Járdemshi sózler hám olardıń túrleri Joba

Járdemshi sózler hám olardıń túrleri


Joba :

1. Járdemshi sózlerdiń til sistemasındaǵı ornı.

2. Járdemshi sózlerdiń túrleri.
3. Járdemshi.
4. Baylaw jáne onıń shakily kórinisleri.

Leksemalanıń mánislik klassifikaciyaındaǵı " mánislik ar-namıstaqillik" túsinigi. Barlıqǵa ekenin aytıw kerek, leksik úst birlikleri eki úlken gruppaǵa bólinedi: ǵárezsiz sózler hám járdemshi sózler. Bular arasındaǵı zidlanishni mánislik hám wazıypalıq ar-namıstaqillik quraydı. Bul qarama-qarsılıq belgisine kóre járdemshi sózler belgili, ǵárezsiz sózler bolsa belgisiz aǵza mav-qeini iyeleydi. Járdemshi sózler hesh qashan ǵárezsiz qol-lanmaydi, baylanıslı qurshawlardagina kela aladı. Ǵárezsiz sózler bolsa ǵárezsiz qollanılıw hám mánis ańlatıw qábiletine iye esaplanadı.

Leksemalaming mánislik klassifikaciyaında dáslepki basqısh belgisi " mánislik ǵárezsizlik" emes, " mánislik ar-namıstaqillik" bolıwı -nmg sebebi ǵárezsiz leksemalaming bul belgine salıstırǵanda betaraf-ligi bolıp tabıladı. Mısalı, úlken gruppanı quraytuǵın ataqlı atlar (Temir, Ánar, Gáwhar ) toparında, abstrakt atlarda ǵárezsiz mánis-dıń bar ekenligi kisin shubhaǵa saladı. Ǵárezsiz sózlerde " mánislik ǵárezsizlik" belgisi shártli bolıp tabıladı. Assimilyatsiya filologiyada basqasha, biologiyada bolsa tamaman ózgeshe aytiladi. Ílay kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilde basqasha, toylarda tólemli qosıq aytıwshılar sóylewinde bolsa basqasha anıqlama bernedi. Soǵan uqsas hádiyselami sapa, peyil, usıllar ishinde de kóplegen ushıratıw múmkin. Bulardıń barlıǵı " mánislik ǵárezsizlik" belgisi ǵárezsiz leksemalarda salıstırmalı túsinik, salıstırmalı belgi ekenligin kórsetedi. Mine sol sebepli leksemalaming mánislik klassifikaciyaında dáslepki basqıshdıń belgisi " mánislik ǵárezsizlik" emes, bálki " mánislik ar-namıstaqillik" bóle aladı. Bul belgi tiykarındaǵı qarama-qarsılıqta járdemshi, baylaw, júklemeler kúshli (belgili) a'zoni quraydı. Sap járdemshi, sap baylaw, sap júklemeler hesh qashan ǵárezsiz mánisli sózler ózgeshelikine iye bola almaǵanlıǵı sebepli olardıń toparına oǵada almaydı.
