Jobası: Kirisiw XIX ásir qaraqalpaq shayırlarınıń shıǵarmalarında tariyxıy temanıń sáwleleniwi Berdaqtıń epikalıq shıǵarmalarında tariyxıy temanıń sáwleleniwi «Shejire»

Berdaqtıń epikalıq shıǵarmalarında tariyxıy temanıń sáwleleniwi
XIX ásirde qaraqalpaq xalqınıń tariyxındaǵı milliy azatlıq ushın gúresi menen baylanıslı waqıyalarǵa tolı dáwir boldı.
XVIII ásirdiń ortalarınan baslap qaraqalpaqlar tariyxında Xorezm dáwiri baslandı. Kóp jawgershiliklerdi kórgen qaraqalpaqlar usı dáwirdegi sır boylarınan Buxara, Samarqand, Tashkent átiraplarına, Ferǵana alaplarına posıp kóshedi. Qaraqalpaqlardıń úlken bir bólegi Xorezm oypatlıǵına kelip qonıslanadı hám Xiywa xanlıǵınıń quramına kiredi. XIX ásirde qaraqalpaq xalqınıń Xiywa xanlıǵına qarsı narazılıqları kelip shıǵadı. Olardıń birinshisi 1827-jılǵı Aydos biy atı menen baylanıslı, ekinshisi 1855-56-jıllardaǵı batır Ernazar alakóz atı menen baylanıslı, úshinshisi 1858-59-jıllardaǵı Bozataw atı menen baylanıslı kóterilisler edi.
Bul kóterilislerdiń barlıǵı XIX ásir shayırlarınıń shıǵarmalarında óziniń sáwlesin tapqan. Ásirese, Berdaq shayırdıń dóretiwshiliginde bunday tariyxıy waqıyalar keńirek súwretlenedi hám kórkem bahasın aladı.
Berdaq shayır óz xalqınıń tariyxı menen, ótkendegi ómiri menen qızıqqan. Shayırdıń qálemine tiyisli «Shejire», «Amangeldi», «Aydos biy», «Ernazar biy» sıyaqlı epikalıq shıǵarmaları pikirimizdiń dálili bola aladı.
Berdaq qaraqalpaq xalqınıń ótkendegi qaharman batırlarınıń erligin, mártligin jırlaǵan, olardıń kórkem obrazın dóretken shayır. Onıń tariyxıy shıǵarmalarında xalıq arasında atı ańızǵa aylanǵan Amangeldi, Aydos biy, Ernazar alakózdiń erlikleri maqtanısh penen táriyplenedi.

Amangeldi obrazı shayırdıń «Amangeldi» shıǵarmasında súwretlengen. Shıǵarmadaǵı súwretlengen waqıyalar negizinen joqarı qaraqalpaqlar turmısınan alıp jazılǵan. Onda waqıya bılayınsha súwretlenedi:

Qaraqalpaqlardıń bir bólegi Sırdárya boylarında jaylap júrgende Qoqan xanlıǵına baǵınıshlı bolǵan. Sol waqıtları qaraqalpaqlardıń basqarıwshısı Qudaybergen ulı Asan degen bolǵan. Qoqan xanı óziniń kóp hayalınıń ústine qız soratıp jiberedi. Asan: «wózim ólmey qız bermeymen. Qaraqalpaqtıń bári meniń qozım, tiri bolsam eldi jılatpayman, hesh kimge tiydirmeymen»-deydi. Asandı Qoqan xanı darǵa asıp óltiredi. Qaraqalpaqlar Asannan ayrılǵanına qıynaldı. Zamanında qaraqalpaq xalqınıń erki ushın, namısı ushın, teńligi ushın Qoxan xanınıń qolınan ólgen Asannıń qanın Amangeldi aladı. Berdaq Amangeldini Miyankóldiń Toqsabası dep jazǵan. Tariyxıy dereklerge qaraǵanda «Toqsaba» Miyankól qaraqalpaqlarınıń basında turǵan adamlarǵa Buxara ámirleri tárepinen berilgen.
Shıǵarmada Amangeldi Túrkistanda batır, qońırat xalqı, qoldawlı urıwınıń qaharmanı sıpatında tilge alınadı:
Amangeldi Túrkistanda,
Ómir ótse bir zamanda,
Láshker tartıp atlanǵanda,
Bólek-bólek duman keldi.

