Jobasi: Kirisiw
Download 27.98 Kb.
|
Ayyemgi greciya ham sheshenleri 2
|
Tema: Ayyemgi greciya ham Rim sheshenleri. Jobasi:
1.Kirisiw
2. Tiykarǵı bólim 2.1 Áyyemgi Greciyanin’ alimlari ham oyshillari 2.2 Ayyemgi rim xalqi 3.Juwmaqlaw 4.Paydalanılǵan ádebiyatlar Kirisiw
Áyyemgi Greciyada alımlardı danıshpanlar, turmıs danaları sıpatında bilgen.Grek oyshılları álemniń dúzilisi hám insan ómiri mánisin túsindiriwge háreket etken. . Belgili grek filosofı Geraklit jer júzindegi barlıq nárse ottan kelip shıqqan, dep uqtıratuǵın edi. “Bir dáryaǵa ekinshi mártebe túsiw múmkin emes”, “Barlıq nárse aǵadı, barlıq nárse ózgermeli” degen belgili hikmet sózler oǵan tiyisli. Frakiyalı Demokrit degen filosofi Geraklittiń pikirine qarsılıq bildirip, ol bizdi qorshap turǵan barlıq nárse kózge kórinbeytuǵın mayda-mayda bóleksheler – atomlardan dúzilgen degen mánistegi pikirdi bayan etken. Grek filosofı Diogen “Insanda hesh qanday mútájlikler bolmawı shárt” degen pikirdi óz táliymatına tiykar etip aldı. Turmıstaǵı barlıq qolaylıqlardan waz keshken Diogen bir boshkada kún keshirgen. Ápsanalarǵa góre, Makedoniyalı Aleksandr onnan: “Saǵan qanday járdem beriwim múmkin?” dep soraǵanında, Diogen: “Arraǵıraq tur, quyashtı tosıp atırsań!” – dep mısqıllı sóz aytqan eken.Barlıq waqıtta alımlar ilimiy másele sheshimin tapqan grek fizigi hám matematigi Arximedtıń “Evrika!” (“Taptım, taptım!”) baqırǵanın tákirarlap júredi. Arximed jaqtılıqtı ayna arqalı jámlep, Sirakuzaǵa hújim jasap kiyatırǵan rimlilerdiń kemelerin jandırıp jibergeni haqqında gúrriń bar. Arximed richag (dástek) nızamın islep shıqtı hám belgili bolıp ketken bir frazanı ayttı: “Maǵan tayanısh noqatın tawıp beriń, Jerdi óz kósherinen shıǵarıp jiberemen!” Áyyemgi Greciya — Balkan ya.a.ń qubla.da, Egey teńizindegi atawlar, Frakiya qırǵaqlari, Kishi aziyanıń batısındaǵı teńiz qırǵaqlarında jaylasqan áyyemgi grek mámleketleri aymaǵınıń ulıwma atı. Tariyxi. Arxeologik maʼǵluwmatlarga koʻre, Gr. Aymaǵında adamlar paleolit dawrinen jasap kelmekte. Xalkidika ya.o.nan neandertal adaminiń bas súyegi shıqqan. Neolit dawrinde Gr. Xalqı diyxanshılıq, sharwashilıq penen shugʻıllanıp, otırıqshı turmıs keshirgen. Greciya jez dáwiri mádeniyati shártli ráwishte Kritmiken mádeniyati yaki Egey mádeniyati dep atalǵan. Eramızǵa shekemgi 3-mıń jıllıqta Greciya etnik quramı rangbereń(pelasglar, leleglar va bosqalar) boʻlgan; olardı protoyunon qáwimleri — axeylar, ioniyaliklar qısıp shıǵarıp oʻz quramlarına sińdirip jibergenler.B E.SH 20—17-ásirlerde Krit a.da axeylardiń dáslepki mámleketleri (Knos, Fest, AgiaTriada, Mikena, Tirinf, Pilos hám basqalar) payda bolǵan. E. SH 1260 jıl Mikena, Tirinf, va basqalar mámleketler Troyani basıp alıp, oni