Jobasi: Aǵash materiallar, túrleri hám qásiyetleri tuwrısında maǵlıwmat

Tema: Ag’ash materiallarin qayta islewde joybarlaw.

Jobasi:

1. 
   Aǵash materiallar, túrleri hám qásiyetleri tuwrısında maǵlıwmat
   
2. 
   Ag’ash materiallarin islewde o’lshew ha’m rejelestiriw a’sbaplari
   
3. 
   Rejelestiriw asbaplarinin’ islew texnologiyasi
   

Aǵash materiallar, túrleri hám qásiyetleri tuwrısında maǵlıwmat

Aǵash tayın qurılıs materialı bolıp, ol xalıq xojalıǵınıń túrli tarawlarında keń kólemde isletiledi. Aǵash aǵash ustasılıqta isletiletuǵın tiykarǵı material esaplanadı. Odan qurılıs hám imaratlarda, avtomobilsozlik, vagonsozlik, ximiya hám kómir sanaatında, faner, mebel, sport inventarlari tayarlaw hám basqasohalarda paydalanıladı.
Aǵashdıń keń kólemde isletiliwine sebep onıń texnikalıq ózgeshelikleriniń joqarılıǵı bolıp tabıladı. Aǵashnı islew ańsat, salmaǵı jeńil, puqtalıǵı joqarı, ıssılıq vaelektrni jaman ótkeredi, kislota hám sıltılar tásirinde tez yemirilmaydi, kópshilik taxtalardıń sırtqı kórinisi shıraylı bolıp, puqta jelimlanuvchan boladı vayaxshi párdazlanadı. Biraq aǵashdıń ayırım kemshilikleri de bar:temperatura, ızǵarlıq ózgeriwi nátiyjesinde aǵash qurib tob taslaydı, namtortib shıyshedi, eshilib-toblanadi, yoriladi hám hokozo. Aǵashdıń puqtalıǵı, qattılıǵı hám basqa mexanik ózgeshelikleri, metallardaǵı sıyaqlı, túrli jónelisteturlicha bolıp tabıladı, aǵashdıń mexanik ózgeshelikleri ızǵar tásirinde keskin azayadı. Aǵash ańsat jalınlanadı, shırıwǵa, shıbın-shirkeylerdiń emirishiga qarsılıq ko'rsata almaydı.
Házirgi kúnde aǵash islew kárxanalarında tábiy aǵash ornın alatuǵın jańa tur materiallar islep shıǵarılıp atır hám isletilip atır. Aǵash islew kárxanalarında payda bolatuǵın shıǵındılardan : pıshqı qipig'i hám payraxalaridan presslash jolı menen tayarlanatuǵın aǵash tayarlanıp atırǵan aǵash materiallar tábiy taxtalarda ushraytuǵın hár túrlı kemshiliklerden, kemshiliklerden holi, puqtalıq tárepinen ústin bolıp ayırımhollarda metall ornın da alıp atır.
Aǵash dep terektiń denesi, putaqları, putaqları hám túbirleriniń tiykarǵı bólegin ónimqiluvchi bólegine aytıladı. Terekningyog'och payda etiwshi denesi ózek, taxtalıqtola, qabıqloqdan ibarat boladı.
Tilog'och. Tilog'ochning qabıqlog'i qalıń, qaralaw -sarg'ish reńli boladı. Aǵashı mayin qatlamlı, jıllıq sheńberleri anıq kórinip turǵan, qızg'ish bawırrang, qaraǵayǵa qaraǵanda puqta boladı. Artıqsha smolali bolǵanı ushın islew qıyın. Onı gidrotexnikalıq imaratlarda, jer astı qurılıslarında, shpal tayarlawda paydalanıladı. Qurılıs hám vagonsozlikda emen aǵashınıń ornında isletse boladı.
Kavkaz palması. Kavkaz palması ash sarı reńli hám taramli boladı. Júdá qattı hám qayta islew qıyın. Kavkaz palması tereki 3000 jılǵa shekem jasaydı.

Erik qızg'ish reńdegi serjilo aǵash. Tamirlari ayqın kórinedi qattı hám tıǵız, qayta islew qıyın. Taramlari kem bilinedi. Ortasha qattik hám tıǵız aǵash. Qayta islew ushın qolay. 15-20 jılǵa shekem jasaydı.

