Búgingi kúnde ulıwma bilim beriw mektepleri bilimlendiriw tarawında milliy

KIRISh
Búgingi kúnde ulıwma bilim beriw mektepleri bilimlendiriw tarawında milliy
joybarlardı ámelge asırıw arqalı tálim sapasın asırıw
jámiyetshiliktiń dıqqat orayında bolıp kelip atır.
Tálim sapasın asırıw mashqalası isloh qılınıp atırǵan ulıwma bilim beriw
mekteplerinde oqıwshılardıń intellektuallıq hám etikalıq tayınlıǵına
qoyılatuǵın talaplar artıp baratırǵanlıǵı, tálim mákemeleriniń
finanslıq ǵárezsizligi menen baylanıslı ózgerisler, tálim xızmetlerin
bazarında saldamlı báseki eń zárúrli máseleler esaplanadı.
Tálim sapası - bul tekǵana tálim alıwshılar biliminiń mámleket
standartlarına sáykesligi, bálki tálim shólkeminiń tabıslı
iskerlik kórsetiwi, sonıń menen birge, hár bir pedagog hám baslıqtıń tálim
xızmetlerin sapasın támiyinlew degi iskerligi nátiyjesi bolıp tabıladı.
Tálim sistemasın jetilistiriw boyınsha A. M. Novikov tárepinen
alıp barılǵan izertlewde mámlekette tálimdi rawajlandırıwdıń tórt
tiykarǵı ideyası, shaxs, jámiyet, tálim hám islep shıǵarıw pútin sistema retinde
keltirip ótiledi[1; 42-b. ]. Soǵan tiykarlanǵan halda tálim sistemasın isloh
qılıwda bir qatar ideyalar ámeldegi bolıp, olar tálim hám tárbiya sapası
natiyjeliligin asırıwda bólek axamiyatga iye.
Tálimdi adamgershiliklilestiriw menen baylanıslı bolǵan princip tálim
hám shaxs munasábetleri arqalı kórinetuǵın bolıp, bunda onıń jeke jónelis
sapaların qayta jetilistiriw názerde tutıladı. Tálimdi Bazar
munasábetleri sharayatında bul process shaxstıń rawajlanıwı hám ózinen-ózi
tastıyıqlaw nátiyjesinde social turaqlılıq jáne social qorǵaw quralı
retinde kórip shıǵıladı. Insaniylikka jóneltirilgen tálim filosofiyası
barlıq basqıshlarda tálim procesin sapalı jańalawdıń strategiyalıq
programmasına aylanadı.
Respublikamızda Kadrlar tayarlaw milliy Programmasın ámelge asırıw
tálimdi adamgershiliklilestiriw, tálim alıwshı shaxsın tolıqqonli túsiniw,
onı húrmetlew, ıseniw hám olardı ishontirish, qızıǵıwshılıqı hám qábiletin
ámelge asıriwge múmkinshilik jaratıw menen birge olardıń insaniy
sapaların qáliplestiriwdi talap etedi, yaǵnıy, tálim alıwshında shaxstıń
insaniyligi, miyir-aqıbet, ádep-axlok, aqıl -aqıl, rostgo'ylik, rahmshafqatlilik, doslıq -biradarlıq, óz jurtın, Watanın, xalqini súyiw sıyaqlı
pazıyletlerdi tárbiyalaw, usı waqıtta olardı ózine isenimli, batır, batır,
ǵajarlı, isbilermen, uqıplı, hár bir zattı qadrlay alatuǵın, milliy,
ulıwma insanıylıq qádiriyattı túsinip jetetuǵın etip tárbiyalaw zárúr bolıp tabıladı. Sol
kózqarastan kelip shıǵıp, shaxstıń ulıwma hám arnawlı qábiletleriniń
júzege keliwi, onıń tálim hám tárbiya sistemasındaǵı mútajlikleriniń
qandirilishi, milliy úrp-ádet hám qádiriyatlar ústinliginiń
támiyinleniwi, mámleket, jámiyet hám tábiyaat menen óz-ara munasábetleriniń
muwapıqlıǵı tálimdi adamgershilikliliginen dárek beredi.
