Joqari bilimlendiriw, PÁn hám innovaciya ministligi

JOQARI BILIMLENDIRIW, PÁN HÁM INNOVACIYA MINISTLIGI

Ózbekistan mámleketlik kórkem-óner hám mádeniyat institutınıń kitapxana xabar iskerligi qánegeligi 1 kurs sırtqı tálim studenti A’limbetova Shamsinurdin’
Biblografiyataniwshiliq pa’ninen
《BIBLOGRAFIYATANIWSHILIQ PA'NININ' PREDMETI HA'M WAZIYPALARI》
temasında islegen

Óz betinshe jumısı

Qabillaģan: Sharipova D

Tayyarlaģan: A’limbetova Sh
2023

BIBLOGRAFIYATANIWSHILIQ PA'NININ' PREDMETI HA'M WAZIYPALARI.


Joba :
1. Bibliografiyaning obyekti- hújjete kenliginin' analizi.
Baspa ónimlerdi klassifikatsiyalash.
1. Bibliografik iskerliginiń predmeti
2. Bibliografiyaning social hámzifasiga kóre túrlerge klassifikaciyası
3. Kitapxanalarda bibliografik iskerliginiń tiykarǵı waziypası


Túsinikler: hújjet, informaciya qarıydarsı, baspasóz shıǵarması, baspa ónim, vaqtli baspasóz basılıwı, dawamlı baspa, rásmiy baspa, ilimiy-kópshilikke arnalǵan baspa, oqıw ádebiyatları basılıwı, málimleme baspaları.
Bibliografik iskerlik hújjetler haqqındaǵı maǵlıwmatlar jıyındısibibliografik informaciya beriw ekenligi qániygelik ádebiyatlarında keń analiz etilgen. Bunday ádebiyatlardı úyrenip, bibliografiyaning ob'ekti -hújjetekanligini kórsetiwimiz múmkin. Hújjet - bul sottsial informaciya dáregi bolıp, saqlaw hám tarqatıwǵa qaratnadı. Hújjet ózgesheligi odaǵı informaciyanıń social áhmiyetke egaligi, onıń jaratılıp atırǵan tariyxıy dáwir, shárt-sharayat menen tıǵız baylanıslılıǵında kórinedi.
1964 jıl hújjetso'zi informaciyanıń materiallıq tasıwshısı retinde belgilep berildi. Házirde hújjetso'zi informaciya menen baylanıslı, kisiler tárepinen olardı toplaw, paydalanıw, uzatıw, saqlaw hám esapqa alıw menen baylanıslı materiallıq ob'ektsifatida túsiniledi. Hújjetso'zi áhmiyetine kóre keń túsinik. Hújjetlerde real turmıs haqıyqatlıqları, faktlari hám barlıq maǵlıwmatlar óz hákisin tabadı, hújjette ol jaratılıp atırǵan dáwirdiń málim bir qırı haqqındaǵı informaciya toplandı.
“Hújjet” terminii qaǵaz, kinolenta, hár qıylı kórinistegi qayıslar, elektron disklar, kompakt disklar kórinisindegi informaciya tasıwshı materialdı ańlatadı. Dáwir ótiwi menen, rawajlanıw nátiyjesinde jańa-jańa informaciya tasıwshılar qosılıp baraveradi. Hár bir informaciya tasıwshı yamasa informaciya resursları ayriqsha ózgeshelikke iye jáne bular informaciyanı tayarlawda esapqa alınadı. Sol sebepli belgileri, áhmiyeti, mazmunı hám formasına kóre turlanadi.
Informaciya qarıydarsı - ǵárezsiz bilim alıw, oqıw mamanlıǵın asırıw, ilimiy bilim alıw hám ilimiy potencialın asırıw, islep-shıǵarıw mamanlıǵın asırıw hám basqa maqsetlerde informaciyadan paydalanıwshı shaxs. Joqarı dárejede informacion-kitapxana hám bibliografik xizmet kórsetiw ushın hújjetler ilimiy tiykarlanǵan halda klassifikatsiya etiliwi kerek.
