Joqarı bilimlendiriw, pán hám innovaciyalar ministrligi NÓkis innovaciyaliq instituti «Tastıyıqlayman» Oqıw isleri boyınsha prorektor

Joqarı bilimlendiriw, pán hám innovaciyalar ministrligi
NÓKIS INNOVACIYALİQ INSTITUTİ
«Tastıyıqlayman»
Oqıw isleri boyınsha prorektor
____________Sh. Madraximov


«___»___________ 20___ jıl

«Pedogogika hám shet tiller » kafedrası


Ana tili hám oqıw sawatqanlıǵı hám onı oqıtıw metodikası páni boyinsha
Baslawish tálim bakalavr tálim baǵdarı ushın mólsherlengen


OQÍW METODIKALÍQ KOMPLEKS
(2-kurs)


1-Lekciya Til social, mudam ózgerip, rawajlanıp turıwshı hádiyse bolıp tabıladı
Joba :
1. Filologiya páni, onıń wazıypaları haqqında maǵlıwmat.
2. Tildiń social mánisi, dúzilisi.
3. Tildiń payda bolıwı, rawajlanıwı.

Tayansh sózler: til, jámiyet, filologiya, filologiya hám tábiyiy pánler, filologiya hám matematikalıq pánler, dawısqa eliklew teoriyası, úndew teoriyası, miynet baqırıqları teoriyası, social shártnama teoriyası, til hám oylaw, til hám sóylew

Tiykarǵı sabaqlıq hám oqıw qóllanbalar
1. M. Hamroyev, D. Muhammedova, D. Shodmonqulova, X. Ǵulomova, Sh. Joldaseva.
Ana tili (sabaqlıq ). T.: “Finans -ekonomika” 2008 y.
2. R. Ikromova, D. Muhamedova, M. Hamroyev Ana tilinen shınıǵıwlar kompleksi. T.: TDPU. 2009.
3. M. Joldasev. Ózbek tili praktikumi (1-bólim). T.: TDPU. 2005.
4. K. Qosimova, C. Jarısonov, X. Ǵulomova, Sh. Joldaseva, Sh. Sariyev. Ana tili oqıtıw metodikası. T.: Bayoz, 2022.-304 b.
5. T. I. Berejnaya, Sh. T. Bekkemova. Rodnoy yazik. Tashkent, 2007
6. L. I. Raxmetullayeva. Metodika prepodavaniya russkogo yazika. Tashkent, 2007
Qosımsha ádebiyatlar
1. Mirziyoyev Sh. M. Sın kózqarastan analiz, qatań tártip-ıntızam hám jeke juwapkerlik - hár bir baslıq iskerliginiń kúndelik qaǵıydası bolıwı kerek. Mámleketimizdi 2016 jılda sociallıq-ekonomikalıq rawajlandırıwdıń tiykarǵı juwmaqları hám 2017 jılǵa mólsherlengen ekonomikalıq programmanıń eń zárúrli ústin turatuǵın baǵdarlarına arnalǵan ministrler Mákemesiniń keńeytirilgen májilisindegi lekciya, 2017 jıl 14 yanvar / Sh. M. Mirziyoyev.- Tashkent: Ózbekstan, 2017.- 104 b.
2. Mirziyoyev Sh. M. Nızam ústinligi hám insan máplerin támiyinlew - jurt rawajlanıwı hám xalıq párawanlıǵınıń girewi. Ózbekstan Respublikası Konstitusiyasi qabıl etilgeniniń 24 jıllıǵına arnalǵan saltanatli máresimdegi lekciya. 2016 jıl 7 dekabr /Sh. M. Mirziyoyev.- Tashkent: “Ózbekstan”, 2017.- 48 b.