Házirgi kúnde tálim procesiniń zárúrli mashqalası tálim-tárbiyanıń
adamgershilikli paradigmaların islep shıǵıw esaplanadı. Bul paradigmalar
zamanagóy social -materiallıq jaǵdayǵa sáykes keliwi kerek. Sondaǵana ol
kópmadaniyatlilikka tiykarlanǵan tálim procesi aldına qoyılǵan wazıypalardı
hal eta aladı. Onıń sheshimlerin tabıwǵa háreket qılıw, innovciyalıq tárbiya
kontseptsiyası avtorları tárepinen ámelge asırıldı. Innovciyalıq tálimtarbiya kontseptsiyasınıń tiykarın shólkemlestirgen adamgershilikli jantasıwlarǵa
tayanadigan bolsaq, bul baǵdardaǵı bir qatar izertlewler, atap aytqanda, óz-ózin
rawajlandırıwǵa tiykarlanǵan tárbiya sisteması (L. I. Novikova); insandı
mádeniyat járdeminde tárbiyalaw (Ye. V. Bondarevskaya); jámáátlik dóretiwshilik jumıs
metodları (I. P. Ivanov); erkinlik pedagogikası hám pedagogikalıq qollapquvvatlash (O. S. Gazman ); shaxsqa jóneltirilgen tálimdiń didaktik
modelleri (V. V. Serikov); pedagogikalıq iskerlikti ǵárezsiz shólkemlestiriw (S. V.
Kul'nevich) sıyaqlılar buǵan mısal bóle aladı. Usı izertlewler negizinde
kórsetilgen ideya : dúnyalıq tálimdiń ilimiy-texnika rawajlanıwına ótiw
paradigmasınan, bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi ózlestiriwge tiykarlanǵan
shaxsqa jóneltirilgen hám de óz iskerligin dóretiwshilik qollanıw etiwge qaratılǵan
adamgershilik paradigmasına ótpekte[2; 132-b. ].
Tálimdi adamgershiliklilashtirishning ulıwma nızamların analiz
etken taǵı kóplegen izertlewler (I. B. Kotova, S. A. Smirnov, E. X. Shiyanov) óz
izertlewleri nátiyjesinde adamgershiliklilashtirishning eń zárúrli dep
esaplanǵan ayrıqshalıqlar tómendegiler dep belgileydi: ―ta'lim - intellektual
ózgeshelik hám wazıypalardı qáliplestiriw procesi retinde ósip baratırǵan
shaxs jáne social ortalıq menen óz-ara baylanıslı tásirge ega‖; ―shaxsning
umummadaniy, social -etikalıq hám kásiplik rawajlanıwı qanshellilik uyqas
bolsa, ol sonshalıq erkin hám dóretiwshilik shaxsqa aylanadı‖; ―shaxsning
ulıwma insanıylıq mádeniyat menen uyqas halda rawajlanıwı tiykarǵı social
mádeniyat rawajlanıw dárejesine baylanıslı‖; ―xalqning materiallıq -tariyxıy
dástúrlerineni, olardıń ulıwma insanıylıq mádeniyat menen birligin esapqa
alǵan halda - jańa oqıw jobalar hám programmalar jaratıw eń zárúrli shártlerden
biridir‖; ―o'quvchi tálim alıwdıń sub'ekti retinde iskerlik etkende
shaxstıń ulıwma, social -ahloqiy hám kásiplik rawajlanıw procesi xar
táreplama maqul ózgeshelikine iye boladi‖; ―muloqotli jantasıw principi
tálim alıwshınıń jeke-teń jaǵdayın, sherikliktegi insanlar jaǵdayında
ózgertiwdi talap etedi‖[3; 37-b. ].
NATIJALAR
Joqarıdagilarni ulıwmalastırıp, adamgershilik filosofiyasınıń hasası
shaxs bolıp, onıń tiykarǵı iskerligi keleshekke umtılıw, onıń dóretiwshilik
potencialın erkin ámelge asırıw, ózine ıseniw hám óz ―men‖iga erisiw
múmkinshiligi bolıp tabıladı, deyiw múmkin.