Járdemshi sózlerdiń " aralıq úshinshi" tábiyaatına egaligi. Filologiyada járdemshi sózlerdiń leksemalar hám qosımshalar arasında " aralıq úshinshi" bolıp, da leksemalar, da grammatik morfemalar ózgeshelikin ózinde sáwlelengenlew-tirishi anıqlanǵan. Olar formaan leksema, mazmunan qosımsha bolıp tabıladı ( salıstırıw : Kitaptı akamga/akam ushın aldım.) Sol sebepli bolsa kerek, til sistemasında járdemshi sóyleming o'rm túrlishe bahalanadı - ayırım ilimpazlar ulami qosımshalarǵa, ayırımları sóylew bólekshelerine, geyparaların járdemshi sózlerge koefficient berediler. Járdemshi sóyleming sózbe, qosımshama yamasa ǵárezsiz sóyleming járdemshi sózler menen baylanısıwı sóz birikpesime ekenligi elege shekemge shekem tartıs teması bolıp qalıp atır. Sebebi járdemshi sózler toparı ishinde sonday birlikler bar, olar da " mánislik ǵárezsizlik", da " mánislik ar-namıstaqillik" menshiklia-tiga iye (ot+ko'makchilar, járdemshi hám járdemshi peyiller). Mısalı, " tartıp" ǵárezsiz sóz retinde hal feyil sıyaqlı qolla -niladi: Balıq qarmaqtı bir tartıp, qashıp ketti. Sol sóz Farhod tog 'idan tartıp Shıyrın jaylawına shekem Sirdaiyo bo 'ylab tizilib ketken jetpis mıń xalıq bn suwıqlardı pisand etpeydi (Oyd.) gápinde járdemshi sóz wazıypasında kelgen. Tartıp ǵárezsiz hám járdemshi mánislerge ıyelewine qaramay, ǵárezsiz leksemalar tipiga kiredi. Ushın, sayin, uzra, sıyaqlı, hám ga uqsaǵan járdemshi sózler anıq bir túsinikti ańlatpalay almaydı, biraq túrli munasábetlerdi júzege shıǵarıp hám olar járdemshi sózler toparınan jay aladı. Joqarıdagilardan ańǵarıwıladiki, " bólek qollanila alıw járdemshi leksemalami ǵárezsiz leksemalar menen jaqınlashtirsa, hár túrli munasábetlerdi ańlatıw sıyaqlı uraum-lashgan mánis ulami morfemalarǵa, qosımshalarǵa jaqınlaw -tiradi hám leksemalar hám rnorfemalar qarama-qarsılıqında " aralıq úshinshi" wazıypasında keledi.
Járdemshilerdi sózlerge tómendegiler jaqınlastıradı : a) formaan bólek ajralıp turıw ; b) leksikalogik mánistiń bar ekenligi (sapa járdemshiler, at járdemshiler, peyil járdemshilerde... ); v) kóbinese ulaming ǵárezsiz sózlerge jaqınlasıwı, olardan kelip shıǵıwı. Járdemshi sóyleming grammatik morfemalarǵa uqsas tárepi ulaming morfemalar sıyaqlı ǵárezsiz nominativ funksiya atqarmasligi (biraq, hám, sayin, sıyaqlı ), qosımshasımon formada bolıwı (-ol,-yu,-de; -ki (-kip); -dek (-day),-cha) hám basqalar. Biraq járdemshi sóyleming grammatik morfemalardan ayrıqsha tárepi sonda :
1) olar gáp bólegi, sóz birikpesi, gáp júzesinde sintaktik xarakter degi wazıypa atqaradı. Bul ózgeshelik járdemshiler ushın tán Mısalı, 1. Jaqsımenen yursang etarsan murodga, YOmon menen yursang qolarsan uyatga (Maq.) 2. Tap 'Iqinlarnıń kúshli na'rasi, Juldızlarǵa shekem etardi. (Uyg'.)
2) gap bólekleri yamasa gaplami óz-ara baylanıstıradı. Bunday
funksiyada, tiykarlanıp, baylawlar hám júklemeler keledi:
1. Xanaǵa biyik bo 'yli, biraq oriqqina jigit sálem berip kirdi. (S. A)
l. Saida bul gapni ayttı -yu, shıǵıp ketti. (S. Ahm.)
3) so'roq, biykar hám sh. k.gáp mánislerin ańlatıwǵa
xızmet etedi (júklemeler).
Járdemshi sózler ǵárezsiz sózler hám sóz-gápler aralıǵı -de «oraliq úshinshi» mártebein aladı. Óz gezeginde, járdemshi sózler de óz ishinde ulıwma belgilerine kóre aralıq úshinshin ajıratıp shıǵaradı. Yaǵnıy baylawlarda bólew, júklemelerde gáp mazmunına tásir qılıw mánisti belgilew dárejesinde bolsa, járdemshilerde sanalgan hár eki belgi ortaq bolıp tabıladı. Bul olardıń «oraliq úshinshi»lik poziciyasin kórsetedi.