Ózi batır, ózi dańqlı,
Sońında bar Qońırat xalqı,
Ullı urıwdur qoldawlı,
Sonıń eri Amangeldi.
«Amangeldi» poeması qaraqalpaq ádebiyatı tariyxında patriotizm ideyaları menen suwǵarılǵan ólmes shıǵarmalardan esaplanadı. Onda shayır xalıqtıń súyikli batırlarınıń mártliklerin, erliklerin maqtanısh penen aladı. Amangeldi obrazın jaratıwda qaraqalpaq xalıq dástanlarındaǵı batırlar sıyaqlı kórkem súwretlew qurallarınan sheber paydalanadı.
Sonıń menen birge «Amangeldi» shıǵarması qaraqalpaq xalqınıń tariyxıy úyreniwde de áhmiyetli derek sanaladı. Onda XVII-XVIII ásirdegi «joqarı qaraqalpaqlar» haqqında bahalı maǵlıwmatlar berilgen.
Berdaqtıń tariyxıy temada jazılǵan shıǵarmalarnınıń biri-«Ernazar biy» dóretpesi. Shıǵarmada 1855-56-jıllardaǵı qaraqalpaqlardıń Xiywa xanlarına qarsı kóterilisine basshılıq etken Ernazar alakózdiń obrazı jaratılǵan. Dástanda Ernazar alakózdiń kimligi hám bul kóterilistegi siyasiy maqsetleri tuwralı aytılmaydı.
Tariyxıy dereklerge qaraǵanda «XIX ásirdiń 50-jıllarına kelip, Xiywaǵa qarsı keyipleri qaraqalpaqlardıń arasında kúsheyip ketedi.Xojalıqlardı búlginshilikke ushıratqan, olardı iske jaramlı adamlardan ayırǵan, onnan burın da awır bolǵan salıqlardıń ádewir kóbeyip ketiwine alıp kelgen urıslar Xiywaǵa qarsı bul keyiplerdiń ósip ketiwine sebepshi boladı.
Dástanda súwretlewinshe Ernazar alakóz Aydos biydiń ornında «qaraqalpaqqa aǵa bolǵan» adam. Sońınan xan gúnákar etip, Ernazardıń biyligin alıp, ózin «aq úyli» qılǵan. Biraq Ernazardıń biyligin alsa da, ol «burınǵı biylik súrisin, burınǵı júris-turısın, xanǵa sálemge kirisin toqtatpaydı.»
Burınǵı biylik súrisin,
Burınǵı júris-turısın,
Xanǵa sálemge kirisin,
Kemitpedi Ernazar biy.
Xannan sarpay sorap, ǵáziynexanasına kirip, bir shókpen sarpayın saylap aladı.Sońınan Ernazardıń xanǵa qarsı kóteriliske shıqqanı, Xojelige kelip, qaraqalpaq biylerin jıynap keńes qılǵan, Zarlıq tóreni xan kótergeni aytıladı.Kóterilistiń neden baslanǵanı aytılmaǵan.
Berdaq qaraqalpaqlardıń óz arasında awızbirshiliktiń bolmaǵanın, biylerdiń biylikti buzǵanlıǵın aytadı
Zalım biylerdiń qılıǵına,
Awızbirligi joqlıǵına,
İshten qılǵan sumlıǵına,
«apıl boldı Ernazar biy.

Biyler kelip másláhát etti,

Zarlıq xandı alıp ketti,
Xiywa xanın xoshwaq etti.
Xansız qaldı Ernazar biy
Dástandaǵı súwretlengen waqıyalar tariyxqa tuwrı keledi. 1856-jılı Seydmuxammed xan taxqa minip, xan húkimeti biraz bekkemlengennen keyin Ernazar Keneges sıyaqlı on tórt urıwdıń biyleri Xiywa xanına baǵınadı hám Ernazar alakózge qarsı astırtın til biriktirip, kóteriliske qarsı shıǵadı, Zarlıq xandı Xiywaǵa aparıp beredi. Al jalǵız qalǵan Ernazar biy kóterilisti toqtatpaydı, xanǵa baǵınıwdan bas tartadı hám izine ergen 700 úyli qaraqalpaqtı jıynap, Qazaqdáryanıń teńizge quyar jerindegi «İzlim jol» degen jerine qorǵan salıp, soǵan bekinedi. Berdaqta bul bılayınsha táriyplenedi
Qalǵanlardı jıynap aldı,
İzim jolǵa qala saldı,
Qudaǵa táwekel qıldı,
Márt tuwılǵan Ernazar biy.
Xannıń jasawılbasısı Muxammedniyaz qaraqalpaq biyleri menen birge Ernazar biy qorǵanın qamal etedi. Dástanda jasawılbasınıń atı berilmegen. Ernazar «xanǵa baǵınsın, jarasıń» degen biylerdiń, iyshanlardıń usınısların tıńlamaydı, dushpanǵa berilmeydi.
Qaraqalpaqlar tariyxta Aydos biy Xiywa xanlıǵına Jańadárya qaraqalpaqların kóshirip ákeliwge, olardıń ústine islengen atlanıslarǵa aktiv qatnasıp, Xiywa xanlarına qalıs xızmet etken. Xiywa tariyxshısı Munistiń shıǵarmasında Jańadárya qaraqalpaqlarına bolǵan shabıwılda Aydostıń aktiv qatnasqanlıǵı, onıń xan tárepinde turǵanlıǵı aytılǵan. Sonday-aq, Aydos Xiywa qol astına ótkeni ushın «biy» ataǵın alǵan, bunnan keyin ol Muxammed Ámin inaqtıń qollap-quwatlawı nátiyjesinde pútkil qaraqalpaq xalqınıń hám ásirese,Qońırat urıwınıń hákimi boldı. Tariyxıy jılnamalar Aydostıń xan tárepinen usınday izzet-húrmetke sazawar bolǵanlıǵı tuwralı xabar beredi. Al, Berdaq xan hám Aydos qarım-qatnasın tómendegishe táriypleydi
Kel, baba, shıǵıńız tórge,
Haq yaratqan názerkárde,
Teńgeni bóldik tórt jerge,
Birin alıń, Aydos babaA
Qaraqalpaqlar tariyxı boyınsha jazılǵan miynetlerdegi maǵlıwmatlarda Aydostıń bir neshe jılǵa shekem qaraqalpaqlar arasında Xiywa xanlarınıń siyasatın júrgiziwshi adam bolǵanlıǵın tastıyqlaydı. Ásirese, Muxammed Raximxannıń tusında Aydos biy hár qıylı artıqmashılıqlardan, sonıń ishinde xannıń qaznası ushın qaraqalpaqlardan salıq jıynaw hám jıynalǵan ǵárejettiń yarımın óz paydasına qaldırıw, yaǵnıy basqa biylerdiń alǵanınan eki ese kóp alıp qalıw huquqınan paydalandı