3. Mirziyoyev Sh. M. Ullı keleshegimizni márt hám ullı xalqımız menen birge quramız. Usı kitaptan Ózbekstan Respublikası Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2016 jıl 1 noyabrden 24 noyabrge shekem Qaraqalpaqstan Respublikası, wálayatlar hám Tashkent qalası saylawshıları wákilleri menen ótkerilgen saylawoldi ushırasıwlarında sóylegen sóylewleri orın alǵan. /Sh. M. Mirziyoyev.- Tashkent: “Ózbekstan”, 2017.- 488 b.
4. Mirziyoyev Sh. M. Jańa Ózbekstan strategiyası.-Tashkent, 2021.-458 b.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń Pármanı
1. Ózbekstan Respublikasın jáne de rawajlandırıw boyınsha háreketler strategiyası tuwrısında. (Ózbekstan Respublikası nızam hújjetleri kompleksi, 2017 y., 6 -san, 70-element )
2. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2020 - jıl 6 - noyabr degi " Ózbekstannıń jańa rawajlanıw dáwirinde tálim - tárbiya hám ılım - pán tarawların rawajlandırıw ilajları tuwrısında " gi PF - 6108 - san pármanı.
3. M. Hamroyev. Ana tili. Tashkent: “Shıǵıs” baspa-koncern aktsiyadorlik kompaniyası bas redakciyası. 2013.
4. M. Hamroyev. Ana tilinen tilge tiyisli analiz qálipleri. Tashkent: TDPU. 2019
Informaciya derekleri
1. http://www. edu. uz-Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministirligi saytı.
2. http:www. uzedu. uz - Ózbekstan Respublikası Xalıq tálimi ministrligi saytı.
3. http://www.gov. uz- Ózbekstan Respublikası húkimeti portalı.
4. www.pedagog. uz
5. www. apkpro. ru/content/view
Dereklerden ekenin aytıw kerek, házirgi zaman pánlerin tómendegi iri gruppalarǵa ajıratıw múmkin:
1. Tábiyiy pánler.
2. Texnika pánleri.
3. Social -gumanitar pánler.
4. Matematika pánleri.
Filologiya páni social -gumanitar pánler toparına tiyisli bolıp, insan tili, yaǵnıy sóylesiw quralı onıń úyreniw obiekti bolıp tabıladı. “Filologiya terminleriniń túsindirme sózliki”da bul pánge sonday tariyp beriledi: “Filologiya til haqqındaǵı, onıń social tábiyaatı,, wazıypası, ishki dúzilisi, klassifikaciyası haqqındaǵı ; arnawlı bir tillerdiń jumıs kóriw (iskerlik) nızamları hám tariyxıy rawajlanıwı haqqındaǵı fan”.
Filologiya páni joqarıdaǵı gruppa pánlerdiń kóbisi menen baylanıslı bolıp tabıladı.
Filologiya hám tábiyiy pánler. Hár qanday til dawıs tili bolıp tabıladı, sebebi sóylew dawıslardıń arnawlı bir izbe-izliginen ibarat bolǵan sózlerden dúziledi. Sóylew dawısları bolsa fizika pániniń akustika bóliminde de uyreniledi. Sóylew iskerligi insannıń oraylıq nerv sisteması járdeminde basqarıladı, sonday eken, filologiya páni fiziologiya páni menen baylanısda bolıwı kerek. Ximiya páninde valentlik degen túsinik bar. Bul molekula quramındaǵı atomning basqa atom menen baylanısıw ózgesheligi bolıp tabıladı. Tap sol ózgeshelik tildegi sózlerde de bar bolıp tabıladı. Mısalı, qızıl, shıyrın, ashshı, iri sózleri alma sózi menen baylanıstırna aladı, lekin juqa, sanalı, a'lochi, kemsalıyqa, júdegen sózleri alma sózi menen baylanıstırna almaydı.
Filologiya jáne social-gumanitar pánler. Hár qanday pán filosofiya menen baylanıslı, sebebi filosofiya barlıq pánlerdiń kelip shıǵıw deregi retinde tán alınǵan. Filologiya páni, birinshiden, filosofiyanıń biliw teoriyası menen baylanısqan bolsa, ekinshiden, bul pán menen shuǵıllanatuǵın qánige óz izertlewlerinde arnawlı bir filosofiyalıq jóneliske tayanadi.