Shaxstıń professional -islep shıǵarıw iskerligi, iyelep turǵan lawazımı, maǵlıwmat dárejesi, jası, jinsi, shańaraqqa tiyisli jaǵdayı, oqıw mádeniyatı dárejesi,bibliografik dereklerden paydalana alıw qábileti, psixik hám basqa qásiyetleri klassifikatsiya tiykarına alınadı. Shunki insan - kıtapxan da bibliografiyaning ob'ekti bolıp tabıladı.
Hújjet hám informaciya qarıydarsı mazmun mánisine kóre baspasóz shıǵarması (kitap, baspa ) hám kıtapxan (bibliografik informaciya qarıydarsı ) túsiniklerinen parıq etedi. Ilimiy informaciya iskerligi tek ǵana baspasóz shıǵarması menen emes, bálki barlıq kórinistegi informaciya resursları (elektron resurslar ) menen de baylanıslı. Bibliografiya da házirde de baspasóz shıǵarması ( kitap, gazeta, jurnal ), da hújjetlerdiń basqa túrleri menen de isleydi.
Kitap, gazeta hám jurnallar tariyxan insaniyat biliminiń dáregi, onıń bilimlerin sáwlelendiriwshi, jıynawshı hám saqlawshı qural hám de insan bilimin asırıw hám psixik tásir quralı bolıp kelgen. Kitaptıń ornın hesh nárse bosolmaydi. Biraq, keyingi waqıtta basqa informaciya tasıwshı resurslar da bibliografik iskerlik sheńberine sińip barıp atır. Sonday eken, kitap -kıtapxan sisteması da bibliografiyaning ob'ekti bolıp tabıladı. Bul keyingi waqıtta hújjet-informaciya qarıydarsı sisteması menen bayıdı.
Baspa nashirlar túrlerge ajratılıwı boyınsha kitap, jurnal, gazeta,betaga; belgisine kóre tekstli, notali, kartografikalıq hám suwretleytuǵın baspalarǵa ajıratılıp olardı bibliografiyaning ob'ekti retinde analiz etiwimiz múmkin.
Bibliografiyaning ob'ekti retinde analiz qılınıp atırǵanda eń zárúrli belgilerden biri bolıp, bul baspalardıń dawam etiw waqti yamasa nashir qılıwdıń maqsetin anıqlaw áhmiyetli esaplanadi. Ob'ektsifatida analiz etilgende nashirlarning tiykarǵı belgisi etip kuydagilarni kórsetiw múmkin:
- nodavriy ( bir retlik);
-vaqtli
- dawamılıǵı.
Sonıń menen birge bulmandıń ózinde baspalarǵa tayarlawshı shólkemleri, shıǵarap atırǵan mámleketlakatlari boyınsha da nashirlarni analiz etiwimiz múmkin.
Bir ret baspaetilgan dóretpe nodavriy dep ataladı, zárúr bolǵan haldaǵana qayta baspaetilishi múmkin, bunda da álbette qayta baspaetilgani haqqındaǵı maǵlıwmat kórsetiledi. Qayta baspada toldırilgani, qısqartirilgani, dúzetilgani, ózgertiwler kiritilgeni kórsetiledi. Kitap 48 betten artıq bolǵan tekstli baspa. Qollanba bolsa 48 betge shekem bolǵan tekstli baspa. Betalar 1 betten 4 betge shekem kólemde boladı.
Vaqtli bolmaǵan baspa bir úsheklik yamasa bir neshe úsheklik boladı. Kóp úsheklik baspa bir maqsetke, bir temaǵa yamasa bir jóneliske, poligrafik bezetiliwge iye bolǵan bir neshe kitaptan ibarat boladı. Vaqtli baspalar - gazeta, jurnal hám byulletenlar bolıp, olardıń ózgesheligi baspadan shıǵıwda málim bir tártipte nomer izbe-izligine egaligi bolıp tabıladı. “Periodika”- sózi grekshe sózden alınǵan bolıp, vaqtli, taǵı baslanǵan, qaytap atırǵan degen mánisti ańlatadı.