Járdemshi sózlerdiń formasıy qásiyetlerine kóre túrleri. Járdemshi sózler formasıy ózgeshelikariga kóre:
a) qo'shimchasimon járdemshi sózler;
b) sof járdemshi sózler; '
v) salıstırmalı járdemshi sózler.
Qosımshasımon járdemshi sózler hár úshew járdemshi sózler quramında ushraydı. Járdemshiler arasında -dek/-day,-cha, baylawlar arasında ~ki/-kim\ -ol,-yu,-de affikssimon júkleme -baylawlar, júklemeler arasında -mi, -ne,-a,-ya,-g'oy,-o q (-yamasa q),-de,-kek sıyaqlı qosımshaǵa uqsas járdemshi sóyleme uchra-tıs múmkin. Qosımshasımon járdemshi sózler formaan qosımshaǵa uqsaydı, biraq járdemshi sóyleming wazıypasın atqaradı. Mısalı, l. Polat sıyaqlı (sıyaqlı ) ózine isenimli bir jigit bul isten hayiqsa, ántek boladı. (O. Mux.) 2. Sol payıt ulchasi qapınan júgirip keldi-de (hám), akesiniń quchog'iga otildi. (Oyb.) 3. Bazmga Gulnoragina (tek) kelmadi. (S. Ahm)
Sap járdemshiler taypasına awaldan ma'Ium ushın, menen, tárepke, shekem, sıyaqlı, sıyaqlı, sayin, arqalı sózleri; sap baylawlar taypasına hám, hám de, biraq, lekin, biraq, bálki, yamasa, yoxud, go 'yo, eger, eger sıyaqlılar ; sap júklemeler qatonga tap, tek, óytkeni, hátte, naq, tek sózleri kiredi.
Salıstırmalı járdemshi sózler termini astında basqa gruppaǵa tiyisli bolǵan sózdiń járdemshi wazıypasında qollanılıwı (old, arqa, aldın, boylap, baslap... ) yamasa tábiyaatında " formadoshlik" ámeldegi bolǵan birlikler túsiniledi. Mısalı, " jalǵız" sapa gruppaına tiyisli sóz júkleme ornında (YOlg'iz saǵan súyenemen) isletiledi. Yamasa waqtında jawın jawadı, waqtında qar gápinde waqtında sóziniń wazıypası bog'lovehilarga jaqın bolıp tabıladı. Buǵan o'x-shash mısallar sóylewimizde kóp ushraydı. Járdemshi sózlerdiń formasıy qásiyetlerine kóre túrlerin tómendegi kestede ulıwmalastırıw múmkin.

Kesteden kórinip turǵanı sıyaqlı, járdemshi sózler úlesi ǵárezsiz sózler esabınan artıp baradı. Járdemshi sózlerdiń bayıwında taǵı bir jol olardıń ishinde bolǵannan bir túrden ekinshi túrge ótiwi bolıp tabıladı, anıqrog'i, " aralıq hádiyse" ózgeshelikine iye bolǵan járdemshi-baylaw, baylaw -júklemelerdiń bar ekenligi. Mısalı, menen, dep, dep sıyaqlılar kómekehi-baylawlar bolıp tabıladı. Bul járdemshilerdiń baylaw wazıypasında keliwi talay keń tarqalǵan hádiyse bolıp tabıladı. Biraq lekin bul jumıstı

paysalga salıw qollanılǵan, yaǵnıy wazıypasında kelgen.
Búgingi kúnde járdemshi sózlerdi hár tárepleme
úyreniw, olardı tilge tiyisli analiz qılıw dawam etpekte.
