Joqarı bilimlendiriw, pán hám innovaciyalar ministrligi NÓkis innovaciyaliq instituti

Joqarı bilimlendiriw, pán hám innovaciyalar ministrligi
NÓKIS INNOVACIYALIQ INSTITUTI




Ózbetinshe jumis

Qabilladi: __________
Tapsirdi: ___________

Nukus-2023

Ápiwayı procentler
Joba :

1. 
   Finanslıq resursların waqıttaǵı ma`nisi haqqında túsinik
   
2. 
   Ápiwayı hám quramalı procentler haqqında túsinik
   
3. 
   Pul aǵıslarınıń kelesi ma`nisi.
   

1. Finanslıq resursların waqıttaǵı ma`nisi haqqında túsinik

Ekonomikamızdı bazar munasábetlerine ótiwi iskerliginiń ayırım tur-larini júzege keltirmokdaki, olar kárxanalardıń basqarıwshıları hám buxgal-terleri ushın salıstırǵanda jańa hám zárúrli xarakteristikaǵa iye bolıp esaplanadı. Bular jum-lasiga qımbatlı qaǵazlar menen baylanıslı mámileler, investitsion joybarlardı bahalaw, ssuda-qarızlar menen baylanıslı mámileler, biznes iskerligin bahalaw hám basqalardı kirgiziw múmkin. Qısqasha etip aytqanda, bular - pul qarjların nátiyjeli qoyılmalar qılıw menen baylanıslı wazıypalar bolıp tabıladı. Sebebi oraylasqan rejeli ekonomika sharayatında ápiwayı kárxana dárejesinde bunday wazıypanı sheshiwdiń múmkinshiligi ámeliy tárepten joq edi desek de asıra aytqan bolmaymız.
Oraylasqan rejeli ekonomika sharayatında pul qarjlarınan nátiyjeli paydalana almaslikning tiykarǵı sebepleri, bir tárepden, pul qarjların qa'tiy limitlashtirilishi sebepli yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar úlken muǵdar -dagi bos pul qarjları iye bola almasligi bolsa, ekinshi tárepden, onsha úlken bolmaǵan bos pul qarjlarınan paydalanıwdıń ámeliy tárepten birden-bir jolı olardı fond (amanat ) banklerine procentke qoyıwdan ibarat edi.
Ekonomikamızdı bazar munasábetlerine ótiwi sebepli finanslıq re-surslarni basqarıw hám olardan paydalanıw salasında jaǵday keskin ózgerdi jáne bul ózgerislerdiń eń túpkiliklileri tómendegilerde kórinetuǵın bolıp atır :
júdá kóp sheklewler, atap aytqanda aylanba aqshalardı normalastırıwtırıw biykar etildi jáne bul finanslıq resurslardan erkin paydalanıw ushın sharayat jarattı ;
kárxanalar finanslıq nátiyjelerin bólistiriw hám paydanı bólistiriw tupten ózgerdi;
finanslıq resurslar roli benihoya asdı hám olardı aqılǵa say basqarıw zárúrshiligi payda boldı ;
jańa túrdegi finanslıq resurslar, atap aytqanda pul ekvivalentleri júzege keldiki, olardı basqarıwda waqıt aspekti sheshiwshi rol oynay bas-ladi;

kárxanalar investitsion variantlarında saldamlı ózgerisler júz ber-moqdaki, olardı qoyıw ushın jańa múmkinshilikler tuwıldı ;