Dawamlı baspalar - tóplanǵan materialdıń kólemine kóre úzliksiz bolmaǵan shıǵıw tártip nomerine iye boladı. Dawamlı baspalar tar baǵdardaǵı ilimiy informaciya ushın zárúrli derek esaplanadı. Ol jaǵdayda qandayda bir bir shólkem yamasa shólkemdiń ilimiy-izertlew iskerligine tiyisli lekciyalar, xabarlar, maqala hám basqa materiallar beriledi. Dawamlı baspalar tiykarınan “Ilimiy jumıslar”,”Dóretpeler”, “Ilimiy xabarlar”, “Xabarlar” sıyaqlı ulıwma atlar menen shiǵarıladı. Hár biri shıǵıwı bolsa bólek tártip nomerine iye boladı. Udayı tákirarlanatuǵın baspalar málim bir dáwirde shıǵıw nomeri menen shiǵarıladı.Áne sonday baspalardan biri “Qızıl kitap” joǵalıp baratırǵan yamasa joǵalıp ketiw qáwipinde bolǵan kem ushraytuǵın ósimlik hám haywan túrlerin belgilep baratuǵın hám olar haqqında maǵlıwmat beretuǵın málimleme xarakterindegi mámleket hújjeti. Ol jaǵdayda aldın ósimlik yamasa haywan haqqında maǵlıwmat beriledi, onıń joǵalıp barıwına sebep hám faktorlar haqqında, joǵalıp ketiwiniń aldın alıw ushın usınıslar beriledi.
Baspalardıń taǵı bir túri gruppalı baspalar bolıp, olar ulıwma mazmunga, jóneliske, kıtapxanlar toparına, maqsetke iye bolıp, ulıwma gruppa atı menen shiǵarıladı. Biraq hár biri bólek avtor, bólek at, shıǵıw maǵlıwmatlarına iye boladı. Mısalı, “XX ásir ózbek romani” gruppaında A. Ílayıqiyning “Ótken kún”, “Meshitte qubla tárepte turatuǵın teksheden chayon”, A. Qahhorning “Saǵım”, “Qoschinor shıralari”, Sh. Rashidovning “Jeńimpazlar”, Sho'lponning “Keshe hám kunduz”, Oybekning “Navaiy” romanı hám basqa dóretpeler baspaetildi.
3. Nodavriy baspalardıń turlanishi. Bunday baspalar maqsetine, informaciyanıń xarakterine kóre rásmiy, ilimiy, ilimiy-kópshilikke arnalǵan, oqıw, kásiplikishlab shıǵarıw hám málimleme baspalarına ajratıladı. Memuar hám kúndelik baspaları bólek gruppaǵa kiritiledi. Rásmiy baspalar mámleket shólkemleri, húkimet shólkemleri atınan shiǵarıladı. Olar nızamlı, normativ hám direktiv hújjetler hám mazmunı mámleket organı iskerligi menen baylanıslı boladı, mısalı, Ózbekstan Respublikası Joqarı Sudınıń informaciyaları, Ózbekstan Respublikası Joqarı jıynalısı informaciyaları sıyaqlı ashrlar.
Ilimiy baspalar pán, texnika, mádeniyat túrli tarawları daǵı ilimiy-izertlew jumıslarınıń nátiyjesin sáwlelendiriwshi materiallar bolıp tabıladı. Bunday baspalar ilimiy-texnikalıq rawajlanıw kórsetkishleri haqqındaǵı, qánigeler tárepinen ótkerilgen izertlew jumısları haqqındaǵı informaciya materiallarınan ibarat, quramına, mazmunı, xarakteri, áhmiyetine kóre pán ǵayratkerleriniń dóretpeleri; kóp tóbeli formada baspaetiladigan pán tariyxına tiyisli dóretpeler; aktual temalar daǵı ilimiy dóretpeler jıynaqları ; monografiyalar ; ilimiy ánjumanlar, simpoziumlar, kongresslar materillari hám basqalar shiǵarıladı.