Ekenin aytıw kerek, ádebiyat sóz kórkem óneri retinde tán alınǵan. Sonday eken, filologiyanıń oraylıq túsiniklerinen bolǵan sóz ádebiyat ushın da tiykarǵı qural bolıp xızmet etedi. Sonday eken, filologiya ádebiyattı úyrenetuǵın ádebiyattanıw ilimi páni menen bekkem baylanıslı.
Filologiya tariyx páni menen baylanıslı, sebebi til tariyxı sol tildiń iyesi bolǵan millet tariyxınıń bir bólegi bolıp tabıladı.
Siz ”mantiqiy pikir”,”bu logikaqa tuwrı kelmaytuǵın pikir” degen gáplerdi esitkensiz. Bul bolsa filologiya hám logika pánleriniń óz-ara baylanıslı ekenligin kórsetedi. Hár eki pánni birlestiruvchi zat oylaw bolıp tabıladı. Oylaw tilde sóz, sóz birikpesi hám gápler arqalı kórinetuǵın bolsa, logikada húkim, túsinik hám juwmaqlar kórinisinde sawlelenedi.
Filologiya hám matematikalıq pánler. Házirgi waqıtta matematika páni qospaǵan pán bolmasa kerek. Ápiwayı arifmetik ámellerden tartıp, quramalı matematikalıq formulalar da barlıq pánler degi esap -kitaplarda qollanıladı. Filologiyada ”Bir bas bólekli hám eki bas bólekli gápler” degen atlardıń bar ekenligi ápiwayı arifmetik sanlardıń qollanıwına mısal boladı. Endi tómendegi bólekke itibar etiń :”vaholanki eń tar dawıstı 0 nomeri menen, eń keń dawıstı 1 nomeri menen belgilesak, dawıslardıń bul tárepten parqı tómendegishe boladı : i - ol - o - e - â - a
0 - 0, 2 - 0, 3 - 0, 8 - 0, 9 - 1”
Bul bólekte isletilingen ańlatpalar salıstırǵanda quramalılaw formulalarǵa mısal bóle aladı.
Filologiya hám texnikalıq pánler. Filologiya hám texnikalıq pánlerden esaplanǵan kibernetikaning óz-ara baylanıslılıǵı sonda, kibernetikaning jemisi bolǵan EHM da insanǵa uqsap informaciya qabıl etip, onı uzatıw wazıypasın atqaradı. EHM jaratılıwı ushın insan organizmi tiykar bolıp xızmet etken. EHMning payda bolıwı avtomatikalıq awdarmanıń júzege keliwine baslawshı boldı.
Filologiya pániniń túrleri. Filologiya eki ózgeshelikine kóre túrlerge bólinedi:
1. Úyreniw obiektiniń kólemine kóre:
a) menshikli filologiya bólek alınǵan tildiń dawıs sisteması, sózlik baylıǵı hám grammatik qurılısın úyrenedi, usınıń sebepinen bunday filologiya “ózbek filologligi”, “orıs filologligi” sıyaqlı atlar menen ataladı.
b) ulıwma filologiya jer júzinde ámeldegi bolǵan barlıq tillerdiń ulıwma qásiyetlerin, kelip shıǵıwın, dúnya tillerdiń tasiflanishini úyrenedi. Ol óz izertlewlerinde menshikli filologiya jetiskenliklerinen ónimli paydalanadı.
2. Úyreniw maqsetine kóre:
a) teoriyalıq filologiya til hádiyselerine teoriyalıq tárepten yondashadi, yaǵnıy sol hádiyseler boyınsha ulıwmalasqan formasında chqarilgan juwmaqlar, qaǵıydalar jaratadı.
b) ámeliy filologiya tilge ámeliy kózqarastan yondashadi, yaǵnıy onıń insanlar turmısındaǵı ámeliy áhmiyetin úyrenedi. Mısalı, shet tillerdi úyreniw, avtomatikalıq awdarma sıyaqlı máseleler menen shuǵıllanadı.