Járdemshiler járdemshi so 'larnıń bir kórinisi retinde. Turkiy tillerde (atap aytqanda, ózbek tilinde de) járdemshiler kóp jıllardan berli filologlardıń tekseriw dáregi bolıp kelip atır. Ózbek tilindegi járdemshilerge birinshi bolıp jetilisken tariypni A. N. Kononov bergen: " Járdemshiler sonday bir gruppa sózlerki, olar at menen yamasa obiekt menen predikat arasındaǵı qural - qural, maqset, sebep, payıt, aralıq, jónelis, uqsatıw sıyaqlı munasábetlerdiń jaratılıwında xızmet etedi". Sh. Shoabdurahmonov da óziniń " Járdemshi sózler" asanda járdemshilerge tap sonday tariyp bergen: " Járdemshiler ob'ekttiń ob'ektke yamasa obiekttiń predikatga bolǵan turh grammatik munasábetlerin kórsetiwshi járdemshi sózlerdir". Haqıyqattan da, járdemshiler arasındaǵı baǵınıqlı munasábetti ańlatıw hám seplik mánislerin anıqlaw, toltırıw ushın xızmet etedi. Sol ózgesheligi menen járdemshi baylaw hám júklemelerden parıq etedi. Járdemshiler mánis hám wazıypa tárepinen seplik qosımshalarına jaqın turadı. Sol sebepli geyde seplik formalarınan ańǵarıwılgan mánis járdemshi menen de lfodalanadi (Mashinada keldim - mashina menen keldim. Ukarnga aldım- ukam ushın aldım sıyaqlı ). Lekin bular seplik affikslarına qaraǵanda mánisti anıq, konkret ańlatadı.
Járdemshilerdiń formasıy ózgeshelikine kóre túrleri. Járdemshiler formasıy hám atqaratuǵın wazıypası tárepinen tómendegi túrlerge bólinedi:
a) sof járdemshiler;
b) yarim járdemshiler;
d) qosımshasımon járdemshiler.
Sóylewimizde tez-tez isletiletuǵın ushın, menen, tárepke,
shekem, sıyaqlı, sıyaqlı, sayin, or- qali sózleri sap járdemshiler bolıp, olar baǵınıqlı sózdi hákim sózge bólewge xızmet etedi. Sap járdemshiler basqa sózlerge birikkan halda túrli munasábetlami ańlatadı. Atap aytqanda, menen járdemshisi ózbek tilinde tiykarlanıp járdemshi, geyde baylaw wazıypasında isletiledi. Sol sebepli bul járdemshi túri búgingi kúnde járdemshi sózlerden binnıń ornında ekinshisi qollanılıwı noqatyi názerinen járdemshi-baylaw termini astında da úyrenilip atır. Menen járdemshi-sinıń etimologiyasi haqqında prof. A. N. Kononov, v. v. Radlov, J. Deni sıyaqlı qatar turkiyshunoslarnıń pikirlerin itibarǵa alıp, onıń birlan sózinen kelip chiqqamni aytqan. Menen járdemshi-sinıń birla, birlan, bila, Awa,-la formaları salmaq, uyqas hám usıl talabına kóre kóbirek poeziyada ushraydı. Mısalı, Baxıt Awa tap lib-toshgan go 'zal ay áynek tagida o 'sgan terek japıraqlarında mudrab jatadı. (R. Tag.) Bul járdemshi tómendegi mánislerm ańlatadı :
1) biror hárekettiń orınlanıwında shaxs, predmetlarnmg birgeligin ańlatadı : Ko 'pchilik menen adam o 'zini kúshli sezedi.
2) harakatni orınlawda qural mánissmi ańlatadı : Sol gapnıń ústine Ismat baba hasası menen qapın ashıp kirip keldi. (P. Qod.)
3) payt mánisim ańlatadı : Qońıraw shalınıwı menen o 'qituvchi klasqa kirdi.
4) sabab mánisin ańlatadı : Olar: " Gulnor óz ajali menen o'ldi... ",-dep aytdılar. (Oyb.)
5) harakatnıń orınlanıwı daǵı jaǵdaydı ańlatadı : Onamnıń miyir menen baǵıp turǵan ko 'zlarini bir ómir unuta almasam kerek.
(Oyb.)
