaǵı ádalatsız zamandı biykarlawshı, erkin zamanǵa jol salıwshılar bolıp berilgen.
«Yusıp-Ziliyxa» dástanı xalıqtıń arzıw-ármanların, turmısqa degen kóz qarasların tereń kórkemlik penen sáwlelendirgen dástan bolıp házirgi dáwirde de óziniń qunlılıǵın joytqan joq. Bul dástannıń baspadan shıǵıwı - xalıqtıń ruwxıy ǵáziynesine bolǵan úlken itibarı bolıp esaplanadı.
Dástannıń jáne bir áhmiyetli tárepi - jaslardı mehir muhabbatqa hám sadıqlıqqa shaqıradı. Dástanda Yusıp penen Ziliyxanıń arasındaǵı húrmet-izzet hám tatıwlıqtı oqıp otırǵan hár bir jas ózine kereginshe ómirde aljaspawǵa hám turmıstan óz ornın tabıwǵa háreket eteri sózsiz. Olar ómirde insannan aziz hám qımbatlı hesh nárseniń joqlıǵın qayta-qayta kórsetip beredi. Demek, bunday pikirler hár bir insandı tárbiyalaydı hám kamalǵa qaray silteydi.
Yusıp-Ziliyxa obrazları hárqanday awır qıyınshılıqqa duwshar bolǵanda da óz arzıwlarınıń ámelge asıwına anıq úmit baylap, óz maqsetlerine erisedi.
Aytıp ótiw lazım, onda insaniylıq pazıyletler ústemlik etedi. Yusıptaǵı ózine tán bolǵan jaqsı pazıyletler onıń danalıǵında, xalıqqa pármanalıǵında, watanǵa muhabbatı kúshliliginde de kórinedi.
Yusıp-Ziliyxanıń bir-birine bolǵan súyispenshiligi mine, usınday muhabbat úlgisi desek aljaspaymız. Dástanda bas qaharmanlardıń obrazlar olardıń er júrekliginde, shıdamlılıǵında hár bir isti sabır-taqat penen isley alıwında, qıyınshılıqtan qorıqpay óz maqsetlerine jetiwlerinde, ápiwayı xalıq perzentlerinen pútkil xalıq, súygen insanlar dárejesine shekem jetiwinde kórinedi.
Demek, bul dástan jas áwladtıń mánawiyatınıń qáliplesiwine úlken úles qosadı. Mısalı: dástandaǵı Yusıptıń sabır-taqatlılıǵı sıyaqlı barlıq pazıyletler jaslar ushın órnek bola aladı. Yusıp haqqında dóretilgen shıǵarmalar sırtqı forması jaǵınan ózgermewi, syujetleri bir-birinen onshelli dárejede parıq qılmawı menen xarakterlenedi. Onda insan hám ómir ushın zárúr bolǵan kópshilik máseleler súwretlengen. Bunday jaǵday tek shıǵıs ádebiyatına ǵana tán bolıp qalmastan, jáhán ádebiyatı tájiriybesinde de kóplep ushırasadı. Onı jáhánniń dana dóretiwshileri hám ádebiyatshıları elekten ótkergen.
Juwmaqlap aytqanda, “Yusıp-Ziliyxa” dástanı ideya-tematikalıq jaqtan júdá bahalı shıǵarma bolǵanlıqtan, biziń dáwirimizge shekem qanshadan-qansha shayır hám jazıwshılar tárepinen ele de rawajlandırılıp, bayıp barǵan. Biz búgingi jas áwladqa bul dástannıń mazmunı menen keńnen tanısıp shıǵıw kerek ekenligin usınıs etip qalǵan bolar edik. Sebebi, dástan tolıǵı menen adamgershilik, qayırqomlıq, keshirimlilik, ishqı-muhabbat, ádep-ikramlılıq ideyaları menen suwǵarılǵan dep erkin ayta alamız.