Tildiń payda bolıwı
Ilimpazlardıń shamaına kóre, til baslanıwiy jámáát basqarıw princpıı dáwirinde payda bolǵan. Buǵan shubha etiwge orın joq, sebebi insaniyat tariyxı sol dáwirden baslanadı. Insan insan dep atalıwı ushın ol haywanot áleminden ajralıp shıǵıwı kerek edi. Tildiń payda bolıwı usı processni baslap berdi. Al, eń universal baylanıs quralı bolǵan til qanday payda bolǵan? Bul orında biz házir jer júzinde ámeldegi bolǵan úsh mıńǵa jaqın tildi názerde tutayotganimiz joq, bálki ulıwma dáslepki tildi názerde tutıp atırmız.
Dáslepki tildiń payda bolıwı haqqında hesh qanday jazba maǵlıwmat joq, sebebi jazıwdıń, yaǵnıy awızsha sóylewdi uzaq aralıqqa, uzaq dáwir jetkiziw quralınıń ózi talay keyin payda boldı. Sonday eken, dáslepki tildiń qashan, qay jerde hám qanday payda bolǵanlıǵın tek shama qılıw múmkin. Bul ush sorawǵa shama menen tómendegishe juwap beriw múmkin: dáslepki til pikirleytuǵın insan qáliplesken waqıtta, sonday insan payda bolıwı múmkin bolǵan orında hám insanlardıń bir-birlerine neni bolıp tabıladı aytıw qálewi júzege kelgenligi ushın payda bolǵan.
Dáslepki tildiń payda bolıwı tuwrısında anıq materiallıq dálillerdiń joq ekenligi bir qansha boljawlardıń (birpara dereklerde teoriya da dep ataladı ) júzege keliwine sebep bolǵan.
1. Dawısqa eliklew teoriyası áyyemgi Grekistonda áyyemgi dáwirde (eramızdan aldınǵı 1-2 ásirlerde) stoiklar degen filosoflar toparı tárepinen qáliplestirilgen bolıp, oǵan kóre insan tili tábiyaat daǵı túrli dawıslarǵa eliklew tiykarında payda bolǵan emiw. Haqıyqattan da, derlik barlıq tillerde dawısqa eliklew bildiriwshi sózler bar. Mısalı, ózbek tilinde taq-tuq, shitir-shitir; orıs tilinde gav-gav (ıyt hurishiga eliklew), kva-kva (qurbaqa dawısına eliklew), ga-ga (úyrek dawısına eliklew) sıyaqlı sózler bar hám hátte sol sózler tiykarında bir qansha sózler de jasalǵan : tısırlaw, taǵa, kvakayet, gavknul. Bul teoriyanıń ǵayrı -ilimiy teoriya ekenligi tómendelerde kórinetuǵın boladı :
1) dawısqa tiqlid sózler barlıq tillerde de júdá azshılıqtı quraydı hám sózlik quramındaǵı basqa sózlerdiń qanday kelip shıqqanlıǵın bul teoriya tiykarlab bere almaydı ;
2) logikalıq jaqtan pikirlaganda, rawajlanǵan tillerge salıstırǵanda rawajlanbaǵan tillerde bunday sózler kóp bolıwı kerek edi, negizinde, tekseriwler bunıń hákisin kórsetedi;
3) áyyemgi adamdıń ele onsha rawajlanbaǵan hiqildog'i bunday sózlerdi aytıwǵa maslawmaǵan.