wayran etken (qarań Troya urısı). Doriy qawimleriniń kirip keliwi (E. SH 1200 jıl) aqibetinde mámleketler bóleklenip, urıwshılıq munásibetleri janlangan. E. SH 9-ásirge kelip. Arqa Gr.da — eoliylar, Oʻrta Gr. Hám Peloponneste — doriylar, Attika hám atawlarda — ioniyaliklar jasaǵan: 8—6-ásirlerde Grekler Orta teńiz, Marmar hám Qara teńiz qırǵaqların kolonizatsiya qilǵanlar. Bul dáwirde Gr.da polislar (qala mámleketler) qáliplesken. Diyxanlar hám ónermentlerdiń urıw zadaganlari menen gúresi natiyjesine qarap polistegi mámleket hákimiyati ya demokratik (Afinada) yaki oligarxik (Sparta, Krit o.da) tárizde bolgan. Ekonomikalıq jaqtan rawajlanǵan polislarda (Korinf, Afina hám basqalar) qulshilik keń tarqalgan; Sparta, Argos hám bosqalarda urıwshilik duzimi qaldiqlari saqlanıp qalǵan. E. SH 6-ásirda polislar Sparta bosshıliginda Peloponnes awqamına hám Fiva basshılıǵindaǵı Beotiya awqamına birleskenler. 5— 4-ásirler polislardıń eń rawaj tapqan dáwiri sanaladi. Ol Grek parsı urıslarinda (500—449) greklerdiń jeńisi nátijesinde Afinaniń júkseliwi hám Delos awqamınıń (Afina boshchiligida) payda bolıwı menen baylanıslı bolǵan. Perikl húkimranlıǵı dáwiri (443— 429) Afina kúsh qúdiretiniń eń kúsheygen, siyasiy dúzimniń eń demokratlasqan hám madeniyatdiń rawaj tapqan dáwiri esaplanadi. Afina Gr. Tiykarǵı ekonomikalıq hám mádeniy orayına aylanadi, Ol teńizde húkimranlıqtı oʻz qolına algan. Afina menen Sparta oʻrtasinda Gr.da gegemon boʻlıw, savda jollarına iyelik qiliw ushın gúres Peloponnes urusi (431—404)ga alıp kelgen, Ol Afinaniń jeńilisi menen tamamlanadı. Spartaning yunon mám. ri ishki islerine aralasıwı E. SH 395—387 Jıllardaǵı Korinf urısin keltirip shıǵarǵan. 4-ásirde Fiva vaqtinchalik yuksalgan. Levktra jangida (miloddan avvalgi 371 yil) fivaliklar Sparta qoʻshinini tormor keltirishgan. 4-asr oʻrtasida Yu.ning shim.da Makedoniya yuksalgan. Uning podshohi Filip II Xeroneya jangida (338) yunon shaharlari koalitsiyasi ustidan gʻalaba qozonib Yu.ni tobe etgan. Aleksandr (Iskandar) saltanati parchalangach, ellinizm davrida (3—2-asrlar) Yu.da hukmron boʻlish uchun kurashayotgan harbiylashgan tipdagi davlatlar va ittifoqlar koʻp boʻlgan (Makedoniya, Axey ittifoqi, Etoliya ittifoqi). Miloddan avvalgi 197 yil Kinoskefal jangida Rim qoʻshinlari Makedoniya ustidan gʻalaba qozongach, Rim Yu.dagi oligarxiyani quvvatlab, mamlakatning ichki ishlariga aralasha boshlaydi. Miloddan avvalgi 148 yil Makedoniya, Illiriya va Epir Rim provinsiyasiga aylantirilganlar. 