Jobası: Kirisiw XIX ásir qaraqalpaq shayırlarınıń shıǵarmalarında tariyxıy temanıń sáwleleniwi Berdaqtıń epikalıq shıǵarmalarında tariyxıy temanıń sáwleleniwi «Shejire»

«Shejire» shıǵarmasında xalıq tariyxınıń sáwleleniwi
Berdaq shayırdıń «Shejire» shıǵarmasınıń baspadan shıǵarılıwı XX ásirdiń baslarına tuwra keledi. Shejireniń bir bólimi eń dáslep İ.A.Belyaev tárepinen 1917-jılı Ashxabadta basılıp shıqqan. Ol «Qaraqalpaq xalqınıń tawarix etip shıǵarǵan hikayatı» degen at penen járiyalanǵan. Ekinshi ret 1941-jılı Tórtkúlde baspadan shıqqan «Tolıq jıynaq» atlı shıǵarmalar toplamında járiyalandı. Onnan keyin «Shejire» Berdaq shayırdıń keyingi dáwir shıǵarılǵan tańlawlı shıǵarmaları toplamınıń hár birinde berilgen
«Shejire» sózi «jılnama» mánisinde bolıp, onda xalıq, qáwim, ruw, yamasa ayırım belgili adamlardıń óz áwladlarınıń shejiresi bayanlanǵan. Tariyxshılardıń bergen maǵlıwmatlarına qaraǵanda qaraqalpaq urıwlarınıń hár biriniń óz aldına shejiresi bolǵan, hár bir qaraqalpaq óz urıwınıń, urıw tamǵasınıń atı-jónin, kelip shıǵıw tariyxın biliwi kerek bolǵan
«Shejire» jámi 265 kupletten ibarat bolıp, shayırdıń eń iri tariyxıy shıǵarması bolıp esaplanadı. Shayırdıń «Shejire» siniń basqa shejirelerden artıqmashılıǵı, ol qosıq penen jazılǵan.
«Shejire» de eń áyyemgi zamanlardan baslap XIX ásirdiń baslarına shekemgi qaraqalpaq xalqınıń tariyxındaǵı waqıyalar, ańız-áńgimeleri súwretlengen.
«Shejire» -qaraqalpaqlar tariyxı boyınsha jazılǵan birinshi jazba estelik. Onıń kórkem shıǵarma sıpatında qaralıwınıń sebebi onda tariyxıy faktler menen xalıq ańızlarınıń súwretleniwi edi. Sonlıqtan Berdaq «Shejire»si tariyxtıń áyne ózi sıpatında qaratılmaydı. Shayır bul shıǵarmasın óziniń kórgen-bilgeni, oqıǵanı hám esitkenleri tiykarında xatqa túsiredi.
Basqa túrkiy xalıqlar shejiresindegi sıyaqlı Berdaq ta óz «Shejire» sin payǵambarlar zamanınan baslanadı
Rasulula pıraq minip,
Kaaba-qáwseyn barǵan eken,
Quda bilan ırazı aytıshıp,
Haq diydarın kórgen eken.
Gúl yúzleri shámsi kámar,
Abúwbákir, házireti Omar,
Osman,Áliy, sheri Haydar,
Payǵambardıń yaranı eken
Bunnan keyin Berdaq «Shejire» degenniń mánisin túsindiredi.Bulardan otız úsh mıń sahaba taralǵan bolıp, solardan eki-Ánes hám Málik Aral boylarına kelgen. Olardan Málik hám onıń ulı Razıhaq Jańakentte xan bolǵan. Berdaq óz babasınıń tariyxın usı dáwirlerden baslaydı. Qaraqalpaqlardı Málik xannıń ulı Razıhaqtıń áwladları sıpatında kórsetedi
Máliktiń ulı Razı-haq,
Yashlıǵında qoydı ǵulpaq (aydar)
Kiygen eken qaraqalpaq,
Shundın qalpaq bolǵan eken.
«Qaraqalpaq» sózi jazba tariyxıy dereklerde XVI ásirden baslap ushırasadı. Egerde joqarıdaǵı qatarlarǵa qaraǵanda «qalpaq» sózi XI ásirde urıw yaki qáwim atı sıpatında atalǵan bolıwı múmkin.