Insan mápleri kózqarasınan kelip shıǵıp, onıń rawajlanıw
kelesheklerin tálimdi adamgershiliklilashtirishning tiykarǵı qásiyetleri
retinde belgilenetuǵın adamgershilik, bekkem tiykarlılıq hám anıq
iskerlik baǵdarınıń tańlanıwı zárúrligi arqalı keltiriw múmkin.
Adamgershiliklilashtirishning tiykarǵı ózgesheligi bolǵan adamgershilik
tálim mazmunın ózlestiriwdiń oraylıq bólimlerinen biri bolıp,
dárejesi hám jaǵdayınan qaramastan, tálim degi tiykarǵı social
mashqalalardi insan atı menen, erkin baylanıs qılıw arqalı ámelge
asıwın támiyinleydi. Bul ilajlar sisteması tálim mazmunı daǵı
ulıwma materiallıq strukturalıq bólimlerdi birinshi orınǵa qoyıw hám usınıń menen
oqıwshılardıń jeke jetikligin qáliplestiriwge jóneltiriw arqalı
ámelge asıriladı.
Tálimdi adamgershiliklilestiriw principi analizilini dawam ettirip,
ulıwma bilim beriw, umumilmiy, ulıwmakásiplik teoriyalıq tayarlıqtı tereńlestiriw,
úzliksizlik hám tártip-ıntızamlararo baylanıslardı ornatıwdı názerde
tutatuǵın bekkem tiykarlılıq ózgeshelikin itibardan shette qaldırıw
múmkin emes. Onıń mánisi tálimdi adamlardıń materiallıq hám ruwxıy,
teoriyalıq hám ámeliy iskerliginiń haqıyqıy tiykarına aylandırıwdan ibarat.
Teoriya hám ámeliyattıń óz-ara baylanıslılıǵı, bilim dárejesiniń zárúrligi jas
áwladtı zamanagóy turmısqa tayarlaw imkaniyatın beredi.
Adamgershiliklilestiriw principiniń iskerlik baǵdarı ózgesheligi
tálimdi talqılaw, birinshi náwbette, aktiv jóneliske qaratıw
tiykarında insan qábiletti qáliplestiriw zárúrligini kórsetedi.
Tálimdiń tiykarǵı maqsetlerinen biri bolǵan bilim onıń tek strukturalıq
bóleginen biri bolıp, olar arasında ―faoliyat - tiykarǵı qural, qural‖[1; 78-b. ]
ekenligin kórsetedi.

MUHOKAMA
Házirgi waqıtta rawajlanǵan mámleketleriniń derlik barlıǵı tálim

sistemalarınıń reformalawda iskerlik baǵdarınıń tańlanıwı
zárúrligini ańlap jetkenler. Tálimge salıstırǵanda usı jantasıwdıń
zárúrligini amerikalıq belgili isbilermen Djon Grillos júdá anıq
ańlatpayladi. Onıń pikrine qaraǵanda, oqıwshılar ol yamasa bul tarawda ózlestirip atırǵan
bilimleriniń bekkemlik dárejesi onsha zárúrli emes, sebebi bul bilimler
hár jılı ózgeredi hám geyde oqıwshılar olardı ózlestiriwge ulgurmaslaridan
eskiradi. Sonlıqtan, ekonomikaǵa informaciya menen islewdi ǵárezsiz
úyreniwge, túrli tarawlar daǵı óz bilim hám kónlikpelerin ǵárezsiz
jetilistiriwge, zárúr halda jańa bilimler hám kásiplerdi ózlestiriwge
ılayıq bolǵan jaslar keliwi áhmiyetlilew bolıp tabıladı[4].