146 yildan (Axey ittifoqi rimliklar tomonidan tormor etilgandan soʻng) Yu.Rimga tobe boʻlgan (miloddan avvalgi 27 yildan uning hududida Rimning Axaya provinsiyasi barpo etilgan), faqat nomiga Afinagina erkin shahar deb hisoblangan. Milodiy 4-asrdan Yu.Vizantiyaning asosiy tarkibiy qismini tashkil etgan. Ádebiyatı. Yu. de jazba kórkem ijodning dáslepki úlgileri shama menen 2700—2800 jıllar burın payda bóle baslaǵan. Bul ádebiyat eramızǵa shekemgi 3-asirde Rim mádeniyatınıń júzege keliw etiliwinde, quram tabıwında da zárúrli áhmiyet kásip etken. " Iliada" hám de " Odiseya" dástanları grek jazba ádebiyatınıń bizge shekem jetip kelgen eń áyyemgi úlgileri bolıp tabıladı. Bul sıyaqlı joqarı shıǵarmalar uzaq múddetli kórkem ádebiyatqa baylanıslı hárekettiń dawamı, onıń jetik jemisi retinde maydanǵa kelgen. " Odisseya" dástanında Demodok sıyaqlı ájayıp baqsılar — rapsodlar batırlıq haqqında dástanlar aytıp, davra ahllarini rom etken. Platon, Herodot sıyaqlı oqımıslılar hám sol zamannıń birpara jazıwshıları Homerdan ilgeri Orfey degen shayır jasap ótkenligin xabar etediler. Biraq bul shayırdıń gózzal sortolari haqqında tań qalǵanday ráwiyatlardan basqa tariyx betlerinde qandayda bir de qosıqtıń bir qatarı saqlanıp qalmaǵan. Grek xalqi ortasında keń tarqalǵan ráwiyatlarda Orfeydan tısqarı taǵı bir qansha shayırlar : Muze, Evmolp, Tamir, Olen hám basqalar tilge alınadı. Barlıq xalıqlardıń tariyxında bolǵanı sıyaqlı grek ádebiyatı da xalıq awızsha ijodi jayinde payda bolǵan. Tariyx betlerinde grek folkloridan júdá kem úlgiler saqlanıp kelgen bolsada, usılarǵa tiykarınan baslanıwiy qáwimlik dúzimlik dáwirlerinde grek xalqiniń dástúrı bay hám rangbarang awızsha ádebiyatı — ertekleri, naqılları, maqalları, tabısıwları, qosıqları bolǵanlıǵın anıqlaw múmkin. Baslanıwiy jámiyettegi ámeldegi awızsha ádebiyat sol jámiyet adamlarınıń tábiyaat haqqındaǵı túsiniklerin ańlatpa etken. Grek mifologiyasi uzaq tariyxga iye. Sol uzaq múddet dawamında social sananıń ósiwi menen miflar da ózgergen, jańa mánismazmun kásip etken. Grek kisisi baslanıwiy qáwimlik dúzimlik dáwirinde dógerek átirap daǵı tábiy hádiyselerdiń hámmesin janlı sezim etip, olarǵa sıyınıwǵan, olardan jardem tilewgen, jawız kúshlerdi beyim qılıw ushın qurbanlıqlar etilgen. Tábiyaat hádiyseleri aldınanında baslanıwiy insannıń pútkil turmısı qáweter hám qáwipte ótken. Keyinirek qáwimlik dúzimlik basqarıw princpısınıń dárz ketiwi hám áskeriy aristokrat klasslardıń kusheytiwi nátiyjesinde tómen siyasiy gruppa wákilleriniń jaǵdayı jáne de salmaqlilashgan, baylardıń zulmi kúshaygan. Bul jaǵday insanlardıń diniy ıqtıqatlarına da óz tásirin ótkergen. áyyemgi insan oyda sawlelendiriwinde pálek húkimranları — adam túsindegi Alımp hayal qudayları payda bolǵan. Zevs — gúldirmama hám de bultlar húkimdarı, ma'budlar ma'budi; Poseydon — teńiz húkimranı ; Aid aqıret xoqoni, Zevsning zayıpı Gera — aspan hayal qudayı, hayal qudaylar Malikasi hám t.b Rim Tábiyiy shárayatı hám áyyemgi xalqı Klimatı jıllı Apennin yarım atawın tolıq iyelegen Italiya aymaǵında qurǵaqshılıq ta, qattı suwıq ta bolmaytuǵın edi. Azıq-awqat ónimleriniń kópligi hám topıraq ónimdarlıǵı sebepli kóp ásirler dawamında áyyemgi Italiya xalqınıń tiykarǵı kásibi diyqanshılıq hám sharwashılıq bolǵan. Áyyemgi zamanlardan baslap Apennin yarım atawında túrli qáwimler jasap kelgen.