Jobası: Kirisiw XIX ásir qaraqalpaq shayırlarınıń shıǵarmalarında tariyxıy temanıń sáwleleniwi Berdaqtıń epikalıq shıǵarmalarında tariyxıy temanıń sáwleleniwi «Shejire»

Jobası:
Kirisiw

1. XIX ásir qaraqalpaq shayırlarınıń shıǵarmalarında tariyxıy temanıń sáwleleniwi
2. Berdaqtıń epikalıq shıǵarmalarında tariyxıy temanıń sáwleleniwi
3. «Shejire» shıǵarmasında xalıq tariyxınıń sáwleleniwi

Juwmaqlaw

Paydalanılǵan adebiyatlar

Kirisiw
Tariyx haqqında sóz bolǵanda áweli onıń kórkem ádebiyatta sáwleleniwi máselesi biz ushın birinshi orınǵa shıǵadı. XIX ásir qaraqalpaq klassikalıq poeziyası xalqımız ótmishin úyreniwde tariyxıy derek wazıypasın óteydi.
Qaraqalpaq xalqınıń tariyxında XIX ásir tariyxıy, sociallıq, siyasiy-ekonomikalıq hám mádeniy turmısında tariyxtıń jańa betlerin ashqan dáwir boldı. XIX ásirdegi tariyxıy sharayatlar bizge Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Óteshlerdey klassik shayırlardı jetilistirip berdi. Óz gezeginde bul shayırlar XIX ásirdegi tariyxıy sharayatlardıń kórkem «awdarmashısı» na aylanıp úlgerdi. Berdaq shayırdıń doretiwshiliginde de tariyxıy temanıń sáwleleniwi ayrıqsha orındı iyeleydi. Onıń jazba dástanlıq shıǵarmalarında da tariyxıy tema sáwlelengen.
Biz bul referat jumısımızda Berdaq shayırdıń shıǵarmalarında tariyxıy temanıń sáwleleniwi boyınsha toqtap óttik. Biziń bas maqsetimiz shayırdıń shıǵarmalarında tariyxıy temanıń sáwleleniwin ashıp beriwden ibarat. Bul maqsetke erisiw ushın tómendegilerdi wazıypa etip aldıq:
- XIX ásir qaraqalpaq shayırlarınıń shıǵarmalarında tariyxıy temanıń sáwleleniwi;
-Berdaqtıń epikalıq shıǵarmalarında tariyxıy temanıń sáwleleniwi;
-«Shejire» shıǵarmasında xalıq tariyxınıń sáwleleniwi

XIX ásir qaraqalpaq shayırlarınıń shıǵarmalarında tariyxıy temanıń sáwleleniwi
XIX ásir qaraqalpaq klassik shayırlarınıń dóretiwshiliginde tariyxıy temanıń sáwleleniwiniń áhmiyetli tárepleri bar. Sebebi qaraqalpaq shayırları da sol tariyxıy, jámiyetlik turmısta jasap atırǵan xalıqtıń bir wákili sıpatında olarǵa ózleriniń jeke qatnasın bildirip otırdı. Dáwirge tán tariyxıy waqıyalar qaraqalpaq shayırlarınıń dóretiwshiliginde kórkem sózdiń kúshi menen ele de tásirlirek, isenimlirek sáwlelendirip berildi. Sonlıqtan da Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq hám Óteshlerdiń dóretiwshiliginde basqa shıǵarmaları menen qatar tariyxıy temadaǵı shıǵarmalarınıń olardıń klassik shayırlar dárejesine jetisiwinde úlesi ayrıqsha.
XIX ásir qaraqalpaq lirikasında tariyxıy temanıń sáwleleniw máseleleri xronologiyalıq jaqtan da, tolıq túrdegi jazba ádebiyatlıq xarakteri jaǵınan da Kúnxoja İbrayım ulınıń (1799-1880-jj) dóretiwshiliginen baslandı. Kúnxoja qaraqalpaq xalqınıń Xorezm oypatlıǵına ornalasqannan keyingi birinshi shayırı bolıp esaplanadı. Kúnxoja shayırdıń «Umıtpaspan», «Túye ekenseń» h.t.b shıǵarmalarınıń tariyxıy waqıyalardı sáwlelendiriwde áhmiyeti kúshli. Bul shıǵarmalarda qaraqalpaq xalqınıń hám Kúnxojanıń óziniń de Xiywa xanlıǵı tusındaǵı tariyxıy, jámiyetlik jaǵdayı sáwlelendirilgen. 1960-jıllarda Kúnxoja dóretiwshiligi boyınsha monografiyalıq izertlew jumısların júrgizgen ilimpaz B.İsmailov shayırdıń «Umıtpaspan» qosıǵı tuwralı «Turmıs shınlıǵın hesh tartınbay real túrde súwretlewdiń, zulımlıqqa, qullıqqa, azamatlıq mártlik penen qarsı turıwdıń, ólimge betpe-bet turıp xalıq sózin aytıwdıń ájayıp úlgisi bolǵan bul qosıq Xiywa xanlarınıń qanlı siyasatı haqqında shıǵarılǵan úlken ayıplaw akti bolıp kózge túsedi.» dep kórsetedi. Kúnxoja dóretiwshiligi boyınsha keń ilimiy izertlew jumısların alıp barǵan ilimpazlardıń bul pikirlerin tolıq qollap-quwatlawǵa boladı. Sebebi Kúnxoja saray shayırı emes, al xalıq shayırı boldı. Xalıqtıń qıyın awhalın óz múmkinshiliginen kelip shıǵıp, qosıq penen jetkerip beriwge umtıldı
Úsh aǵash tur keń maydanda,
Ornalasıp qızıl qanǵa,
Qıyılıp hám shıbın jan da,
Turǵanların umıtpaspan