Ózbekstanda ósetuǵın basqa tereklerdiń taxtaları da ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye hám olardan tiyisli qásiyetlerin esapqa alǵan túrde paydalanıladı.
Ǵoza. Ǵoza terekiniń qabıqlog'i kógildir, qalıń, tegis. Ǵarrı ǵoza tereklerinde denediń tómengi bóleginde qabıqlog'ning chatnog'i boladı. Aǵashı qaralaw reńli, puqta -miytin, qattı, islew qıyın, tábiy guli shıraylı, jaqsı párdazlanadı. Odan jonǵılanǵan faner, qımbat bahalı mebel tayarlanadı, naǵıs oyıwshılıq, párdaz jumıslarında paydalanıladı.
Terak. Qurbaqa hám xatker terak túrleri ámeldegi bolıp, olar bir-birlerinen dene hám shaqlarınıń dúzilisi menen parıq etedi. Qurbaqa terakning qabıqlog'i aq-kógildirrangli, tegis bolıp, denediń tómengi bóleginde chatnog'i boladı. Sershox, denesi onsha tuwrı bolmaydı. Xatker terakning qabıqlog'i sarg'ish, tegis, chatnash kem ushraydı. Denesi tuwrı, qurbaqa terakka salıstırǵanda kem shaq boladı, odan jaqsı sapalı qada alınadı.
Shumtol. Shumtol aǵashı ash-qızg'ish reńli, puqta, miytin, mayısqaq bolıp, islew qıyın. Lekin tegis jonǵılanıladı hám jaqsı párdazlanıladı. Mayin talshıqlı, jıllıq sheńberleri anıq bilinadi, tábiy guli shıraylı. Puwlanǵan halda jaqsı mayısqaq boladı. Shumtol mebel sanaatında, faner tayarlawda, kemasozlik, vagonsozlik, samalyotsozlik kárxanalarında isletiledi.
Qaraǵay. Qaraǵaydıń qabıqlog'i qalıń, toq gúren, aǵashı oqqizg' jumıs reńli, tuwrı qatlamlı, kiyim-kenshek, puqta, smolali bolıp, namga shıdamlı. Buk (qara qáyin). Qara qáyin sarg'ish-qızg'imtil tovlanadigan aǵıw tusli, radial kesindii boyınsha shıraylı tábiy gulli, namga shıdamsız, qattı qovushoq aǵash bolıp tabıladı. Sol sebepli odan egip islenetuǵın mebeller, jonǵılanganfaner, sızılmashılıq ásbapları tayarlanadı, mashinasozlik sanaatında da isletiledi.
Almurt qızg'ish-bawırrang, taramlari hám sızıqları kem bilinedi. Bir tegis tıǵızlıqqa iye, qattı hám tegis aǵash. Qayta islew qolay. Almurt 150-300 jılǵa shekem jasaydı.
Dub (Emen). Emen aǵashı toq -gúrenli, jıllıq sheńberleri anıq bilinadi, shıraylı tábiy gulli, iri talshıqlı boladı. Mexanikalıq ózgeshelikleri júdá joqarı, islew qıyın, qısıqlıǵı úlken. Suwda chirimaydi, namga shıdamlı, jaqsı párdazlanadı. Sol sebepli odan jer astı qurılıslarında, mashinasozlikda, mebellerdi fanerlashda, mebel kárxanalarında keń isletiledi.
Shınar. Shınar terekiniń qabıqlog'i qızg'ish sarı tusli, tegis, juqa boladı. Aǵashı miytin-puqta, qattı, islew talay qıyın, qızg'ish-qaralaw reńli, shıraylı tábiy gulli, jaqsı párdazlanadı. Odan jonǵılanǵan faner, qımbat bahalı mebel tayarlanadı.