2. Úndew teoriyası eramızdan aldın jasap ótken Epikur (341-270) degen filosof tárepdarları bolǵan epikuristlar tárepinen oylap tabılǵan teoriya bolıp, oǵan kóre til insannıń sezim-sezimlerin ańlatatuǵın oh, uf, dod sıyaqlı tanaq sózler tiykarında júzege kelgen emiw. Tuwrı, eliklewishler sıyaqlı tanaq sózler de hár bir tildiń sózlik quramında ámeldegi hám olar tiykarında da jańa sózler payda etiw múmkin: uflamoq, dodlamoq sıyaqlı. Bul teoriya da tómendegi kamchliklarga iye:
1) úndew sózler de barlıq tillerde júdá azshılıqtı quraydı jáne bul teoriya da sózlik quramındaǵı basqa sózlerdiń qanday kelip shıqqanlıǵın tiykarlab bere almaydı ;
2) insan óz sezim-sezimin jalǵız qalǵanda da ańlatıwı múmkin, negizinde, tildiń tiykarǵı waziypası baylanıs -aralasıw quralı boldır.
3) bul teoriya tildiń payda bolıwın ań menen emes, sezim-sezim menen anıqlama berb qoya qaladı.
3. Miynet baqırıqları teoriyası XIX asirde jasaǵan fransuz filosofları L. Nuare hám K. Byuxerlar tárepinen islep shıǵılǵan. Olardıń pikrine qaraǵanda, til adamlardıń jámáát bolıp miynet etiwi processinde shıǵaratuǵın baqırıq dawısları tiykarında payda bolǵan emiw. Mısalı, adam jer chopayotganda (hah), salmaqli zattı kóterip atırǵanda (ho'o'p) ózine járdem beriw ushın túrlishe dawıslar shıǵaradı. Bul teoriya insannıń eriksiz shıǵarǵan hám mánis ańlatpalamaydigan dawıslar tıykarosiga qurılǵanlıǵı menen úndew teoriyasına uqsap ketedi. Bul dawıslar sezim-sezim ańlatpalamaydi, usınıń menen bul teoriyaler óz-ara parıq etedi. Bul teoriyanıń ǵayrı -ilimiyligi bolsa tómendegilerde kórinedi:
1) miynet baqırıqlarınıń tildegi muǵdarı oǵada kam bolıp tabıladı;
2) miynet baqırıqları, joqarıda belgilengeni sıyaqlı, sezim-sezim ańlatpalamaydi;
3) bul dawıslar tek miynet procesin tártipke salıw ushınǵana zárúr.
4. Social shártnama teoriyası XIX asirde payda bolǵan. Bul teoriyaǵa kóre, jer júzindegi adamlar túsiniklerge at beriwde óz-ara kelisip alǵanlar emiw. Buǵan dúmpish bolǵan zat mınada, 1887-jılda laqapı Doktor Esperanto (“umidvor shıpaker” degeni) bolǵan polyak kóz shıpakeri Lyudvik Zamenxof tárepinen esperanto tili oylap tabılǵan. Bul til kóplegen Evropa tillerinen alınǵan sózler tiykarında qáliplesken. Bunnan tısqarı, ilimpazlar ayırım ilimiy atamalardı qóllawda óz-ara kelisip alıwı da buǵan sebep bolǵan. Mısalı, 1892-jılda ximiklarning Jeneva qalasında ótkerilgen qurultoyida terminologiya máselesinde kelisip alınǵan. Álbette, jasalma tildiń hám atamalardıń jaratılıwı boyınsha shártlesiw dáslepki tildiń payda bolıwın anıqlama bery almaydı. Bunıń sebepleri tómendegishe ápiwayı bolıp tabıladı:
1) bul teoriya social shártlesiwge shekem tildiń bar ekenligin biykar etedi;
2) bul teoriya tábiyiy tildiń emes, bálki jasalma tildiń jaratılıwınigina túsintira aladı.
Kórip ótilgen barlıq teoriyalerdiń eń tiykarǵı kemshiligi sonda, olarda insannıń iskerligi menen baylanıslı bolǵan hádiyseni, yaǵnıy tildi sol iskerlikten ajratgan halda túsindiriwge háreket etiledi.
