Joqarı bilimlendiriw, pán hám innovaciyalar ministrligi NÓkis innovaciyaliq instituti «Tastıyıqlayman» Oqıw isleri boyınsha prorektor

13-tema : Atlıq gruppasınıń tariypi, leksik-grammatik qásiyetleri, mánis túrleri
Jobası
1.Atlıqtıń tariypi hám leksik-grammatik qásiyetleri.
2. Atlıqtıń manisı túrleri. Ataqlı atlardıń túrleri. Turdosh atlardıń túrleri. Atlıq gruppasınıń sanlıq kategoriyasi.
3.Sanlıq kategoriyasi haqqında. Logikalıq hám grammatik sanlıq haqqında. Sanlıq kategoriyasinıń forması.

Atiıq sóz gruppainin leksik grammatik qásiyetleri

Joba :
1.
Atlıq jáne onıń leksik-grammatik qásiyetleri (leksik mánisi, morfologiyalıq belgileri, sintaktik wazıypası ).
2.Atlıqtıń mánis túrleri: ataqlı hám turdosh atlar
3.
Ǵalabalıq atlıqtıń túrleri: anıq hám abstrakt atlar, jalǵız hám jámlewshi atlar
Atlıqlar jáne onıń leksik-garmmatik qásiyetleri
Predmettiń atınıń (keń mániste) bildiriwshi ǵárezsiz sóz gruppaına at deyladi. At sóz gruppaına tiyisli sózler kim? Ne? Kimler? Neler? so'rog'laridan birine juwap berad:
Jer, tómendegi leksik-semantik ózgesheligi:
1) Keń mániste predmet mánisin ańlatıw otning leksik ózgesheligi bolıp tabıladı. Predmet mánisin tiri janzatlar (qus, qus, qumırsqa sıyaqlılar ), jer hám aspanǵa, kúndelik turmısqa tiyisli zatlardıń atı (quyash, ay, taw, tas, dárya, duz, nan, choynak, qasıq sıyaqlılar ), ósimliklerdiń atı (paxta, salı, jo'xori, jońıshqa sıyaqlı ), waqıya-qubılıslardıń atı (toy, konfrenciya, jıynalıs, shadlıq, isenim, gúres) orın waqıt atları (jaz, gúzek, oypatlıq, tóbelik), atab qoyılǵan shaxs hám predmetlerdiń atı (Tashkent, Zulfiya, Sirdaryo, «Oqıtıwshı» baspa sıyaqlı ) bildiredi.
Soǵan kóre atlar mánis tárepten 2 túrge bólinedi: ataqlı hám turdosh atlar. Samarqand, Akmal. «Qara kózler» (roman ), «Fan» (baspası )-ataqlı atlar. Kitap, dápter, kúlki, tınıshlıq, turdosh atlar.
Atlıqtıń morfologiyalıq qásiyetleri:
1) atlıq san kategoriyasiga iye, yaǵnıy predmet ańlatıwshı sózler birlik hám kópshiligilik sanda qollanıladı.
2) Atliq iyelik kategoriyasiga iye, yaǵnıy predmettiń (keń mániste predmetlik túsinigi: shaxs waqıya -hádiyse hám b) úsh shaxstan birine tiyisligini, qarawliligini, tiyisliligin ańlatadı : menning dápterim, seniń ukang, onıń quwanıshı sıyaqlı
3) Atlıq seplik kategoriyasiga iye. Atlar altı seplik mánisine iye bolıp, seplik qosımshaları otning otga yamasa otning fe'lga tobeligini ańlatadı : bas kelshik-kitap, qaratǵısh seplik-kitaptıń., tabıs seplew-kitaptı, barıs sepligi-kitapǵa, orın -payıt keliwigi-kitapda, shıǵıw keliwigi-kitaptan. (Zulfiyaning kitapı, kitaptı sevadi) sıyaqlı.