Aǵash materiallarǵa qayta islewde ólshew hám joybarlaw ásbapları túrleri tuwrısında ulıwma maǵlıwmat

Aǵashdan túrli buyımlar tayarlaw hám basqa islerdi orınlaw ushın aǵash materiallardı ólshew hám joybarlaw kerek boladı. Onıń ushın arnawlı ásbaplardan paydalanıladı.
Ólshew dep aǵash materialdning ólshemlerin hám formasın anıqlawdı aytıladı. Bul ásbaplarǵa sızǵıshlar, metr, ruletka, go'niyalar, xatkash transportı hám ólshew ulgileri kiredi.
Sızǵıshlar aǵash, metall, plastmassa yamasa basqa materiallardan bir neshe santımetrdan bir metrge shekem uzınlıqta millimetrlerge bólingen túrde tayarlanadı. Olar millimetrge shekem anıqlıqta ólshew, kerekli tuwrı sızıqlar sızıw hám aǵash qırlarınıń tuwrı sızıq formasında ekenligin tekseriw ushın isletiledi.
Ólshew úlgileri birdey buyımdı kóplegen tayarlawda qollanıladı. Ólshew úlgisi birdey uzınlıqtı kóp ret ólshew ushın kerekli kat-talikda tayarlanǵan reyka, tayaqshalardan ibarat. Sol maqsette tayın buyım úlgisinen de paydalanıw múmkin.
Joybarlaw dep tayarlanatuǵın buyımdıń kerekli ólshemler degi forma -larini aǵash materiallarına sızıwǵa aytıladı.joybarlaw ushın joqarıda aytılǵan ólshew ásbapları menen birge xatkash, qálem, hár qıylı joybarlaw úlgilerinen paydalanıladı.
Xatkash — anıq ólshemli etip pıshqılaw, jonıw, o'yish-tesiw jumısların orınlawda aǵash materiallardıń túrli táreplerine olardıń qırlarına parallel etip joba sızıqları sızıwda isletiletuǵın joybarlaw ásbapı.
Xatkashlar bir paqallı, eki paqallı hám kóp sızǵıshlı bolıwı múmkin. Eki paqallı xatkashlar bir paqallisiga qaraǵanda isletiwge qolay. Kóp sızǵıshlı xatkashlar kóp tırnaqlı birikpelerdi joybarlawda isletilip, olar hár bir birikpe ushın arnawlı tayarlanadı.
Bir shopli xatkash eki shopli xatkash

Masshtablı lineyka járdeminde aǵash materiallardıń, tayın detal hám buyımlardıń ólshemleri olshenedi hám joybarlaw jumısları atqarıladı. Masshtablı lineyka járdeminde joybarlawda baza maydanınan baslap kerekli ólshemler belgilenedi. Bul belgiler ústine lineyka ornatılıp qálem yamasa sızǵısh menen joba sızıq chi-ziladi Masshtab -li lineyka járdeminde iymek sızıqlardı da joybarlaw múmkin. Onıń ushın iymek sızıq ornına onıń qıysıq-ligiga qaray hár jer-hár jerge mıyıq qaǵıp alınadı. Keyininen lineykani qır -si sol mıyıqlar boyınsha egip jatqızıladı hám qálem menen joba sızıq sızıladı.

Masshtabli lineyka. Elktromashtabli lineyka

Cirkul. Aǵash ustasılıqta faner isletiwde, taxtalardan dóńgelek, iymek sızıqlı buyımlar tayarlawda, aǵash isleytuǵın júzimarlik stanoklarında detal hám buyımlardıń ólshemin yo'nilgan sirtlarga túsiriwde tsirkul járdeminde joybarlaw jumısları atqarıladı.

Cirkul.
Kronsirkul hám nutromer. YOg'och islenetuǵın júzimarlik stanoklarında tayarlanatuǵın buyımlardıń sırtqı hám ishki diametrlerin ólshewde, sonıń menen birge, ólshemge sazlawda kronsirkul hám nutromerdan paydalanıladı.
Kronsirkul hám nutromerni ólshemge sazlaw hám olar járdeminde alınǵan ólshemlerdi esaplaw masshtablı lineyka járdeminde atqarıladı.
Cirkul, kronsirkul, nutromer sıyaqlı ásbaplar menen atqarılatuǵın islerdi universal qadaǵalaw -ólshew hám joybarlaw ásbapı esaplanǵan shtangentsirkul járdeminde orınlaw da múmkin.