Insan haywanot áleminden ajralıp shıqqannan keyin social miynet menen shuǵıllana baslaǵan. Bul process, álbette, ap-alıs dawam etken. Sol dáwir dawamında adamsimon janzat jámáát bolıp jasawdı hám miynet qılıwdı úyrenedi. Miynet processinde bul janzatlarda (olar arxeologlar tárepinen avstralopitek, pitekantrop, sinantrop, neandertal adamı sıyaqlı atlar menen ataladı ) oylaw qáliplese baradı. Bunı shama menen tómendegishe túsindiriw múmkin. Aldınǵa miynet háreketleri miynet predmetinen ajralmagan halda ámelge asırılǵan. Mısalı, biz dem alıw ushın oylap o'tirmaymiz, yaǵnıy miyani isletmaymiz. Bul instinktiv tárzde júz beredi. Joqarıdaǵı process da sonday bolǵan bolıwı kerek. Málim bir dáwirde miynet háreketi hám miynet predmeti bir-birinen ajraladi`, sebebi usı háreketler adamsimon janzattıń baslanıwiy yadında saqlanıp qalǵan edi hám ol endi óz qıyallarına eliklewi múmkin boladı, nátiyjede miynet predmeti bolmasa da, ol menen etiletuǵın háreketler ámelge asırılıwı múmkin boladı. Bul bolsa adamsimon janzatda baslanıwiy sananıń dáslepki urıqları qáliplesip atırǵanınan dárek bolıp tabıladı. Házirgi adamǵa bawırlas turǵan adamsimon janzat fanda homo sapiyens (lot. sanalı adam ) dep júritiledi. Áne sol homo sapiyens óz rawajlanıwınıń málim dáwirinde óz jámáátdoshiga neni bolıp tabıladı aytıw qálewin sezgan bolıwı kerek hám nátiyjede dáslepki baslanıwiy sózler aytılıw etilgen. Álbette, oǵan deyin homo sapiyensning sóylew aǵzaları arnawlı bir dawıslar muǵdarın aytılıw qilashga maslasqan bolıwı kerek edi. Bizińshe, áne nátiyjede dáslepki til payda bolǵan.
Kembridj universiteti professorı Jorj Yulning jazıwısha, tildiń payda bolıwında tómendegi derekler ámeldegi bolǵan :
1. Ilohiy derek (The divine source).
2. Tábiyiy dawıs deregi (The natural sound).
3. Social óz-ara tásir deregi (The social interaction source).
4. Jismonan iykemlesiw deregi (The physical adaptation source).
5. Instrumental derek (The tool-making source).
6. Genetikalıq derek (The genetic source).
Ín the biblical tradition, as described ın the book of Genesis, God created Joqlıq and “whatsoever Joqlıq called every living creature, that was the name thereof.”Alternatively, following a Hindu tradition, language came from Sarasvati, wife of Brahma, creator of the universe. Ín sáykest religions, there appears tap be a divine source who provides humans with language. Ín an attempt tap rediscover this original divine language, a few experiments have been carried out, with rather conflicting results.
Til social hádiyse degende neni túsiniw kerek? Eń aldın mine sol sorawǵa juwap beriw kerek. “Social” degeni jalǵız shaxsqa emes, bálki pútkil jámiyetke tiyisli degeni bolıp tabıladı. Sonday eken, neiki pútkil jámiyet ushın xızmet qilsa, jámiyet tárepinen rawajlantirilsa, sol zat social hádiyse bolıp tabıladı. Buǵan birinshi náwbette til kiredi. Ádebiyat, kórkem óner, mádeniyat da socialhodisalar bolıp tabıladı, lekin bul hádiyselerdiń tiykarında baribir til turadı.
Til adamlardıń bir-birleri menen mámilede bolıwı ushın járdem beretuǵın eń zárúrli qural bolıp tabıladı. Adamlar til jardeminde óz pikirlerin, sezim-sezimlerin ańlatadılar. Insaniyat jámiyetiniń qáliplesiwinde tildiń roli kútá úlken bolıp tabıladı. Til bolmasa, jámiettiiń bolıwı múmkin emes, sebebi til insanlardı jámiyet retinde jipslashtirib turıwshı ullı naǵıymet bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, til bir milletti basqa milletten ajıratıp turıwshı eń zárúrli belgilerden biri bolıp tabıladı. Til táǵdiri jámiyet táǵdiri menen bekkem baylanıslı.