4) Atlıq sóz jasalıw qásiyetlerine iye. Atlıq hám sóz gruppası aktiv sóz soǵılıw usılları morfologiyalıq, sintaktik; sonıń menen birge tek at sóz gruppaın yasaydigan abbrevasiya usılı menen yasaladi: xizmetker, kúlki, taraq, gúlzar, quwanısh (morfologiyalıq usıl menen); belbog', kóz áynek, baxıt hám ıǵbal, ata-ana (sintaktik usıl ); DAN, ToshDPU (abbreviasiya usılı menen)
4) Atlarda modal forma soǵılıwı da bar. Atlarda modal mánis otning leksik mánisine kishreytiriw, erkelew, húrmet, kúsheytiw, gúman, uǵımsızlıq, astarlı sóz sıyaqlı qosımsha mánislerdi qosıw menen payda etinadi: qızsha, qózishaq, botalaq, balaǵana, Saqıyjon, Ra'noxon, un-pun, nan-pon sıyaqlı.
Atlıq tómendegi sintaktik xussuiyatlarga iye:
1) at at menen baylanısadı. Bas hám qaratǵısh keliwigidagi atlar áne sonday ózgeshelikke iye:
2) at peyil menen baylanısadı. Tushum, jónelis, orın -payıt, shıǵıw keliwigidagi atlar peyil menen baylanısadı : xatni o'qidi, xatga qaradi, xatda jazılǵan sıyaqlı ;
3) at geyde sapa, usıl, san, almasıq, úndewge de baylanısadı : aspan tınıq, úyler kóp, maqsetim sol sıyaqlı
4) bas seplik formasındaǵı at gapdaega, kesim, sapalaytuǵın sıyaqlı gáp bólekleri wazıypasında ; qaratpa sóz, nomenativ gáp bolıp keledi.
Mısalı : Ózbekstan -keleshegi ullı mámleket (I. Karimov). Alım kisi óziniń ilmi hám odobiga tayanadi. (Az-az úyrenip dono bo'lur). Seni ullılayman, ey ana xalqim (A. O.) Erte azan. Quyash yotog'idan bas kóterdi. (P. Q.)
5) Qaratǵısh keliwigidagi at qaratıwshı -anıqlawshı wazıypasında keledi; Sen Pushkinning jaxsı kórgen malagi (A. O.)
6 ) Tushum, jónelis, orın -prayt hám shıǵıw keliwigi formasındaǵı atlar tolıqlawısh, hal, geyde kesim wazıypasın atqaradı.
Mısalı : Bayramdı múnásip miynet sıylıqları menen bayramlawdı. (S. A.) Bog'chada terekler altın reń menen tovlanardi. (O) Altın o'tda bilinadi, adam miynette (Naqıl )
Atlıqtıń mánis túrleri.
Atlıqlar mánis tárepten eki túrge bólinedi: turdosh atlar hám ataqlı atlar :
Turdosh atlar. Bir túrdegi predmetlerdiń, hádiyselerdiń ulıwmalastıratuǵın atı turdosh at dep ataladı : stol, kitap, tanbur, baxıt, kúlki, konfrenciya sıyaqlı. Turdosh atlar ataqlı atlarǵa qaraganlar kóp muǵdardı quraydı. Turdosh atlar kishi hárip menen jazıladı.
Ataqlı atlar. Birdey degi predmet (shaxs ) yamasa hádiyselerden birin ayırıp kórsetetuǵın atlar ataqlı atlar dep ataladı.
Ataqlı atlar atab qoyılǵan atlardı ańlatadı. Ataqlı atlarǵa tómendegiler kiredi:
1.Adamlardıń atı hám famılıyaları : Murod, Keń peyilli, Ótkir, Maxmudjon, Axmedov
2. Jazıwshı hám shayırlardıń laqapları : Oybek, Uyqas, Ornıqlıiy, Ayralıq
3. Úy hawanlariga atab qoyılǵan atlar : Lopar, Tórtko'z, Sáykesh
4.Planeta, juldız hám planetalardıń atları : Jer, Zuhar, Jeti qaraqshı, Mirrix
5. Geografiyalıq atlar (qala, awıl, taw, dárya, kól, shól, kontinent atları ): Tashkent, Marg'ilon, Chotqol, Pomir, Ahangaran, Chirchiq, Aziya.