“Italiya” sózi “buzawlar mámleketi” mánisin bildiredi. Italiya jaǵalawlarında koloniyalarǵa tiykar salǵan grekler bul mámlekette sıyırlardı otlatıw ushın ájayıp jaylawlardı tapqan. Apennin yarım atawındaǵı eń úlken dárya Po dáryası.Yarım atawdıń qáwimleri italiylar dep atalǵan. Italiyanıń arqa-batısında etrusklar jasaǵan. Olardıń tiykarǵi kásibi diyqanshılıq bolǵan. B.e.sh. VIII ásirde etrusklar Italiyada 12 qala-mámleket dúzedi. Etrusklar Shıǵıs elleri menen erkin sawda-satıq etiw ushın grek koloniyaları menen gúres basladı. Afrikanıń arqa jaǵalawında jaylasqan Finikiya koloniyası – Karfagen qala-mámleketi de olarǵa qosıladı. Dáslep karfagenliler hám etrusklar jeńiske erisse de, kóp ótpey grek áskerleri olardı qurǵaqlıq hám teńizde kúl-talqan etedi. Rim qalası Tibr dáryası boyındaǵı diyqanshılıq mákan jaylarınan baslanǵan. Tibr boylap jaylasqan kishi qonıslar birlesip, úlken qalaǵa aylanadı.Rim jeti tóbelikte jaylasqan. Qalanın’ jaylasıwı áskeriy kózqarastan júdá qolay bolǵan. Dárya hám batpaqlıq xalıqtı qońsı qáwimler hújimlerinen qorǵaytuǵın edi.Ráwiyatqa qaraǵanda b.e.sh. 753-jılda Rim qalasına aǵa-ini Romul hám Rem tárepinen tiykar salınadı. Dúnyaǵa kelgennen soń nárestelerdi sebetke salıp, Tibr dáryası boyına taslap ketedi. Dárya boyında olardı Ana qasqır tawıp alıp emizedi hám baǵadı. Keyin aǵa-inilerdi bir shopan tawıp alıp tárbiyalaydı. Er jetkennen soń bolsa olar Tibr dáryası boyında qala qurıwǵa bel baylaydı.Búgingi kúnde ápsanada aytılǵanınday egizeklerdi emizgen Ana qasqır Rimniń tımsalı esaplanadı. Rim úlken qalaǵa aylanadı. Kapitoliy tóbeliginde dushpanlardan qorǵanıw ushın qorǵan qurıladı. Dáslep rimliler óz húkimdarların ózleri saylaytuǵın edi. Húkimdarlar hám baslıq, hám sudya, hám ruwxanıy bolǵan. Laqabı “Tákabbır” bolǵan Tarkviniy degen adam mámlekette saylap qoyılǵan húkimdardı óltirip, hákimiyattı iyelep aladı. Bunnan ǵázebi kelgen xalıq qozǵalań kóterip, Tarkviniydi qaladan quwıp jiberedi. Qala xalqı pútkil hákimiyat bir adam qolında jámleniwine jol qoymaytuǵın basqarıw formasına ótiwge qarar qıladı. B.e.sh. 509-jılı patsha hákimiyatınıń awdarılıwı Rim respublikasınıń tiykarın jarattı. Rim húkimdarları áhmiyetli máselelerdi sheshiw ushın Xalıq májilisin shaqıratuǵın edi. Xalıq májilisi urıstı daǵazalaw, kelisim dúziw, nızamlardı