Tildiń dúzilisi. Jer júzindegi hár qanday til dúzılıw tárepinen tómendegi strukturalıq bólimlerden ibarat boladı :
1. Dawıslar sisteması.
2. Sózlik quramı.
3. Grammatik qurılısı.
Daslep til awızsha formada payda bolǵan jáne bul tildiń tiykarın sóylew dawısları shólkemlesken. Hár qanday tilde arnawlı bir muǵdardaǵı sóylew dawısları ámeldegi bolıp, bul sol tildiń dawıs sistemasın quraydı. Sol dawıslardıń túrlishe birigiwi arqalı sózler payda boladı. Mısalı, házirgi ózbek tilinde 30 ta sóylew dawısı bar. Usılardan a, d, m, o dawıslarınıń túrlishe jaylastırılıwı nátiyjesinde adam, áwmet, tawıq hám bódeneden basqa quslardıń mákiyeni sıyaqlı sózlerdi payda etiw múmkin.
Hár qanday tilde ámeldegi bolǵan sózler jıyındısı sol tildiń sózlik quramı (ayırım sabaqlıqlarda leksika) dep yuritiliadi. Sózlik quramı bir tildi basqa tilden parıqlantiradi. Leksika arnawlı bir til payda bolǵan waqıttan baslap sol tildiń iyesi bolǵan xalıq tárepinen boyitib barılıwı kerek, keri jaǵdayda bul til tutınıwdan shıǵıp, ólik tilge aylanadı.
Sózlik quramındaǵı sózler tariyxıy tárepten naǵız ózi tilge tiyisli bolmawi múmkin, lekin bul sózler sol tilde sóylesiwshi adamlar ushın óz-ara baylanıs quralı bolıp kela alsa, olar usı tildiń sózlik quramına tiyisli boladı. Mısalı, kitap, mektep, artıqmash sózleri aslan arabsha bolıp, ózbek tiline shama menen vII-vIII ásirlerde kirip kelgen. Házirgi waqıtta bul sózler ózbek milletine tiyisli barlıq adamlar ushın túsinikli hám olar sol insanlar tárepinen ózbekshe sózler retinde qabıl etiledi. Hátte bul sózler tiykarında kıtapxan, mekteples, a'lochi sıyaqlı jańa sózler de jasalǵan.
Dawıslar sisteması hám leksikaning bar ekenligi tildiń baylanıs quralı dárejesine eliriwi ushın jetkilikli emes. Onıń ushın sózler óz-ara birikib sóz birikpesi hám gápler payda etinishi kerek. Bunı bolsa tildiń grammatik qurılısı belgileydi. Sonday eken, arnawlı bir tilge tiyisli bolǵan sóz, sóz birikpesi hám gáplerdiń qurılısı sol tildiń grammatik qurılısı dep júritiledi.”Biziń fakultetimizde studentler kóp to'garaklarga qatnasadılar” gápin alıp kóreylik. Áwele, sózlerdiń qurılısın tekseremiz: Biz-dıń fakultet-imiz-de student-lar kóp to'garak-lar-ga qatnas -a-di-lar”. Ko'rinyaptiki, kóp sózinen basqa barlıq sózler túrli mánisli bólimlerge ajraladi`. Endi sóz birikpeleriniń qurılısın tekseremiz: Biziń fakultetimizde, fakultetimizde qatnasadılar, kóp to'garaklarga, to'garaklarga qatnasadılar. hám, aqır-aqıbetde, gáp qurılısın tekseremiz:”Biziń (anıqlawshı ) fakultetimizde (hal) studentler (iye) kóp (anıqlawshı ) to'garaklarga (hal) qatnasadılar (kesim)”. Sonday eken, tildegi hár bir birlik óziniń ishki qurılıs nizamlıqlarına tiykarlanıp quram tabadı.
