Joqarı bilimlendiriw, pán hám innovaciyalar ministrligi NÓkis innovaciyaliq instituti «Tastıyıqlayman» Oqıw isleri boyınsha prorektor

Milliy til hám onıń quram bólekleri
Tildiń jámiyetlik xızmeti kútá úlken. Ol adamlar arasındaǵı qarım-qatnas quralı xızmetin atqaradı. Til hám jámiyet bir-biri menen tıǵız baylanıslı boladı, sebebi tilsiz jámiyet, jámiyetsiz til de bolmaydı. Tilsiz jámiyetlik óndiristi shólkemlestiriw hám rawajlandırıw múmkin emes. Sonlıqtan til jámiyetlik qubılıs bolıp esaplanadı.
Tildiń adamlar arasındaǵı qarım-qatnastı iske asırıwı onıń kommunikativlik xızmeti dep ataladı. Al, adamlar ózleriniń oyın, pikirin sózlerdiń, sóz dizbekleriniń hám gáplerdiń járdemi arqalı tıńlawshıǵa dál, túsinikli etip jetkeredi. Bul tildiń ekspressivlik xızmeti bolıp tabıladı.
Qaraqalpaq xalqı Oraylıq Aziyanıń áyyemgi xalıqlarınan biri bolıp, onıń tili XI-XII ásirlerde málim social-tariyxıy shárayatlarǵa kóre xalıq tili sıpatında oǵuz-pecheneg qáwimleriniń shıǵıs hám batıs bóleginiń til ózgesheliklerin qabıl etiw tiykarında XIV-XVI ásirlerdegi Úlken Noǵay ordasına qaraslı dáwirde qáliplesti hám kem-kemnen rawajlanıp keldi.
Qaraqalpaq tili shıǵısı boyınsha Altay tiller semyasınıń túrkiy tiller toparına, al túrkiy tilleriniń bóliniwi boyınsha qıpshaq qáwiminiń toparına kiredi.
Qay jerde jasawına qaramastan qaraqalpaq milletine tiyisli barlıq adamlar tárepinen qollanılatuǵın til milliy (ulıwmaxalıqlıq) qaraqalpaq tili dep júritiledi. Milliy til óz quramına ádebiy til, dialekt, awızeki sóylew, jargonlar, vulgarizm (sógis, shirkin sózleri), varvarizm (tilde jónsiz isletiletuǵın shet sózler) sıyaqlı sózlerdi aladı.
Jámiyettiń arnawlı bir tariyxıy rawajlanıw shárayatında xalıqlar (elatlar) rawajlanıp, milletke, xalıq tilleri bolsa milliy tillerge aylandı. Solay eken, milliy til millettiń payda bolıwı menen birge júzege keledi.
Milliy til millet ushın ulıwma bolǵan til bolıp tabıladı. Milliy til túsinigi júdá keń bolıp, ol jergilikli dialektlerdi hám barlıq dialektlerdi óz ishine aladı. Dialekt bir milletke tiyisli bolıp, lekin túrli aymaqlarda jasaytuǵınlıq adamlar tárepinen isletiletuǵın milliy til kórinisi bolıp tabıladı. Dialekt ádebiy tilden tómendegi qásiyetlerine kóre parıqlanadı:
1. Fonetikalıq (yaǵnıy seslik) tárepten: somavar-samawrın.
2. Leksikalıq (yaǵnıy sóz) tárepten: áke – aǵa, shelek - paqır.
3. Grammatikalıq (yaǵnıy, qosımtalar hám gáp qurılısı) tárepten.
Xalıq dialektleriniń tek awızeki forması bar. Dialekt arqa hám qubla bolıp ekige bólinedi.
Milliy til ádebiy til túsinikleri bir emes. Milliy til millettiń maydanǵa keliwi menen payda bolsa, ádebiy til milliy tilden aldın, xalıq tili bar waqıtta da júzege keledi.
Milliy tildiń málim qaǵıydalarǵa boysındırılǵan, arnawlı bir qálipke salınǵan, ilimpazlar, artistler, qánigeler tárepinen qayta islengen, mudamı joqarı dárejede jetilistirilip barılatuǵın forması ádebiy til dep ataladı. Ádebiy til sol tilde sóylesiwshilerdiń barlıǵı ushın túsinikli bolıwı kerek. Ulıwma, millettiń barlıq wákilleri ushın túsinikli bolıw zárúriyatı ádebiy tildiń jaratılıwına sebep bolǵan.
Rásmiy hújjetler, kórkem hám ilimiy ádebiyat, baspasóz ádebiy tilde jaratıladı, ǵalaba xabar quralları ádebiy tilde jumıs alıp baradı. Ádebiy tildiń awızeki hám jazba formaları bar.
Ádebiy tildiń awızeki forması áyyemnen belgili bolıp, ol sóylew sesleri, pát, intonaciya (sesler uyqaslıǵı) sıyaqlı fonetikalıq qurallarǵa tiykarlanadı. Aytılıwǵa tiyisli qaǵıyda hám normalardı orfoepiya belgilep beredi.
Ádebiy tildiń jazba forması grafikalıq qurallarǵa tiykarlanadı. Jazıwǵa tiyisli qaǵıyda hám normalardı orfografiya hám punktuaciya (belgi) belgileydi.