tastıyıqlap hám biykarlaw, barlıq hámeldar adamlardı saylap tayınlaytuǵın edi. Bul májilistiń qararın Senat tastıyıqlaǵan. Senat sózi latınshadan awdarǵanda “aqsaqallar keńesi”degen mánisti bildiredi. Rimniń tiykarǵı xalqı patriciyler, Rimge kóship kelgen adamlar hám olardıń áwladları plebeyler dep atalǵan. Rim basqarıwında tek patriciyler qatnasa alatuǵın edi. B.e.sh. VI ásir aqırınan Rim mámleketi respublika dep júritile basladı. Latın tilinen awdarǵanda “respublika” sózi “xalıq isi, ulıwma is” degen mánislerdi ańlatadı Áyyemgi zamanlarda rimli aristokratlar bolǵan patriciyler bir qabatlı ápiwayı úylerde jasaytuǵın edi. Xojalıqta qullar da onsha kóp bolmaǵan.Waqıt ótiwi menen rimliler turmısında keskin ózgerisler júz beredi. Bay adamlar jasaytuǵın tóbelikler janbawırında tamasha baǵlar hám sharbaqlar payda bolǵan. Bul jerlerdiń hawası salamat hám taza bolǵan.Imperatordıń jaqın adamları záwlim imaratlarǵa iyelik etetuǵın edi. Ápiwayı rimliler tóbelikler ortasında jaylasqan tegis orınlarda jasaytuǵın edi. Bul jerlerde kóshe tar bolǵan. Rimli imperatorlar paytaxt xalqı ushın “termler” dep atalǵan kórkem monshalar qurdırǵan (grekshe termos sózinen alınǵan bolıp, “ıssı” sózi de sonnan kelip shıqqan). Arzımaǵan tólem esesine hárbir rimli termlerge túsiw imkaniyatına iye bolıp, bul jerde júziw ushın basseynler, sport zalları bar edi. Termler qasında bilim alıw hám pánler menen shuǵıllanıw ushın kitapxana da bolǵan. Kámbaǵal rimlilerdiń perzentleri xojalıq jumıslarında járdem bergenligi sebepli mekteplerde oqımaytuǵın edi. Bay shańaraq perzentleri bolsa 6 jastan baslap mektepke qatnaǵan. Jazıwdı úyrenip atırǵan balalar stil degen metall tayaqsha menen mum qaplanǵan taxtayshalarǵa oyıp jazatuǵın edi. Oqıw, jazıw hám esaplawdı úyrengennen keyin, kópshilik bilim alıwdı tamamlaytuǵın edi. Ayırımlar grammatikada (orta mektepte) bilim alıwdı dawam etken. Ol jerde tariyx, geografiya, geometriya, muzıka hám astronomiya oqıtılǵan. Arxitektura hám músinshilik Rim imperiyasında qurılıs isleri joqarı dárejede rawajlanǵan edi. Amfiteatrlar, cirkler hám teatrlar, ibadatxanalar, saraylar, triumfal arkalar hám kóp qabatlı jaylar qurıldı. Qalanı biyik diywal qorshap turatuǵın edi. Rim arxitekturası grek arxitekturasınan ráńbáreńligi hám sulıwlıǵı menen ózgeshelengen. Eramızdıń I ásirinde Rim eń iri hám xalqı kóp qalaǵa aylanǵan. Sol dáwirlerde hátte mınaday sózler payda bolǵan: “Barlıq jollar Rimge baradı”. Toǵaylar, tawlar hám batpaqlıqlar arqali jollar salınadı. Rimde suw ótkizgish sisteması-suw trubaları qaldıqları házirge shekem saqlanıp qalǵan. Suw ótkizgishler jaypawıt tiykarında qurılǵan bolıp, tawdaǵı bulaqlardan suwdıń ózi aǵıp keler edi. Suw trubaların jıralar, jarlar