Til sistema retinde. Bul máselege toqtalishdan aldın ”tizim” túsinigi anıqlama bernishi kerek. Dereklerde bul túsinikke tómendegishe tariyp berilgen:” Sistema - 3. Óz-ara baylanıslı hám ajıralmas tártipte bolǵan zat, hádiyseler birligi, kompleksi”. Taǵı :”Sistema (yun.), óz-ara munasábet hám baylanısda bolǵan, arnawlı bir pútinlik, birlik payda etiwshi júdá kóp elementler”. Sonday eken, sistemanıń tiykarǵı belgileri, birinshiden, júdá kóp bólimlerden ibarat bolıwı kerek, ekinshiden, bul bólimler óz-ara munasábette, baylanısda bolıwı kerek.
Sistemaǵa mısal keltiriw ushın gapni uzaqtan baslawǵa tuwrı keledi. Astronomiyadan ekenin aytıw kerek, Jer planetası Quyash sistemasına kiretuǵın 9 planetanıń biri bolıp tabıladı. Óz gezeginde, Quyash sisteması da keminde tap soǵan uqsaǵan 100 mlrd.juldızdı óz ishine alǵan Galaktika (bizde onı Sabanlar jolı deyiwedi) sisteması quramına kiredi. Biziń galaktika bolsa galaktikalar sistemasına tiyisli bolıp tabıladı.
Endi úlken sistemalardan salıstırǵanda kishi sistemalarǵa, yaǵnıy Jer planetasına qaytamız. Jer júzinde jasawshı xalıq 5600 den artıq tilde sóylesedi. Joqarıda aytılǵanı sıyaqlı, til social hádiyseler sistemasına tiyisli bolıp, bul sistemaǵa taǵı ádebiyat, kórkem óner, mádeniyat sıyaqlı bir qansha social hádiyseler kiredi. Til da óz gezeginde sistema retinde óz-ara baylanısqan hám munasábette bolatuǵın dawıslar sisteması, sózlik quramı hám grammatik qurılısı sıyaqlı bólimlerden ibarat (joqarıda bulardıń hár birine tariyp berildi). Bul orında biz bul bólimlerdiń óz-ara baylanısı hám munasábetin ashıwǵa háreket etemiz. Jalǵız alınǵan sóylew dawısı sóz retinde formalanmasa yamasa sóz quramına kirmasa, ol ápiwayı fiziologikalıq hádiyse retinde qolaveradi. Basqasha aytqanda, sóylew dawısı social áhmiyet kásip etiwi kerek. Mısalı, ol dawısı sóylesiwshi insanlar ushın ”o'zga shaxs” mánisin ańlatiwshı sózge aylanbasa, ápiwayı dawıslıǵınsha qolaveradi. Óz gezeginde ol sózi gáp ishinde qatnasıw etip, málim wazıypa atqarmasa, ápiwayı sózliginshe qolaveradi. Usı sóz qatnasqan gáp bolsa ”gap” dep atalıwshı sistema quramına kiredi.
Qullası, tildiń dawıslar sisteması, sózlik quramı, grammatik qurılısı til sistemasın quraydı.
Sorawlar :
1. Filologiya páni nelerdi úyrenedi?
2. Filologiya pániniń qanday túrleri bar hám olar óz-ara qanday parıq etedi?
3. Ne ushın til social hádiyse esaplanadi?
4. “Jámiyetsiz til, tilsiz jámiyet bolıwı múmkin emes”, degen pikirdi qanday anıqlama berysiz?
5. Tildiń strukturalıq bólimleri degende neler názerde tutıladı?
6. Tilde júz beretuǵın ózgerisler birinshi náwbette onıń qaysı bóliminde (júzesinde) júz beredi
hám ne ushın?
7. Keyingi payıtlarda ózbek tili ústinde (leksika, fonetikalıqa, grammatikasında ) qanday
ózgerisler júz berdi?