Tálimdiń zamanagóy principlerıden biri bolǵan iskerlik
baǵdarın tańlaw málim bir social sharayatta sub'ektiv ámeliy
iskerlikti shólkemlestiriwdi belgilep beredi. Bul tálim processinde ózlik
túsinigin ózgertirip, birinshi náwbette, onıń social pazıyletlerine
qosımsha túrde onıń tálimde ǵárezsizliginiń artıwına, tańlaw, o'zo'zini basqarıw sıyaqlı qábiletlerdi xarakteristikalaytuǵın túrli sub'ektiv
ayrıqshalıqlarǵa ıyelewine alıp keledi. Bunıń nátiyjesi bolıp esaplanıw, onıń
pedagogikalıq processdagi ornı ózgerip, pedagogikalıq process tiykarın quraytuǵın
―mavzu‖ ornına kóteriledi. Bunıń eń zárúrli shártlerinen biri oqıtıwshında
oqıwshılarǵa salıstırǵanda adamgershilik mexanizmleri, yaǵnıy olardıń qanday
bolsa sondayligicha qabıllaw, hár bir oqıwshına salıstırǵanda sezimiy
jaǵdayınan kelip shıǵıp, sanalı muńlaslıq bildiriw, isenim hám baylanısli
sáwbetler munasábetinde bolıw sıyaqlılardı qóllawǵa dúmpish boladı.
Bul mútajlikke tiykarlanǵan shaxs ―vaziyatda ózbetinshe háreket etiwi,
iskerlik baǵdarı boyınsha jańa zárúr bilimlerge ıyelewi, ob'ektiv
nızamlarǵa hám maqsetine erisiw ushın mólsherlengen shártlerge muwapıq
háreket processinde islewdiń anıq usılları hám quralların anıqlaw,
olardı jáne de jetilistiriw arqalı maqsetke erisiw‖ni esapqa alıwı
zárúrli bolıp tabıladı[1; 91-b. ]. Bul tálim processinde sub'ekttiń rolin asırıwǵa
múmkinshilik beredi. Iskerlik baǵdarı zárúrligi oqıtıwshınıń tálimdi
adamgershiliklilestiriw principiniń zárúrli ólshewi bolıp tabıladı.
Bunnan tısqarı oqıwshı -studentlerdiń tug'ma qábileti hám uqıpın
hár tárepleme rawajlandırıw, milliy hám ulıwmadunyalıq áhmiyetke iyelik etiw
dúnyalıq, ruwxıy baylıqlardan payda kóriwshi etiw, shaxs, jámiyet hám átirap -
ortalıq munasábetlerinde uyqaslıqqa erisiw, ―Ustaz -shákirt‖likning tariyxıy
dástúrleri tiykarında shın júrekten munasábetlerdi ornatıw - tálimdi
adamgershiliklilashtirishning negizin quraydı [5; 91-b. ].
Búgingi kúnde tálimdi adamgershiliklilestiriw ulıwma orta bilim beriw
mektepleri menen óz-ara sheriklik, oqıwshına ǵamxorlıq kórsetiw, izzetlew,
keshirimli bolıw, ózinen-ózi rawajlandırıw ortalıǵın qáliplestiriw,
psixologiyalıq saw ortalıq jaratıw, dóretiwshilik ortalıq, dos sıpatında munasábette jumıs
júrgiziw, oqıwshı mútajligi, qızıǵıwshılıqı, jeke pazıyleti, iqtidorini jumısqa
salıw sıyaqlılarlardı talap etedi[6 ; 47-b. ].
Bul kriteryalar taǵı bir bar tálimdi adamgershiliklilestiriw procesi -
bul, birinshi náwbette, onıń maqsetleri hám nátiyjelerin balaǵa eń joqarı
qádiriyat retinde jóneltiriw, onıń qatnasıwshılarınıń bul ideyaǵa
tiykarlanǵan dúnyaǵa kóz qarasın ózgertiw; adamgershilik mádeniyattı
rawajlandırıw ; balanıń tábiyaatqa munasábetiniing rawajlanıwı, onıń
sog'ligini saqlap qalıwı hám bekkemlew ushın shárt-shárayatlar jaratıw ;
óz-ara munasábetlerdiń jeke jóneltirilgen modeline tiykarlanǵan
munasábetlerdi adamgershiliklilestiriw haqıyqat ekenligin tastıyıqlaydı.
Izertlewimizning tiykarın insaniylik filosofiyası tashkil etar eken,
tálim-tárbiya processinde oqıwshın pedagogikalıq qollap-quwatlaw ajıralmas tárzde
ózbek xalqiniń milliy dástúrleri, filosofiyası, insaniylik hám pedagogika
teoriyası menen baylanısadı. Bul teoriyanıń túbirleri ózbek xalqiniń
adamgershilikliligi hám mádeniyatı menen tikkeley baylanıslı.