«Shejire»ni jazıwda Berdaq kóbinese xalıq awızeki ańızlarınan, ápsanalarınan, ózinen burınǵı xat júzindegi «Shejire» lerden paydalanǵan. Solar tiykarında qaraqalpaq, qazaq, ózbek hám túrkmen xalıqlarınıń, ayırım qaraqalpaq urıwlarınıń shıǵısın bahalaydı.
Sonıń menen birge shayır «Shejire» ni jazıwda ózinen burınǵı hám óz zamanındaǵı tariyxshılardıń, shayırlardıń shıǵarmalarınan paydalanǵan bolıwı múmkin. Bul haqqında shayır shıǵarmalarınan biliwge boladı
İ.Saǵıytov Berdaqtıń «Shejire» shıǵarmasın eki bólimge bóledi «birinshi bólim-bas jaǵında Berdaq xalıq arasındaǵı legendalarǵa tiykarlanıp, qaraqalpaq, ózbek, qazaq xalıqlarınıń hám ayırım urıwlardıń shıǵısın bayanlaydı. Shıńǵısxan tuwralı legendanı sóz qıladı.
Ekinshi bóliminde-qaraqalpaq xalqınıń XVIII-XIX ásirlerdegi tariyxıy hádiyseleri, Xiywa xanlıǵına baǵınǵannan keyingi waqıyalardı, konkret tariyxıy adamlardı bayanlaydı
«Shejire»-tek qaraqalpaq ádebiyatı ushın emes, al tariyx ilimi ushın da áhmiyetli kórkem shıǵarma, qunlı derek sanaladı. Ondaǵa súwretlengen waqıyalar XVIII-XIX ásirdegi qaraqalpaqlar tariyxı menen baylanıslı. Berdaq shayır-tariyxshı sıpatında tariyxıy waqıyalardıń siyasiy áhmiyetine de dıqqat awdaradı. Sonlıqtan da, «Shejire» qaraqalpaq xalqınıń tariyxıy izertlewshiler ushın bahalı tariyxıy derek bola aladı.

Juwmaqlaw
Biz bul referat jumısımız kirisiw, úsh bólim, juwmaqlaw xám paydalanılǵan ádebiyatlardan ibarat. Birinshi bólimde XIX ásir qaraqalpaq klassik shayırlarınıń dóretiwshiliginde tariyxıy temanıń sáwleleniwiniń áhmiyetli tárepleri bar. Sebebi qaraqalpaq shayırları da sol tariyxıy, jámiyetlik turmısta jasap atırǵan xalıqtıń bir wákili sıpatında olarǵa ózleriniń jeke qatnasın bildirip otırdı.
Ekinshi bólimde Berdaqtıń epikalıq shıǵarmalarında tariyxıy temanıń sáwleleniwi haqqında toqtalıp óttik. XIX ásirde qaraqalpaq xalqınıń tariyxındaǵı milliy azatlıq ushın gúresi menen baylanıslı waqıyalarǵa tolı dáwir boldı. Shayırdıń xalıq batırları bolǵan Amangeldi, Aydos biy, Ernazar biy usaǵan batırlar haqqında dástan jazıwı teginnen emes.
Úshinshi bólim «Shejire» shıǵarmasında xalıq tariyxınıń sáwleleniwi haqqında toqtalıp óttik. «Shejire» sózi «jılnama» mánisinde bolıp, onda xalıq, qáwim, ruw, yamasa ayırım belgili adamlardıń óz áwladlarınıń shejiresi bayanlanǵan. Tariyxshılardıń bergen maǵlıwmatlarına qaraǵanda qaraqalpaq urıwlarınıń hár biriniń óz aldına shejiresi bolǵan, hár bir qaraqalpaq óz urıwınıń, urıw tamǵasınıń atı-jónin, kelip shıǵıw tariyxın biliwi kerek bolǵan
Paydalanılǵan adebiyatlar
1. Әжинияз. Нөкис. Қарақалпақстан. 1975.
2. Бердақ. Таңламалы шығармаларының жыйнағы. Нөкис. Қарақалпақстан., 1997.
3. Жәримбетов Қ. XIX әсир қарақалпақ лирикасының жанрлық қәсийетлери ҳәм раўажланыў тарйихы. Нөкис 2004.
4. Исмайлов Б. Күнхожаның өмири ҳәм творчествосы. Нөкис 1961.
5. Күнхожа «Ел менен» таңламалы қосықлар топламы. Нөкис. Қарақалпақстан. 1984
6. Тилеўмуроатов М. Қарақалпақ поэзиясы-тарийхый дерек. Нөкис. Қарақалпақстан.1994