Menen járdemshisi keń tarqalǵan járdemshi sóz bolıp tabıladı. Onıń baylawlıq, járdemshilik tábiyaatı alımlanmiz arasında tartıslardıń bolıwına sebep bolǵan. Sol sebepten "... hám, menen, hám de, sonıń menen birge sózleri házirgi ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilinde teń baylawlardıń biriktiruv baylawları túrine kiredi" degen pikir da ilgan surilgan. Biraq bul orında sonı atap kórsetiw zárúr, baylaw wazıypası daǵı menen dıń hám, da biriktiruv baylaw -laridan parıq etetuǵın ayriqsha qásiyetleri bar:
- «birgalik» mánisi menen járdemshisi ushın tán: Shatır
saqnasınan bir qız menen jigit shıǵıp o 'yin etdi (M. At.). Bul mısal daǵı menen ornında hám ni qollasak, joqarıdaǵı mánis kelip shıqpaydı, bálki qız menen jigittiń bólek-bólek oynaǵanı mánisi lfodalanadi.
- hám, da baylawları uyushib kelgen peyil kesimlerdi baylanıstıradı, biraq menen de bul múmkinshilik shegaralanǵan. Salıstırıwlang: Lala isleydi hám o 'qiydi. Lala isleydi da o 'qiydi. Biraq Lala isleydi menen oqıydı formasındaǵı gáp sóylewde isletilmaydi. Menen dıń grammatik wazıypası baylaw hám járdemshi wazıypasında kela alıwı bolıp tabıladı; soǵan kóre, menen basqa járdemshilerden parıq etedi. Sol sebepli menen járdemshisin járdemshi-baylaw termini menen ataǵanımızda onıń barlıq qásiyetleri kórinetuǵın boladı. Bul járdemshi túri gapda qural mánissmi bildirgende tolıqlawısh, sebep, payıt, hárekettiń atqarılıw tárizin bildirgende hoi wazıypalarında keledi.
Ushın járdemshisi atalǵanlıq (Yo'lchi ushın alıp kelgen túyinshik yodiga tústi (Oyb.)), maqset (Hámme xalıq ochdan o 'Imaslik ushın bir ilájın tabıw etip turıptı (Oyb.)), sebep {Kempirdiń aqmaqlıǵı yamasa dushpanıńızdıń ıǵwası ushın shundoq deyiwge qandoq tilińiz bardı? (A. Qah.)) ornın toltırıw (E 'tibo-ringiz ushın rahmai) sıyaqlı mánislerde qollanilib, tolıqlawısh, maqset, sebep holi wazıypalarında keledi.
Sıyaqlı, sıyaqlı yańlı járdemshileri bir zattı basqa zatqa uqsatıw, sıyaqlıstırıw mánisin ańlatadı. Mısalı, Ukam men sıyaqlı nashar... ǵam chekip jatqan bolıp tabıladı (Oyb.). Sıyaqlı, sıyaqlı járdemshileri menen -dek,-day qosımshalarınıń mánis-doshlik ózgesheligi filologlarımız tárepinen belgilengenler etilgen. Formal filologiyada bul affikslar usıl jasaytuǵın qosımshalar retinde berilgen.-dek,-day affiksları arqalı jasalǵan usıllar háreket hám jaǵdaydıń soǵıw tiykarında kórsetilgen zat yamasa belgi-ózgeshelik menen uqsaslıǵın, salıstırıwlawdı ańlatadı : tog '-dek, at -dek, suńqar -day, áyyemgi-day, ilgeri-dek, aldınǵı -dek, burınǵı -day, gúl-day sıyaqlı. Qalandarovertasiga kúndegiday saharda mekemege shıqtı (A. Qah.). Ol go'yo tuwılıp ósińki awılın ko'rmoqchiday basın kóterip tınıshsızlanıw hám sawınch menen uzoqlarga tikildi (Oyb.) Bul orında da til hádiyselerin túsindirme berip atır zo'rma-zo'rakilik júzege kelgen. Nátiyjede sóylewimizde tez-tezishlatiladigan bul qosımshalar nadurıs aytılǵan. Bunı tómendegi ápiwayı salıstırıwda -kestede kóriw múmkin.