bazar ekonomikasına ótiw dáwirine tán bolǵan joqarı dárejedegi inf-lyatsiya hám islep shıǵarıw kólemin tómenlewinde kórinetuǵın bóliwshi finans-viy biyqararlıq sharayatında pul qarjların hátte mámleket banklerinde saqlaw da gózlegen mápti bermey qoydı.
Joqarıdaǵı ózgerisler pul qarjlarınan paydalanıwda taǵı bir jańa ózgeshelik - pulni waqıttaǵı ma`nisin bar ekenligin hám olardan paydalanıwda bul ayrıqshalıqlardı inabatqa alıwǵana joqarı nátiyje beriwin kórsetip turıptı
Pulni waqıttaǵı ma`nisin ózgeriwine eki kózqarastan qaraw mum-ashıw, bir tárepden pul qarjların isletilmay turıwı nátiyjesinde onıń qıy-matini (satıp alıw qábiletin) túsip ketiwi hám ekinshiden, pul aqsha -larini aylanıwda bolıwı túrli muǵdardaǵı dáramat keltiriw jolı menen óz ma`nisin asırıp barıwı. Eki kózqarastı mısal járdeminde tushunti-rishga háreket etemiz.
Sizdi kárxanańız 180, 0 mln swm muǵdarında bos pul aqshaına iye, jıllıq inflyatsiya dárejesi bolsa 25 % ni tashkil qilsin. Ol halda bir jıldan keyin kár-xananıń pul qarjları esapvarag'ida jatqan aqshası ózin satıp alıw qábiletin tórtdan birge yaǵnıy 36, 0 mln swmga joǵatadı yamasa ámeldegi waqıttaǵı ma`nisin 144, 0 mln swmini quraydı. Endi oyda sawlelendiriw etiń, eger kárxanańız transport qurallarına janar may -benzin isletetuǵın bolsa -yu, jıl aqırında (bir litri 250 swm) jıl basına (bir litri 200 swmga) salıstırǵanda benzin bahası 25 % ga kóterilgen bolsa, ol halda Sizdiń kárxanańız ámeldegi pul aqshaına jıl basında 900 mıń litr, jıl aqırında bolsa 720 mıń litr satıp alıw múmkinshiligine iye boladı tek.
Basqa bir mısal. Eger kárxanańız jılına 20, 0 mln swm dáramat keltiretuǵın mámilede qatnasıw etmokda hám sizge jılına 10 mln sumnan dáramat alıw yamasa bir yo'la eki jıldan keyin 20 mln swm alıw variantların usınıs etdi. Tuwrısıda, Siz birinshi varianttı tańlaǵan bo'lar edingiz. Endi oyda sawlelendiriw etiń : variant azmaz ózgertirildi. Eger siz hár jılı dáramat alsańız, 10, 0 mln sumnan, eger eki jıldan keyin alsańız bir yo'la 23, 0 mln sumnan alıw múmkinligi usınıs etildi. Bunday halda tezlik penen qandayda bir sheshimge kela almasligingiz tábiyiy. Sebebi Siz, álbette, basqa dáramat keltiretuǵın alternativ variantlardı kórip shıǵıwıngizga tuwrı keledi.
Kórinip turıptı, olda, pul qarjların basqarıw hám olardan nátiyjeli paydalanıw júdá zárúrli áhmiyetke iye bolıp, bunda álbette onı waqıttaǵı qıy-matini qanday ózgerip barıwı jáne bul jaǵdaydı esapqa alıw ushın nelerdi itibarǵa alıw kerekligini jaqsı biliw kerek. «Pul-waqıt» mashqalası jańalıq emesligi hám házirgi kózqarastan onı kelesinde keltiretuǵın dáramatların anıqlawdıń model hám algoritmları islep shıǵılǵanlıǵı hámmemizge málim. Lekin onı kóp qırların hámme de jaqsı bilavermaydi. Sol sebepli de biz studentlerimizge pulning waqıttaǵı ma`nisi menen baylanıslı máselelerdi hár tárepleme túsintirip ótiwge qarar etdik.

2. Ápiwayı hám quramalı procentler haqqında túsinik.