Tálim insandı bilimler menen qurallantiribgina qalmawı, bálki
onı shaxs retinde kámal taptırıwı hám jetilistiriwi zárúr. Sońǵı
jıllarda tálimdi adamgershiliklilestiriw ideyası keń qollanıw etilip atır.
Jámiyet hám tálimdi adamgershiliklilestiriw mashqalası tálimdiń awızsha
informaciya usılın ónimli, jaratıwshılıq usılına aylandırıw menengine hal
bolıp qalmay, tálim mazmunın adamgershilikli qılıwdı qollanıw qılıw, yaǵnıy,
shaxsda mádeniyattı qáliplestiriwde pánlerdiń rolin asırıw, xalıq
mádeniyatınıń turaqlı baylıqların túsiniw, tábiyiy-ilimiy hám texnika
pánlerin ekologiyalıq hám de social áhmiyetli tárepler menen bayıtıw
sıyaqlılardı tálimge qollanıw etiwden ibarat bolıwı shártligini belgilep
beredi. Tálimdi adamgershiliklilestiriw ideyasınıń eń zárúrli zárúrshiligi -
oqıwshılarǵa tek málim bir tarawda yamasa bahada bilim, kónlikpe hám
ilmiy tájriybelerdi ózlestiriw múmkinshiliginen tısqarı olardı jurt mádeniyatı, onıń
baylıqları hám túrli-tumanlıǵına qosıwı bolıp tabıladı.
XULOSA
Sonday etip, tálimdi adamgershiliklilestiriw principi arqalı
rawajlandırıw zamanagóy jámiyetten joqarıda keltirilgen ayrıqshalıqlardı
tálim processlerine qollanıw etken halda regionlıq, tapy hám mektepleraro
dárejelerde sheshiwdi talap etedi. Jámiettiiń turaqlı hám izbe-iz
rawajlanıwda tálim sapasın basqarıw hám shólkemlestiriw natiyjeliligin
asırıwǵa jańasha jantasıwlardı izlew bólek áhmiyetke iye bolıp, bul
tálimge anıq intellektuallıq hám materiallıq resursların tartıw qábileti
arqalı ámelge asırıwdı belgilep beredi. Jámiyet hám mámleket óz-ara
baylanıslılıqta adamgershilik, úzliksizlik, rawajlanıw hám demokratiyalastırıw
ideyalarına tiykarlanǵan zamanagóy tálimdiń jańalanıwın, rawajlanıwın
belgilep beriwi búgingi kún tálim sapasın támiyinleniwiniń zárúrli
shártlerinen bir bolıp kelip atır.
Tálim sapasın analiz qılıw kóplegen izertlew joybarları hám
ǵayratlarınıń tiykarǵı waziypasına aylanıp atır.
Tálim sapasın boyınsha joqarıda keltirilgen ilimiy-pedagogikalıq
principler hám ayrıqshalıqlardı tekǵana teoriyalıq tárepten, bálki ámeliy
tárepten, mámleketimizde, anıqlaw aytatuǵın bolsaq, Tashkent wálayatında
klasterlashgan tálimdi rawajlandırıw boyınsha regionlıq programmalardıń
islep shıǵılǵanlıǵı hám ámelde qollanıw atırǵanlıǵı menen anıqlama beriw múmkin.
Sonday etip, tálimdi rawajlandırıw teoriyasınıń joqarıda
keltirilgen principlerı analizi onıń sapası hám qásiyetlerin zamanagóy
jámiyette bul mashqalanı jámiyetlik talaplarına, arnawlı bir aymaqlardıń
máplerine hám tálim mútajliklerine qaratılǵan regionlıq, qala hám
mektepler dárejesinde hal etiliwin usınıs etedi degen juwmaqqa kelamiz.
Sol sebepli tálim sapasın asırıw jáne onı shólkemlestiriw tálim sistemasında
turaqlı hám izbe-iz rawajlanıw, intellektuallıq hám materiallıq resursların jalb
qılıw qábiletin belgileytuǵın jańasha jantasıwlardı qollanıw etiwdi talap
etedi