6.Joqarı Mámleket hám joqarı shólkemlerdiń atları : Ózbekstan ministrler Mákemesi, Ózbekstan Joqarı Keńesi
7. Ilimiy mákemeler, joqarı oqıw orınları, ministrlikler hám kárxanalar atı : Paxtashılıq ilimiy-tekseriw institutı, Orta Aziya Ipakchilik ilimiy-tekseriw institutı, Tashkent mámleket pedagogikalıq universiteti, Finans ministrligi, Mámleket banki
8.Joqarı hámel, joqarı eń húrmetli ataq atları : Ózbekstan Prezidenti, ministrler Mákemesi baslıǵı, Bas Komandir.
9.Túrli konfrenciya, hújjet hám rezolyusiyalar, tariyxıy sáneler, waqıyalar atı : Ullı watan urısı, Ǵárezsizlik kúni, Tashkent konfrenciyası.
10. Fabrika, zavod, jámáát xojalıǵı, sport jámiyetleri, kino, teatr, kitap, gazeta, jurnal, atları : «Shıǵıs juldızi» xojalıǵı, «Qutlı qan» romanı, «Bilim» gazetasi, «Jas kúsh» sport jámiyeti, «Gúlistan» jurnalı
Turdosh atlardıń túrleri.
Turdosh atlar kórsetilgen túsiniktiń ózgeshelikine kóre anıq (konkret) hám abstrakt (abstrakt) atlarǵa bólinedi.
Anıq atlar tikkeley predmetti bildiredi: úy, qala, student, qapı. Anıq atlar ańlatpa etken predmetti donalab sanaw múmkin: eki úy, on dana qala, besew student sıyaqlı. Sonıń menen birge, kópshiligilik mánisin -lar qosımshasın qosıw menen anglata aladı : úyler, qalalar, studentler, qapılar sıyaqlı.
Abstrakt atlar predmet retinde oyda sawlelendiriw etiletuǵın uǵımsız, abstrakt, túsinikti ańlatadı : jaqsılıq, baxıt, sawınch, jawın hám basqalar.
Abstrakt atlar donalab sanalmaydı hám -lar qosımshası jardeminde kópshiligilik mánisi ańlatpalamaydi.
Turdosh atlar sonıń menen birge, birlik formada jalǵız bir predmetti bildiredi. Turdosh atlar sol ózgeshelikke kóre jalǵız hám jámlewshi atlarǵa bólinedi.
Jalǵız atlar birlik forma daǵı predmetlerden birewin jalǵızlap, ajıratıp kórsetedi: stol, kitap, qálem, úy shamadon. Grammatik tárepten -lar kópshiligilik qosımshasın alıp, kópshiligilik mánisin ańlatpa eta aladı.
Jámlewshi atlar birlik forma daǵı birdey predmet atlardıń toparsın, jamini ańlatadı : xalıq, armiya, gruppa, topar, pada, azshılıq, kópshilik. Sonday eken, jámlewshi atlar grammatik tárepten birlik formada sonda da, mánis tárepten kópshiligilikti ańlatadı.
Qospa atlar :
Ot+ot: arıslan awız, ayiqtovon, qızǵılt, kinolenta, xontaxta, qorazqand, toshbo'ron, shashpopuk, qumshekerqamish, páshek, qo'larrra, temirjol, piyazdog', Orta CHirchiq.
Sapa+ot: kesirtke, Oraylıq Aziya, Kebirko'l, kókirekul-ton, ko'rsichqon, sasıq iyislipopishak, qoradori.