hám alaplardan ótkeriw ushın akveduklar – kanallardıń joqarı bóliminen ótkizilgen kópirler qurılǵan. Úlken kópirlerdi pútkilley tastan qurıw qımbatqa túsip, qurılıs isleri uzaq dawam eter edi. Rimliler jańa qurılıs materialı bolǵan betondı oylap tapqan. Qatqanınan soń ol tastan da bekkem bolıp qalǵan. Betonnıń qollanılıwı rimlilerge tez hám bekkem imaratlar qurıwǵa múmkinshilik berdi. Beton oylap tabılǵannan keyin jaydıń tóbesi gúmbez formasında sútinlersiz qurılatuǵın boldı. Rimdegi Panteon (grek tilinen “barlıq qudaylar ibadatxanası” mánisin ańlatadı) sol tárizde salınǵan. Rimniń eń úlken amfiteatrı bolǵan Kolizey ótmishtegi ullılıq úlgisi sıpatında házirge shekem saqlanǵan. Áyyemgi Rimde ataqlı tariyxıy shıǵarmalar jaratılǵan.Tariyxshı Tit Liviy “Rim tariyxı” shıǵarmasın jazǵan. Plutarx grek-rim sárkardaları haqqında kitap jazıp qaldırǵan. Kvint Kursiy Ruf “Makedoniyalı Aleksandr tariyxı” shıǵarmasın jazıp qaldıradı. Bul shıǵarmalar biziń dáwirimizge shekem jetip kelgen. Eramızdıń I ásir baslarında Rim hákimiyatı qol astında bolǵan Palestinadaǵı Vifleem qalasında káramatlı bala – Isa (Isus) tuwılǵanlıǵı haqqında ráwiyatlar keń tarqala basladı. Ráwiyatlarǵa qaraǵanda, 30 jasında Isa on eki shákirtileri (apostol) menen Palestina boylap sayaxat etip,Quday ayatları haqqında gúrrińler aytıp berip, onı ámelde kórsetedi: ólilerdi tiriltedi, jasawdan úmitin úzgen,dúzelmeytuǵın nawqaslardı emleydi.Jergilikli ruwxanıylar Isa payǵambardı bar diniy haqıyqatlardı buzıp talqılawda ayıplap, onı ólim jazasına buyıradı. Ellin dáwiri (eramızǵa shekemgi 4-ásir aqırı — 1-ásir) grek mádeniyatı regionlarınıń keńeyiwi onıń Aleksandr mámleketi jáne onıń miyrasxorları mámleketi quramına kirgen xalıqlar mádeniyatı menen óz-ara qosılıwı menen belgilenedi (qarang El, xalıqlinizm). Afina kórkem turmıs orayı poziciyasin joǵatdı. Kishi Aziyanıń iri qalaları jańa qaraw (kózqaras ) larni jaratıwshına aylandı, qurılıs kútá úlken dárejede o'sdi, kóplegen úzliksiz sızılmalı jańa qalalar júzege keldi (Istanbul hám basqalar ), iri imaratlar qurıldı (Istanbuldagi Faros mayog'i), záwlim arxitekturalıq ansambllar qurildi (Pergamdagi Akropol) ápiwayı uydan bas sarayǵa shekem bolǵan turar jay tipi qáliplesti, dástúriy ishki háwli sızılmalı úyler ústinler menen oralǵan peristilga aylantırildi. Elin háykellerindegi tús qáweter, dáwirdi baxıtsızlıqlıq ańǵarıw menen yo'g'rilgan. Ellin dáwiri kórkem ónerine regionlıq mektepler, jónelislerdiń hám de kórkem obrazlı máselelerdiń rangbarangligi tán: háykel portretlar rawajlandi, klassikaning insan — puqara muwapıqlıǵı ornına ullılardı kótermelew payda boldı. Social kelip shıǵıwı hár túrlı bolǵan adamlarǵa, olardıń jasındaǵa xarakterli ayrıqshalıqlarǵa