Zamanagoy elektro esaplag’ishli kronserkul. Zamanagoy kronsirkul.
Go'niya aǵash ustasılıqta jonǵılanǵan sirtlarning bir-birine nis-batan go'niyaviyligini, taxta kesindileriniń go'niya tiykarında pıshqı -langanligini, buyım bólimleriniń go'niyaviy (tuwrı múyesh payda etip) biriktirilgenlıǵın hám sirtlarga tuwrı múyesh payda etip joba sızıq sızıw, joba sızıqların qalǵan táreplerge simmetrik kóshiriw maqsetinde isletiledi.
Jıynalma metr on dana birdey uzın-likdagi (100 mm li) lineykalardan ibarat bolıp, olar óz-ara sharnir jardeminde biriktirilgen. Bunnan masshtablı lineyka sıyaqlı sızıǵıy ólshemlerdi ólshewde paydalanıladı. Jıynalma metr slesarlik oqıw ustaxonalarida keń qollanilmaydi. Ol uzınlıǵı 100 sm arasında bolǵan buyımlardıń ishki ólshemlerin ólshew ushın qolay.
Orama metr úlken ólshemlerdi ólshewde qollanıladı ol matodan hám polat lentadan tayarlanadı. Ruletkalar, 10, 15 hám 20 metrli bolıwı múmkin. 5 metrge shekem uzınlıqtaǵı ruletkalarda millimetr, santımetr, metr masshtab birlikleri túsirilgen. Olar járdeminde Cilindr, val sıyaqlı buyımlardıń sheńber uzınlıǵın (qalınlıǵın ), úyinlerdiń ishki ólshemlerin de ólshew múmkin.