Kárxanalar xojalıq iskerligi processinde júz beretuǵın finanslıq mámileler reń-barang bolıp, olarda pul qarjların waqıttaǵı ma`nisin esapqa alıwdı talap etetuǵın úlken bólegin qarız alıw yamasa qarız beriw mámileler quraydı. Sonday bolsada bul operatsiyalar tiykarında, bir qarawda júdá ápiwayı esaplanǵan procentlerdi esaplaw tursada, bul esaplar finanslıq shártnama -kontraktlar shártlerinen kelip shıǵıp procentlerdi esaplaw tezligi hám usılına qaray hám de qarızlardı beriw hám oraw variantlarına qaray túrlishe bolıwı múmkin.
Finanslıq mámilelerde procent degende - finanslıq resurslarda paydalanıw ma`nisi bolıp, ol investitsiyalar boyınsha dáramat yamasa alınǵan kredit - qarız ushın tólew bolıp tabıladı. Procentler olar esaplanıp atırǵan tiykarǵı summanı ózgeriwi yamasa ózgermeytuǵın -ligi nuktai názerden eki túrge ápiwayı yamasa quramalı procentlerge ajratılıwı múmkin.
Ápiwayı procent degende - turaqlı (ózgermeytuǵın ) tiykarǵı summaǵa kóbeytiriletuǵın procent stavkası túsiniledi.
Quramalı procentler - ózgeriwshen tiykarǵı summaǵa kóbeytiriletuǵın procent stavkası túsiniledi.
Kórinip turıptı, olda, ápiwayı hám quramalı procentler arasındaǵı parq olardı esaplaw ushın alınǵan tiykarǵı summanı ózgeriwi yamasa ózgermeytuǵın bolıwı eken. Hasa -siy summa degende ne túsiniledi? Tiykarǵı summa degende qarızǵa yamasa payda -lanishga alınǵan yamasa investitsiya etilgen hám procent esaplanıwı zárúr bolǵan summa túsiniledi.
Gáp finanslıq mámilelerde keń tarkalgan tiykarǵı túsinikler ústinde ketar eken ornı kelip, áne sol finanslıq mámilelerdiń logikası hám ol menen baylanıslı taǵı ayırım túsiniklerge de toqtalıp ótsek.
Biz joqarıda finanslıq resursların, atap aytqanda pul qarjların waqıttaǵı ma`nisi haqqında gápirgan waqtımızda, olardı házirgi waqıt kózqarasınan turıp kelesi ma`nisin yamasa kelesi dáwir kózqarasınan turıp pulning házirgi kungi - ámeldegi ma`nisin esaplaw zárúrshiligi bar ekenligi haqqında toqtalıp ótken-dik. Finanslıq operatsiyalar logikası áne sol kózqarasınan tómendegi sızılma ta-riqasida sáwlelendiriliwi múmkin (10. 1-shizma).
Finanslıq mámileler logikası keltirilgen sızılmadan kórinip turıptı, olda hár qanday ápiwayı finanslıq shártlesiwde ush baha qatnasıw etip, olardan eki-tasi málim, úshinshisin esaplab tabıw zárúr.
Eger finanslıq esaplarda baslanǵısh summa hám procent stavkası berilgen bolsa -yu, pul qarjların kelesi ma`nisin esaplab tabıw zárúr bolsa bunday mámileler pul qarjların o'stirilishi dep aytıladı.
Eger, finanslıq esaplarda kelesinde túsiwi kutilayotgan (qaytarı -ladigan) summa hám diskontlash koeffitsenti berilgen bolsa -yu, pul qarjların ótkerilgen (ámeldegi) ma`nisin esaplab tabıw zárúr bolsa, bunday mámileler pul qarjların diskontlashtirilishi dep aytıladı.
Endi joqarıda berilgen túsinikler mánisin jáne de jaqsılaw túsinip alıw ushın ápiwayı mısallar járdeminde ápiwayı hám quramalı procentlerdi esaplaw jolı menen pul qarjların o'stirilishi processlerin tolıqlaw kórip shıǵamız.
Barinen burın ápiwayı procentler haqqında. Shama menen oylayıq Siz 200, 0 mıń sumnan ibarat óz aqshaıńızdı «Xalıq banki»ga qatań belgilengen 20, 0 procentlik stavkada 3 jıl múddetke qoydıńız. Bunda esaplanǵan jıllıq procentler tiykarǵı summaǵa qosılmaydı, bálki hár jılı Sizge berilip baradı dep esaplaylik. Ol halda bir jıldan keyin Siz qoyılmańız ushın 40, 0 mıń swm muǵdarda procent tabısı ala -siz hám kelesi jıllarda da tap sonday jılına 40, 0 mıń sumnan alıp barasız hám 3 jıldan keyin sizdiń procent kórinisindegi tabısıńız 120, 0 mıń swmni, ulıwma pul aqshaıńızdıń ma`nisi bolsa 320, 0 mıń swmga etedi.
Keling, áne sol ápiwayı procentler járdeminde pul aqshaın kelesi ma`nisin esaplaw algoritmı menen tanısıp shıǵayıq. Eger biz P- hárıbi menen tiykarǵıso'mmani; r - hárıbi menen procent stavkasın hám n- hárıbi menen dáwir (jıl ) lar sanın ańlatpalasaq, ol halda procent kórinisindegi dáramat (D) ni esaplaw ushın tómendegi formuladan paydalanıwımız múmkin:
a) bir jıldan keyin alınatuǵın procent tabısı muǵdarı
r
D = R * ------, (1. 1.) 100
b) úsh (n) jıl ishinde alınatuǵın procent tabısı muǵdarı
nr
D = P * ----- (1. 2.)
100
Eger pul qarjların ulıwma baxası (S) úsh (n) jıldan keyin qanday summanı uyımlastırıwın bilejaq bolsaq, ol halda tómendegi formuladan paydalanamız :