Bul dar edi kóringen,

Kóp adamlar ildirilgen,
Tabanları tildirilgen,
Bulardı hesh umıtpaspan.

Bul súwretlew XIX ásirdegi Xiywa xanlıǵınıń óziniń de, sonday-aq onıń qol astındaǵı basqa da xalıqlardıń awır jaǵdayına berilgen ádil baha edi. Xanlıqtaǵı awır awhaldan xabardar bolǵan, sonlıqtan xan sarayına dáslebinde keliwdi qálemegen shayır Xiywaǵa kelip, xalıqtıń qıyın awhalı menen jaqınnan tanıstı/

XIX ásirdiń úlken tariyxıy waqıyası bolǵan Bozataw (1858-1859-jj)waqıyasın ishki sezimlerdiń kúshli tolǵanısında sheber sáwlelendirip bergen shayır Ájiniyaz Qosıbay ulı boldı. «Bozataw» waqıyasınday tereń xalıqlıq tragediyanıń tikkeley gúwası bolǵan Ájiniyaz shayır ushın bul waqıyalardı kúshli lirizm menen sáwlelendiriw búlingen xalıqtıń hám onıń óziniń de awır qayǵısın jetkerip beriwdiń bir jolı boldı. Ádebiyachılardıń derlik barlıǵı «Bozataw» dı tariyxıy mazmundaǵı shıǵarma dep tanıydı hám onı tariyxıy jır yamasa tariyxıy poema dep ataydı.
Keter boldıq endi bizler bash alıp,
Xosh aman bol, bizden qaldıń Bozataw.
Xoshlasalı qara kózge yash alıp,
Xosh aman bol, bizden qaldıń Bozataw
Ájiniyaz shayırdıń XIX ásir qaraqalpaqları, biyleri, tariyxıy adamları tuwralı maǵlıwmatlar beretuǵın «Bardur» qosıǵınıń da tariyxıy áhmiyeti kúshli. Bul qosıqta Ájiniyaz shayır XIX ásir qaraqalpaqlarınıń jaǵdayın, ataqlı biylerin, tariyxıy adamların tárip (maqtaw) arqalı sáwlelendiriwdi maqul tapqan
Begler táriyp ecem qalpaq yurtını,
Xup ájep tamasha elleri bardur.
Arif bolıp haq yolına erishken,
Múrishdiw múkammál pirleri bardur.

Qosıqtı shayır XIX ásir qaraqalpaqları arasındaǵı zıyalılardı maqtaw (táriplew) menen baslaydı.Shayır bul tárip qosıǵında ataqlı biylerdiń atların anıq keltirip, olardı maqtanısh etedi. Demek, shayır óz xalqın táriplewde tariyxıy faktlerden de paydalanadı.