qızıǵıwshılıq arttı. Grekiston Rim tárepinen jawlap alıw etiliwi menen ellinlar kórkem óneri jeńimpazlar mádeniyatınıń rawajlanıwı menen qosılıp, onı óziniń kóp ásirlik dástúrlerimenen boyitdi, sonıń menen birge, óziniń ǵárezsizligin da joǵatıp bardı. Rim nayıbı Pontiy Pilat bul húkimdi tastıyıqlaǵanRim diniy kalendarında 70 ke jaqın bayramlar bar edi. Bul bayramlar, aǵıl-tegil qurbanlıq keltiriw, dástúrler, kewilli bázimler menen saltanatli ótkerilar edi. Respublikanıń aqırında bayramlar bir jılda 115 kunni tashkil eter edi. Rim huqıqı áyyemgi civilizatsiyanıń eń úlken jetiskenliklerinen bolıp, ásirden-asrga yuridikalıq oylawdıń klassik úlgisi boldı. Rim huqıqınıń dárekleri ádetdegi huqıq, senat qabıl etetuǵın nızamlar, magistratlarning ediktlari hám yuristlarning iskerligi tashkil eter edi. Rim tariyxında huqıqıy normalarni kodifikatsiya qılıw nátiyjesinde XII nızamlar kestein jaratılıwı boldı Arxitekturalıq estelikler qalanıń 3 mıń jıllıq tariyxın, onıń quramalı hám tákirarlanmas qala ekenligin sáwlelendirip turadı. Qalanıń sulıw tóbeliklerde jaylasqanlıǵı, bahaybat jaylar harobalari hám túrli dáwirlerge tiyisli muxtasham saraylar, shirkewler, fantan, monumentlar hám tábiyat kórinisili háykellerdiń kópligi, maydanlardıń reń-barangligi menen de ol ayriqshadiRim Qáddi. Rim arxitekturalıq estelikleri (Forum, Kolizey, Panteon), Oyanıw dáwiri hám barokko usılına tiyisli imaratlar (Kanchelleriya, Franeziya, Barberini palatssolari, Pyassa, Sorton, villa hám basqalar ) RIMni bezab turadı. 4—6 -ásirlerde RIMda shirkew bazilikalari, 11—13-asirde roman usılına tán imaratlar qurıldı. Olarda kóbirek roman usılı menen áyyemgi arxitektorlıq principlerı uyqaslasıp, italyan roman arxitektorlıǵınıń ayriqsha qásiyetleri qáliplesti. 13—14-ásirlerde RIM arxitektorlıǵında gotika usılı úlgileri payda boldı. 15-ásir IlkOyanıw dáwiri arxitektorlıǵı gúlleniw taptı. 16—17-ásirlerde barokko usılına tán principler rawajlanıwlasdı. Imaratlardıń keń kólemligi hám záwlimligi, serhashamligiga áhmiyet berildi. 18-ásir ortalarında RIM arxitektorlıǵında klassitsizmning dáslepki úlgileri júzege keldi. Kóshe hám maydanlar klassitsizm ruhiga iykemlestirip rekonstrukciya etildi. 20 -ásir baslarında RIM arxitektorlıǵında modernizm tásiri sezildi, qalanıń imperiya dáwirindegi danıqlılıǵın qayta tiklewge háreket etildi. Zamanagóy qurılıs materiallarınan paydalanıwǵa kóbirek áhmiyet berildi. Dástúriy arxitektorlıq elementlerin ózinde jámlegen jańa zamanagóy ımaratlar qala shetlerinde júzege keliw etińa baslandı. Juwmaqlaw Áyyemgi Greciya — Balkan ya.a.