Pnr
S = P + ----- (1. 3.)

100
Eger formulalardı qóllaw processinde procent stavkaları ornına procent koeffitsentlaridan paydalansangiz joqarıdaǵı formulalardı jáne de ápiwayılaw kóriniske keltirip alıwıńız múmkin. Mısalı, procent stavkası 20, 0 % ni tashkil qilsa, procent koeffitsenti (R) - 0, 20 ni quraydı (yaǵnıy procent stavkasın 100 ge bolıp alamız ). Nátiyjede, joqarıda keltirilgen (1. 3) formulanı azmaz basqasha kóriniste oyda sawlelendiriw múmkin:
S = P+ P*n*R yamasa S = P* (1+n*R) (1. 4.)

Joqarıdaǵı mısal maǵlıwmatlar tiykarında keltirilgen formulalardan foy-dalanib procent kórinisindegi dáramatlar hám pul qarjların kelesi baha -larini esaplab kóriwińiz múmkin.

Quramalı procentlerdi esaplaw ápiwayı procentlerdi esaplawdan parıq etedi jáne bul parq tiykarlanıp procent esaplanıwshı (tiykarǵı ) summanı ózgerip barıwı bolıp tabıladı. Bunda tiykarǵı summa hár jılı alınǵan procent tólewi esabına artıp baradı. Mısalı, joqarıdaǵı mısalda :
1-jılǵa 200, 0 + 20 % q 200, 0 * (1 + 0, 20 ) q 240, 0
2-jılǵa 240, 0 + 20 % q 240, 0 * (1 + 0, 20 ) q 288, 0
3 jılǵa 288, 0 + 20 % q 288, 0 * (1 + 0, 20 ) q 345, 6
Úsh jılda alınǵan procent tabısı 145, 6 mıń swm boladı. Etilgen esaplar kórsetip turıptı, olda, quramalı procentlerdi esaplawda procent esaplaw ushın payda -lanayotgan summa hár jılı esaplanǵan procent esabına ózgerip barmokda, yaǵnıy tiykarǵı summaǵa esaplanǵan procent qosılıp barıp atır, procent stavkası bolsa ózgergeni joq. Eger joqarıdaǵı shártli belgilerden paydalanatuǵın bolsaq, hár jıldı oxi-riga olinayotgan procent tabısın tómendegi formula járdeminde ańlatıw múmkin:
D = P * R (1. 6.)
Keyinirek, dáwir aqırına barıp esaplanǵan summanı ózgeriwi tómendegishe boladı : S = P + P*R (1. 7.)
Yamasa bul ańlatpanı tómendegishe de jazıw múmkin:
S = P + (1 + R) (1. 8.)
hám aqır-aqıbetde pul qoyıwshı - investorning n jıldan keyin pul qarjları muǵdarın (pul qarjlarınıń kelesi ma`nisi) ni tómendegi formula járdeminde esaplaw múmkin:
S = P * (1+R) n (1. 9.)
bul erda n - esabat dáwirindegi jıllar sanı (procentler esaplawdıń dáwirliligi).
3. Pul aǵıslarınıń kelesi ma`nisi.
Kárxanalar xojalıq xızmetlerinde kópshilik jaǵdaylarda pul qarjların kelesi bahaların esaplab tabıwǵa tuwrı keledi. Pul qarjların quramalı procentler tiykarında joqarıda keltirilgen