Atlıq fe'l: eshkiemar, kózboylog'ich, gelle keser, bezew, qanatlı kemiriwshi jánlik, shasho'sar, dúńyaǵa kózqaras.
Son+atliq : beshbarmoq, beshqarsak, Yittisuv, Oltiariq, úshmúyeshlik, mingoyoq, qirqog'ayni.
Son+fe'l: beshotar, birqoqar.
Atliq +kelbetlik: ustabuzarmon, gulbeor, oshko'k.
Fel+fel: iskabtopar, islep shıǵarıw.
Feyil +atlıq .
Jup atlar. Jup atlar [ot+ot],[sifat+ot] sıyaqlı qálipler, sonıń menen birge, basqa gruppaǵa tiyisli jup sózlerdiń otga kóshiwinen payda boladı. Jup atlar quramına kóre tómendegi kórinislerge iye.
Hár eki bólegi ǵárezsiz halda da isletiletuǵın jup atlar :
Bólimleri óz-ara sinonim: azap-aqıret, zawqı-sapa súriw, dári-dárman, baxıt hám ıǵbal, zebi-ziynet, ızzep-ikrom, ızzep-húrmet, házlik, hiyle-hiyle, atatek, pánt-o'git.
Bólimleri óz-ara antonim: kiyim-áster, áwlad -ájdad, ashshı -dushshı, bardı -keldi, bas-ayaq, er-hayal, ul-qız, soraw -juwap, sálem-álik, qulıp-gilt.
Bólimleriniń mánisi jaqın : salma -salma, baxıt-taxt, baqir-shaqır, boj-xiroj, bas-kóz, dev-peri, sıylıq -sálem, kósher-dári, qabaq -tumsıq, esap -kitap, hal-jan, qoy-qózi.
Bólimlerinen biri ǵárezsiz halda isletilbeytuǵın jup atlar : hıyle-quldam, bazar -óshar, bala -baqra, qońsı-qoba, látte-putta, jılaw -sig'i, mazalı -matra, qonaq -izlom, ırım-sirim.
Hár eki bólegi de ózbetinshe jumıslatilmaydigan jup atlar : adi-badi, ashqol-dasqal, zer-zebil, ziyan -rext, ikir-chikir, pattı-sattı, qańǵıbas, mirqinboy-shirqinboy, ya'juj-ma'juj.
San otning klassifikaciyalaytuǵın grammatik kategoriya retinde. Otning morfologiyalıq belgileri hám klassifikaciyalaytuǵın kate-goriyalari. Atlar morfologiyalıq ózgeriwshi sózler retinde ayriqsha morfologiyalıq paradigmalarǵa iye. San kategoriyasi hám subyektiv baha formaları atlardıń tiykarǵı klassifikaciyalaytuǵın grammatik formaları esaplanadı.
San kategoriyasi. Atlarda qarama-qarsılıq jaǵdayında bolǵan birlik hám kópshiligilik mánisleri jáne bul mánislerdi ańlatiwshı sırtqı kórinisler sisteması grammatik san kategoriyasini quraydı.
Logikalıq hám grammatik sannı aralastırmaslik kerek. Mısalı, jámlewshi atlar (xalıq, ásker, pada, suruv) logikalıq jaqtan predmetler jamini ańlatadı, lekin grammatik tárepten birlikte dep qaraladı.
San kategoriyasining eki:-lar affiksı menen yasaluvchi forması hám soǵan oppozitsiyada bolǵan nol kórsetkishli forması bar. Bulardan -lar affiksı otning kópshiligilik formasın yasaydi, birlik forma bolsa nol kórsetkishli forması bolıp tabıladı.
-lar formasınıń kópshiligilikti ańlatıwı máselesinde barlıq filologlar hamfikrdirlar. Biraq nol kórsetkishli forma máselesinde hár túrlı qarawlar bar.