Joqarı bilimlendiriw, pán hám innovaciyalar ministrligi NÓkis innovaciyaliq instituti «Tastıyıqlayman» Oqıw isleri boyınsha prorektor

Terminler tómendegi ayrıqshalıqlarǵa iye:
1) qandayda bir tarawǵa tiyisli arnawlı túsinikti ańlatadı. Mısalı, leksikologiya termini filologiya tarawına tiyisli bolıp, tildiń sózlik baylıǵın úyrenetuǵın bólim túsinigin ańlatadı.
2) bir terminologik sistemada mudamı bir mánisli boladı. Mısalı, at sózi termin retinde tek sóz gruppası túsinigin ańlatadı (bul sóz “ism”, “haywan”, “atıw”, “ıshıw” mánislerindegi sózler menen omonim esaplanadı ).
3) kóbinese tilleraro haqqındaiatga iye boladı. Mısalı, lotin tilinen alınǵan respublika termini dúnyadaǵı kóplegen tillerde birdey túsinikti ańlatadı.
4) bir sóz birden artıq tarawǵa tiyisli termin bolıwı múmkin. Mısalı, valentlik termini ximiya hám de filologiya pánlerinde isletiledi.
5) tiykarlanıp at gruppaına tiyisli boladı, basqa gruppaǵa tiyisli bolsa, otga ko'chgan boladı : sintaksis (at ), islep shıǵarıw (háreket atı otga ko'chgan).
Atamalardı tómendegi kriteryalar boyınsha klassifikaciya qılıw múmkin:
1) qaysı tarawǵa oidligiga kóre:
a) kásip-óner atamaları málim kásip yamasa óner iyeleri tárepinen isletiletuǵın atamalar bolıp tabıladı. Dúnyada qansha kásip yamasa óner bolsa, solardıń hár birine tán bolǵan atamalar bar bolıp tabıladı. Ayırım kásiplerge tiyisli atamalarǵa mısallar :
- oqıtıwshılıq : reyting, jıllıq baha, klass jurnalı, pedkengash, semestr, shereklik hám h.
- aǵash ustasılıq : jonǵı, qashaw, shot, shókkish hám h.
b) ilimiy atamalar málim pán-texnika tarawına tiyisli túsiniklerdi ańlatatuǵın atamalar bolıp tabıladı. Bunday atamalar tábiyiy pánler, texnika pánler, social -gumanitar pánler, matematikalıq pánlerdiń barlıǵında bar bolıp tabıladı. Mısalı :
- ximiya : oksid, sulfat, reaksiya, valentlik, kislorod, vodorod hám h.
- matematika : sinus, kosinus, teńlik, romb, parallelogram, teorema, hákisioma hám h. b
- logika : predikat, subyekt, obiekt, húkim, túsinik hám h.
- kibernetika (yamasa komputer texnologiyası ): EHM, informaciya, fayl, disk, internet hám h.
2) kelip shıǵıwına kóre:
a) putkil xalıq leksikasidan alınǵan terminler. Bunda tildiń ózinde ámeldegi bolǵan sózler termin retinde maydanǵa shıǵadı. Mısalı, filologiyaka tiyisli at, sapa, san, peyil, usıl, járdemshi, baylaw, júkleme, gáp, sóz sıyaqlı, arxitektorchilikka tiyisli párdaz, davra, kórinetuǵın, naǵıs oyıwshı, bóliw sıyaqlı, temirshilikke tiyisli pesh, dene, jelke, charxdor, dem sıyaqlı atamalar buǵan mısal bóle aladı.
b) shet tillerden alınǵan terminler. Bunda tilimizge házirgi waqıtta baylanıs quralı esaplanǵan shet tillerden alınǵan atamalar názerde tutıladı. Mısalı, yadro fizikasılıqǵa tiyisli activator, barion, diproton, kvant ; botanikaga tiyisli ázeliya, valeriana, gortenziya, magnoliya; logopediya pánine tiyisli anamnez, giperkinez, distoniya, patogenez sıyaqlı, zergerlik kásipine tiyisli buraw, shańǵalaqsız qaq erik, peshxalta, dahanda sıyaqlı atamalar soǵan mısal bóle aladı..
vulgarizm hám varvarizmlar
Tilde sógis, ǵarǵash mánislerin ańlatatuǵın sózler vulgarizmlar (lot. vulgaris “qopal” degeni) dep ataladı. Mısalı : haramı, qıztaloq, jer yutkur, atası náletlegen perzent hám b. vulgarizmlarni da qollanıw sheńberi shegaralanǵan leksikaga kiritse boladı, sebebi bul gruppa sózler de mudamı isletilinevermaydi. Bunday sózler shıǵarmalarda qaharmanlardıń xarakterin tereńrek ashıw ushın xızmet etedi.
varvarizmlar (grekshe barbarismos - “túsiniksiz sóylew” degeni) qandayda bir tilde awdarması bóle turıp, jónsiz tárzde isletiletuǵın sózler toparı bolıp tabıladı. Mısalı : znachit (sonday eken), tak (sonday eken), ostanovka (bándirgi), svet (shıra ) sıyaqlı orıssha sózler; yes (awa ), vau (qoyil) sıyaqlı anglichan sózler soǵan mısal bóle aladı.

Soraw hám tapsırmalar

1. Qanday sózlerdi aktiv sózler deymiz?
2. Aktiv emes (passiv) sózler ne?
3. Aktiv emes sózlerdiń túrlerin aytıń.
4. Arxaik hám tariyxıy sózlerdiń parqın aytıń.
5. Neologizmlar ne?
6. Olar qashan jańalıǵın joǵatadı?
7. Leksik neologizmlar haqqında sóyleń.