S = P * (1+R) n

formulası arqalı esaplaw múmkin. Quramalı procentlerdi esaplawlar birdey procent stavkaları (R) de birdey dáwirler (n) ga esaplawlar ámelge asırılǵanlıǵı ushın (1+R) n kórinisindegi koeffitsentlarni aldınan esaplab alıw múmkin. Bul koeffitsentlar jıllar hám procent stavkaları ózgerip barıwı menen, olar da ózgerip baradı. Joqarıdaǵı formuladan paydalanǵan halda esaplab tabılǵan pul qarjların kelesi bahaların esaplaw ushın arnawlı koeffitsentlar qosımsha jol menende beriledi (qosımsha daǵı S-3 kestesi).
Keltirilgen formula járdeminde pul qarjlarına procentler esaplawlar hár jıldı aqırında esaplab barıwdı inabatqa aladı. Kópshilik ámeliy xızmetlerde procentlerdi esaplaw yamasa tólew oyma-ay (jılına 12 ret) yamasa sherekme-sherek (jılına 4 ret) ámelge asırılıwı múmkin. Áne sonday jaǵdaylarda procentlerdi esaplaw ushın joqarıda keltirilgen formulanı azmaz ózgertiw jolı menen pul qarjların kelesi ma`nisin esaplaw múmkin. Mısalı, eger esaplawlar hár bir dáwirde m ret ámelge asırılsa n dáwir aqırına (esaplanǵan procentler tiykarǵı summaǵa kapitallastırıw jolı menen) pul qarjların ma`nisin esaplaw ushın tómendegi formuladan paydalanıw múmkin:
R
S = P * (1 + -----) nm (1, 10.)
m
Mısalı, 1000, 0 mıń swm muǵdardaǵı aqshaıńızdı jıllıq 6 % li stavka boyınsha 5 jılǵa bankke qoydıńız. Procentler hár sherekte esaplab barıladı. Pul aqshaıńız bes jıldan keyin 1346, 9 mıń swmni quraydı, yaǵnıy :
0, 06
S = 1000, 0 ( 1 + -------) 4*5=1000, 0 * (1+0, 0015) 20 =1346, 9 mıń swm
Sonday etip joqarıdaǵı formulalar járdeminde pul qarjların kelesi bahaların tekǵana jıllar boyınsha, bálki aylar yamasa yarım jıllar hám sherekllar boyınsha da esaplab barıw imkaniyatın beredi.

Paydalanilg’an a’debiyatlar

1. 
   O’zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonuni Тoshkent,1996 yil 30 avgust.
   
2. 
   O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi. Тoshkent, 2002 yil 8 fevral
   
3. 
   «Statistika va moliyaviy hisobotlarni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida» gi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 25 iyundagi qarori. Soliq to’lovchining jurnali. 2002 yil, 8-son, 19-bet.
   
4. 
   O’zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobining milliy standartlari Тoshkent, O’zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Assotsia-tsiasi, 2003 yil.
   
5. 
   21-sonli Buxgalteriya hisobining milliy standarti. Тoshkent, O’zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Assotsiyatsiyasi, 2004 yil.
   
6. 
   Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida Nizom, Тoshkent, O’zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Asso-tsiatsiyasi 2002 yil.
   
7. 
   Bakaev A.S. Uchetnaya politika predpriyatiya, Moskva, Izdatelьstvo Bux.uchet, 1994 g.