ń qubla.da, Egey teńizindegi atawlar, Frakiya qırǵaqlari, Kishi aziyanıń batısındaǵı teńiz qırǵaqlarında jaylasqan áyyemgi grek mámleketleri aymaǵınıń ulıwma atı.Tariyxi. Arxeologik maʼǵluwmatlarga koʻre, Gr. Aymaǵında adamlar paleolit dawrinen jasap kelmekte. Xalkidika ya.o.nan neandertal adaminiń bas súyegi shıqqan. Neolit dawrinde Gr. Xalqı diyxanshılıq, sharwashilıq penen shugʻıllanıp, otırıqshı turmıs keshirgen. Greciya jez dáwiri mádeniyati shártli ráwishte Kritmiken mádeniyati yaki Egey mádeniyati dep atalǵan. Eramızǵa shekemgi 3-mıń jıllıqta Greciya etnik quramı rangbereń(pelasglar, leleglar va bosqalar) boʻlgan; olardı protoyunon qáwimleri — axeylar, ioniyaliklar qısıp shıǵarıp oʻz quramlarına sińdirip jibergenler.B E.SH 20—17-ásirlerde Krit a.da axeylardiń dáslepki mámleketleri (Knos, Fest, AgiaTriada, Mikena, Tirinf, Pilos hám basqalar) payda bolǵan Evropa xalıqları óz rawajlanıwları dawamında úlken qızıǵıwshılıq menen neshe márte grekler hám de rimlikler jaratqan kórkem óner hám ádebiyatqa shaqırıq etip, olar tiykarında końillerin tınıshsız etken sezim hám ideyalardı sheshiwge urınganlar. Oyanıw dáwirdiń ullı oqımıslıları qolında áyyemgi (áyyemgi) dúnyanıń ilmu páni, kórkem óner hám ádebiyatı, filosofiyalıq táliymatları eń kúshli qural bolıp xızmet etken. " Oyanıw" sóziniń dáslepki mánisi de áyyemgi mádeniyattı qayta qayta tiklew, tazadan ayaqqa turg'izish bolıp esaplanadı. Eramızǵa shekemgi 4-ásir baslarında grek polislari demokratiyası daǵdarısı menen ayırım shaxslar qálewi polislar qálewin siqib shıǵardı. Diniy imaratlar qurıw ornın insannıń kúndelik turmısı menen tıǵız baylanıslı bolǵan imaratlar (palestr, teatr hám basqalar ) qurıw iyeledi (atap aytqanda, Epi dáwirdegi teatr, eramızǵa shekemgi 350—330 hám basqalar).wazıypasına uyqas anıq kompozitsiyali grek teatrlari jáhán arxitektorlıǵıdaǵı tamasha imaratlarınıń keyingi taraqiyotiga tiykar boldı. Memorial ansambllarda insan shaxsın máńgilestiriw dástúrleri júzege keldi (mas, Galikarnasl&t gór, shama menen eramızǵa shekemgi 353). Suwretleytuǵın kórkem ónerde insan xarakterine qızıǵıwshılıqtıń artpaqtası músinshilik portretlarini rawajlanıwın támiyinledi. Tań qalǵanday kompozitsiyalarda gúres dramatizmi, insannıń psixik qudıreti hám fizikalıq ǵayratlılıqın suwretlegen Skopas ijodida haqıyqatlıqtaǵı qarama-qarsılıqlar ótkir ańlatpasın taptı, bul tárepten Praksitel háykelleri, Lisipp dóretpeleri dıqqatqa iye. Paydalanilg’an Ádebiyatlar 1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil 2. Sergeyenko M., Jizn Drevnego Rima, M. — L., 1964; 3. Utchenko S. L., Krizis i padeniye Rimskoy respubliki, M., 1965; 4. Sokolov G., Iskusstvo Drevnego Rima, M., 1971; 5. Alimuhamedov A., Antik adabiyoʻt tarixi, T., 1975. 6. Muhammadjon Rahimov, Abduxalil Mavrulov.[1 Download 27.98 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|