Jumıstı orınlawdan maqset

1-ámeliy jumıs Temir-uglerod hal diagrammasın uyreniw


Jumıstı orınlawdan maqset: Eki komponentli birikpeler sistemasınıń hal diagrammasın dúziw.
Ulıwma maǵlıwmat. Birikpe degende eki hám onnan artıq elementlerdi birge eritip payda etilgen denege aytıladı. Birikpeni dúziwshi elementler komponentler dep ataladı. Komponentlerdiń óz-ara qatnası hár qıylı bolǵanda, hár túrli temperaturalarda birikpelerdiń halı hár túrli bolıwı múmkin (suyıq, qattı, qattı bóleksheleri bolǵan suyıklıq).
Komponentlerdiń óz-ara qatnası hám temperaturasına qarap, birikpeniń halın hal diagramma formasında súwretlew múmkin.
Metall hám birikpelerdiń hár qanday halınıń ózgeriwinde ıssılıq effekti payda boladı - ıssılıq jutıladı yaki ajıralıp shıǵadı. Birikpelerdiń qızıw yaki suwıw iymek sızıǵınıń grafigin kórip shıǵatuǵın bolsaq, grafikte ıssılıq effektiniń payda bolıwına hám tamamlanıwına sáykes keletuǵın noqatlardı kóriw múmkin. Bunday noqatlar kritikalıq noqatlar dep ataladı. Olar birikpelerde bolatuǵın ózgerislerdiń baslanıwı hám tamamlanıwı qaysı temperaturaǵa sáykes keliwin kórsetedi.



11 - suwret. Taza metalldıń suwıw iymek sızıǵı. 12- suwret. Birikpeniń suwıw iymek sızıǵı.


Taza metallardıń suyıq haldan qattı halǵa ótiwi turaqlı temperaturada ótedi. Al birikpelerde bunday emes, yaǵnıy olarda ózgerisler temperaturalar aralıǵında ótedi.
Birikpelerdiń hal diagrammaların dúziw ushın, temperatura-waqıt koordinatalarındaǵı birikpelerdiń suwıw iymek sızıǵı grafiginen kritikalıq noqatlardı anıqlap alıp, olardı komponentlerdiń muǵdarı-temperatura koordinatalarındaǵı diagrammaǵa kóshiriledi.


Jumıstı orınlaw tártibi
Jumıs ushın komponentlerdiń (qalayı hám sink) óz-ara qatnası hár túrli 5 birikpe tayarlanǵan. Talabalar 2-3 bolıp 5 toparǵa ajıratıladı, sońınan hár bir birikpe suyıq halǵa kelgenshe (erigenshe) qızdırıladı.
5.1.-keste

Birikpeler	1(I)	2(II)	3 (III)	4(IV)	5(V)
%	0	4	8	60	100
%	100	96	92	40	0

Qızdırıw, pech ishinde jaylasqan arnawlı tigellerde alıp barıladı:

I -birikpe, T=250-260°S ǵa deyin
II-birikpe, T=250-260°S ǵa deyin
III- birikpe, T=240-250°S ǵa deyin
IV- birikpe, T=400-410°S ǵa deyin
V- birikpe, T=450-460°S ǵa deyin

Temperaturanıń artıp barıwı potensiometr arqalı baqlap barıladı. Sońınan, birikpelerdiń erip bolıwına qarap, tigellerdegi erigen birikpeni suwıtıw ushın arnawlı shuqırshaǵa ornalastıradı hám potensiometrdiń kórsetiwin hár 10 sekundta 1 °S ǵa deyin bolǵan anıqlıqta jazıp barıladı (temperatura tez páseyeme, ásten be yaki páseyiwi waqtınsha toqtap qalama bularǵa áhmiet bermesten, potensiometrdiń barlıq maǵlıwmatların jazıp barıw shárt).

Potensiometrdiń kórsetiwi 160°S ǵa tuskenge shekem jazıw dawam ettiriledi. Alınǵan maǵlıwmatlarǵa tiykarlanıp birikpeniń suwıw iymek sızıq grafigi temperatura-waqıt koordinatalarında sızıladı (ordinata (u) kósherine temperaturanıń mánisin, abssissa (x) kósherine bolsa waqıttıń mánisin qoyamız) 13-súwret. Masshtab: temperatura kósherine 1 mm-2 °S yaki 1 mm-1°S, waqıt kósherine, 1 mm-10 sek.

13-súwret.Temperatura hám waqıt kósheri.

Grafikke barlıq maǵlıwmatlar jaylastırıladı (temperatura-waqıt koordinatalarına) hám bunnan keyin ǵana grafiktegi barlıq noqatlar bir tegis tutastırılıp shıǵıladı, yaǵnıy suwıw iymek sızıǵı payda boladı.

14-súwret. (a) bir temperaturada kristallanıwdıń suwıw iymek sızıǵı.
(b )temperaturalar aralıǵında kristallanatuǵın birikpeniń suwıw iymek sızıǵı.
Payda etilgen grafikte kritikalıq noqatlar anıqlanadı.
Anıqlanǵan kristallanıw protsessiniń baslanıwı hám tamalanıwınıń kritikalıq noqatları 5.2.-kestege jazıladı.
5.2.-keste

Kristallanıw temperaturası, °S	Birikpelerdiń kritikalıq temperaturalarınıń mánisleri I II III IV V
Kristallanıwdıń baslanıwı
Kristallanıwdıń tamamlanıwı

Kristallanıwdıń baslanıwın hám tamamlanıwın bildiriwshi kritikalıq noqatlar (temperaturalar) jámlengen kestege ie bolǵan halda, endi izlenip atırǵan birikpeniń hal diagrammasın dúziwge kirisiw kerek.

Bunıń ushın abssissa kósherine komponentlerdiń protsent muǵdarı, ordinata kósherine bolsa kristallanıwdıń baslanıw hám tamamlanıw temperaturası (noqatı) jaylastırıladı (15-súwret).

15-súwret. Birikpeler sistemasınıń hal diagramması.

Birikpeniń kristallanıwınıń baslanıwın ańlatıwshı barlıq noqatlar bir tegis sızıqlar menen tutastırıladı (likvidus sızıǵı), sońınan kristallanıwdıń tamamlanǵanlıǵın bildiriwshi barlıq noqatlar tutastırıladı (solidus sızıǵı).

Siz payda etken diagrammada birikpeniń suyıq halın, qattı halın hám bir waqıttıń ózinde suyıq hám qattı fazalardıń bar oblastın kórsetiń.