Orama metr. Elektron orama metr.
Transportir slesarlik oquv ustaxonasida teneka hám listlardan úlgiler (mısalı, aǵash ustasılıqta tırnaq shıǵarıw hám qulaq ashıwda, zubila hám kreystmeysellarning túrli múyeshlerde charxlanganligini tekseriwde isletiletuǵın hám t.b. ) tayarlawda hár túrlı múyeshlerdi joybarlawda, laboratoriya, ámeliy shınıǵıwlarda sızılmalar sızıwda ápiwayı transpo'rterdan paydalanıladı.
Transporter
Joybarlaw ásbapları menen islew texnologiyası
Jobalar dep tayarlanatuǵın buyımdıń kerekli ólshemler degi formaların aǵash materiallarına sızıwdı aytıladı. Joybarlaw ushın joqarıda aytılǵan ólshew ásbapları menen birge xatkash, qálem, hár túrli joybarlaw ulgilerinen paydalanıladı.
Xatkash aǵashdıń belgilengen qırına tayanǵan túrde oǵan parallel sızıqlar sızıw ushın isletiletuǵın úskene ol kúnde onıń tesiklerine ornatılatuǵın reykalar ózine urnatiladigan bir yamasa bir neshe mıyıq yamasa qálemlerden ibarat boladı.
Xatkash járdeminde bir waqıtta bir neshe parallel sızıqlar sızıw múmkin.
Cirkul (cirkul) túrli sheńberler, sheńber ayqulaqları sızıw da de uzınlıqlardı ólshew ushın isletiledi. Ol metall, aǵash yamasa plastmassadan tayarlanǵan, ulıwma o'qqa ornatılatuǵın eki ayaqtan ibarat. Chizuvchi cirkul ayaqlarınan birinshi uchiga iyne ekinshisiniń uchiga qálem ornatıladı. Ólshewshi cirkulning eki ayaǵı uchiga iyne ornatıladı.
Ólshew hám joybarlaw jumıslarında qara yamasa basqa reńdegi jumsaq qálemlerden paydalanıladı.
Joybarlaw tayın buyımınıń ózi, onıń texnikalıq suwreti, eskizi yamasa sızılmasına qaray orınlawǵa bolatuǵın.
Tayın buyımdıń ózine qaray joybarlawda sol buyımdıń hár bir detali qanday formada hám ólshemlerde ekenligin anıqlanadı, keyin sol ólshem degi ólshemlerdi aǵash materialǵa tiyisli joybarlaw ásbapları járdeminde kóshirip sızıladı.
Bunda ayırım detalning ózinden ulgi retinde paydalanıp sızıw da múmkin.
Buyımdıń texnikalıq suwreti, eskizi yamasa sızılması tiykarında olarda kórsetiletuǵın ólshemlerge muwapıq túrde tiyisli detallarning formaları aǵash materialına sızıladı. Joybarlaw ulgileri karton, qaǵaz, faner, metal, plastmassa, aǵash sıyaqlılardan zárúr sırtqı kórinislerde tayarlanadı. Olar túrli múyeshler, sheńberler, sheńber ayqulaqları, ko'pburchaklar, iymek sızıqlı sırtqı kórinisler ulgilerinen ibarat boladı. Olar kerekli formasın isletilineip atırǵan aǵash material ústine qoyıp sızıp alıw yamasa basqa jumıslar orınlaw ushın qollanıladı. Sol maqsette geyde tayın buyım na'munasidan da paydalanıw múmkin.
Xatcho'pli xatkashlarni jumısqa sazlawda sına bosatilib, paqallar kúndeden kerekli ólshemde shiǵarıladı. Onıń anıq ólshemde shıǵarılishini támiyinlew ushın masshtablı lineyka járdeminde kúndeden paqaldıń sızǵısh -mixgacha bolǵan aralıq olshenedi. CHizg'ichlar ólshemge dúzilgennan keyin paqallar kúndege sına járdeminde qotirilib, ólshemler qayta tekseriledi.
Bir paqallı hám eki paqallı xatkashlardan paydalanıp joybarlawda eni 7—8 sm átirapında bolǵan taxtalarǵa joba sızıladı. Odan súyem taxtalar masshtablı lineyka járdeminde rejelestiriledi.
Xatkash járdeminde joybarlawdı tuwrı shólkemlestiriw ushın sızǵısh -mixning paqaldan az-kóp shıǵıwına uyqas túrde xatkashni jıljıtıw baǵdarına qaray kúndeni sol jónelis boyınsha málim múyeshka búrib tutıladı. Kúnde aǵashqa tik tutıp surilsa, sızǵısh -mıyıq aǵashqa qadalib, onı jıljıtıw qıyınlasadı, joba tuwrı shıqpaydı.
Go'niya. Go'niya járdeminde jonǵılanǵan taxta shetleriniń go'niyaviyligini tekseriwde lineykani sirt boylap surmasdan, bálki sirtning hár jer-hár jerine kóterip kóshiriw jolı menen tekseriledi. Keri jaǵdayda, lineyka qattı aǵashdan tayarlanishiga qaramastan, ishqalanib jeyiledi hám go'niyaviyligi (tuwrı múyeshliligi) buz'ladı. SHuning ushın waqıtı -waqıtı menen go'niyaning tuwrı múyeshliligi tekserip turıladı. Onıń ushın qadaǵalaw go'niya tiykarında jonǵılanǵan taxtanıń «bet»iga tekseriletuǵın go'niya lineykasining ishki qırı boyınsha joba sızıǵı sızıp, sol joba sızıǵı boyınsha lineykani awdarıp tutıladı. Bul waqıtta lineykaning ishki qırı joba sızıǵına parallel yamasa ol menen ústpe-úst tusse, go'niya tuwrı múyeshli, tekseriw ushın jaramlı, keri jaǵdayda jaramsız esaplanadı. Lineyka sırtqı qırınıń tuwrılıǵı da nátiyjede tekseriledi.