Ilimiy-kópshilikke arnalǵan baspalar pán, texnika, mádeniyatsohalaridagi tabıslardı, jańalıqlardı qánigelerden basqa keń kıtapxanlar kópshiligi túsinetuǵın tilde hám usılda aytǵan dóretpeler bolıp tabıladı. Olar keń kıtapxanlar toparına qaratnadı, kıtapxanlar ózleriniń bilim dárejesin asırıp baradı, házirgi zaman pán hám texnika jetiskenliklerinen xabarlı boladı,ǵárezsiz bilim alıw kónlikpesin iyeleydi. Bunday baspalardıń adadi ilimiy baspalarǵa salıstırǵanda úlken boladı, hár qıylı mazmunga hám xarakterge iye boladı. Házirde medicinaǵa, tábiy-ilimiy bilimlerge, mámleketimiz tariyxına, siyasiy máselelerge, ruwxıylıqǵa tiyisli ilimiy-kópshilikke arnalǵan ádebiyatlar,ómirbayanshiik materiallar baspaetish keńeygen.
Oqıw baspaları pánniń, ámeliy iskerlik salasınıń málim birsistemada sawlelengen informaciyaın óz ishine aladı. Oqıw baspalarına oqıw programmaları, sabaqlıqlar, oqıw qóllanbaları, oqıw -stilistik qóllanbalar, kórgezbeli materiallar kiredi. Olar mazmunına kóre sohali yamasa qánigelesken ádebiyat bolıp tabıladı. Olar mektep, kolledj-licey, joqarı oqıw orınlarınıń oqıwshıları hám studentlerine, bilimlerdi jetilistiriw kurslarınıń tıńlawshılarına hám oqıtıwshılarǵa mólsherlengen boladı. Házirde elektron sabaqlıqlar da jaratılıp atır.
Kásiplik óndiriske tiyisli ádebiyatlar xalıq xojalıǵınıń túrli salasındaǵı islep shıǵarıw texnologiyası, texnikası jáne onı shólkemlestiriwge arnalǵan ádebiyatlar bolıp tabıladı. Olardıń kıtapxanları joqarı hám orta arnawlı maǵlıwmatlı islep shıǵarıw qánigeleri-injinerler, agronomlar, injener-texniklar. Olar ushın mólsherlengen ádebiyatlar ilimiy-islep shıǵarıw ádebiyatları dep ataladı. Óndiris shıǵarıwdan tısqarı oqıtıwshılar,medicina xızmetkerleri, ekonomistler, yuristlar, kitapxanashı -bibliograflar ushın kásiplik ádebiyatlar - ámeliy qóllanbalar, stilistik qóllanbalar, xatlar, túrli temalarǵa tiyisli usınıs ádebiyatları baspaetiladi. Ǵalabalıq-islep shıǵarıwǵa tiyisli ádebiyatlar túrli kásip degi jumısshılar, qánigeler, ustalar, islep shıǵarıw firmaları hám fermer basshıları ushın qaratnadı.
Málimleme baspalar - qıdırılıp atırǵan informaciyanı tabıw ushın qolay bolǵan tártipte jaylastırılǵan ilimiy hám ámeliy xarakter degi qısqa, anıq hám qısqasha maǵlıwmatlardı óz ishine aladı. Málimleme baspalarınıń keń tarqalǵan túrlerinen - qomusnomalar, qomusiy sózlikler, sózlikler, spravochniklar, kalendar (kalendar ) lar, jol kórsetkishler hám basqa baspalardı kórsetiw múmkin. Qomusnomalar ( enttsiklopediyalar) bir yamasa bir neshe úsheklik bolıp, barlıq yamasa bir neshe bilim tarawına tiyisli universal xarakter degi teoriyalıq hám ámeliy bilimlerdiń ulıwmalasqan kórinisindegi qısqa maqalalardan dúziledi.