Go'niya járdeminde sirtlarning go'niyaviyligini tekseriw hám joybarlaw.
Go'niya járdeminde joba sızıǵın qalǵan táreplerge alıp ótiwde kóshiriw rejimine ámel etiledi. Joba sızıǵı birinshi náwbette baza ústlerge sızılıp («bet» hám «yordamchi bet» lar joybarlaw baza maydanı esaplanadı ), olar arqalı qalǵan táreplerge alıp ótiledi. Mısalı, «bet» dagi joba sızıǵı taxtanıń eki sheti (qırı ) ga kóshirilip, arqa tárepke «yordamchi bet» arqalı kóshiriledi. Joba sızıǵı hesh qashan arqa tárep arqalı alıp o'tilmaydi.
Porsi go'niya. Buyım bólimlerin porsi usılında biriktiriwde (portret ramkası bólimleri; qapı, áynek romlarining chaspaklari; kiyim shkafı, shkaf sıyaqlılardıń karnizlari, ulıwma ilajbzal jonǵılar járdeminde gúl shıǵarılǵan bólimlerdi biriktiriwde) joybarlaw porsi go'niya járdeminde atqarıladı. Porsi go'niya lineykasi kúndege 45° múyesh payda etip ornatıladı.
Porsi go'niya járdeminde joybarlaw go'niya járdeminde joybarlaw sıyaqlı atqarıladı, bunda tek «yordamchi bet»ga salıstırǵanda «bet»larga joba sızıq sızıladı. Porsi sızıqları basqa táreplerge kóshirilmaydi.
vintli porsi go'niya lineikasi kúndegaint járdeminde qotiriladi, vintni bosatish jolı menen lineykani kúndege salıstırǵanda qálegen múyeshka búrib ornatıw múmkin. SHuning ushın vintli porsi go'niya járdeminde bir-birine hár qıylı múyeshler payda etip biriktiriluvchi bólimler rejelestiriledi.
vintli porsi go'niya járdeminde sızılatuǵın joba chziqlari tek «bet»larga sızıladı.
Ólshew hám joybarlaw jumıslarında qara yamasa basqa reńdegi jumsaq qálemlerden paydalanıladı.
Joybarlaw úlgileri karton, qaǵaz, faner, metall, plastmassa, aǵash sıyaqlılardan zárúr sırtqı kórinislerde tayarlanadı. Olar túrli múyeshler, sheńberler, sheńber ayqulaqları, ko'pburchaklar, iymek sızıqlı sırtqı kórinisler úlgilerinen ibarat boladı. Olar kerekli formanı isletilineip atırǵan aǵash material ústine qoyıp sızıp alıw jumısların orınlaw ushın qollanıladı.geyde tayın buyım úlgisinen de paydalanıw múmkin.
Joybarlaw tayın buyımdıń ózi, onıń texnikalıq suwreti, eskizi yamasa sızılmasına qaray orınlawǵa bolatuǵın.
Tayın buyımdıń ózine qaray joybarlawda, buyımdıń hár bir detali qanday formada hám ólshemlerde ekenligi anıqlanadı, keyin sol ólshem degi ólshemler aǵash materialǵa tiyisli joybarlaw ásbapları járdeminde kóshirip sızıladı.
Bunda ayırım detalning ózinden úlgi retinde paydalanıp sızıw da múmkin.
Buyımdıń texnikalıq suwreti, eskizi yamasa sızılması, olarda kórsetiletuǵın ólshemlerge muvofq túrde tiyisli detallarning formaları aǵash materialına sızıladı.
Aǵashnı joybarlaw ásbapların ızǵar tegmaydigan, qurǵaqlay, taza orında saqlaw kerek. arnawlı jomadonlar yamasa sumkalarda tártipli saqlaw bul ásbaplardıń uzaq múddet xizmet etiwin kepilleydi.

Paydalanilg’an adebiyatlar.

1. P.Senemikin. Maktab ustaxonalarida asboblar tayyorlash. Toshkent
«o’qituvchi». 1990y
3. Baltabaev. Kasb tanlashga yo’nalish .Toshkent 2000y
4. S. Mahkamov. O’quv ustaxonalarida o’tkaziladigan amaliy mashg’ulotlar.
Toshkent «o’qituvchi» 1991y
5. Ziyomuxamedov B. “Ta’lim texnologiyalari”. O‘quv qo‘llanma. Toshkent 2012 yil.
6.K.Davlatov. Mehnat va kasb ta’limi, tarbiyasi hamda kasb tanlash nazariyasi va metodikasi. Toshkent «o’qituvchi» 1992y
7. Respublika ilmiy-amaliy konferentsiya materiallari «2004-2009 yillarda
Maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umumiy dasturi: asosiy tamoyillar va privord islohotlar». Nukus 2005y