K. Alimova Z. T. Nishanova, G. K. Alimova, A. G‘. Turg‘unboeva m. X. Asranboeva

Go‘clak va muloqot, go‘daklik davrida nutqning vujudga kelishi, kognitiv va perlseptiv jarayonlarni rivojlanishi uchun shart-sharoiitlar

Sezgi o’z mohiyati jihatidan birmuncha sodda psriak jarayon (aks ettirish jarayoni) bo’lishiga qaramay, barcha bilimlanmizning asosiy manbaidir. Narsa va hodisalaming ayrim belgilarini, xususiyatlarini aks ettirishdm iborat bo’lgan sezish protsessining fiziologik mohiyati

-50-

mashhiu fiziolog I.M Sechenov va I.P.Pavlovlamirig analizatorlar liaqidagi ta'limotlarida atroflicha ochib berilgan. Akademik I.P.Pavlov organizrnning hissiy aks ettirish apparatlarini analizatorlar deb ataydi. Mana shuning uchun har bir sezgi organi analizatcrlaming barcha qismlarini o’z ichiga oladi. Ma’lumki, .akademik I.P.Pavlov ta’limotiga ko’ra, h;tr bir analizator asosan uch qism>lan iborat.

1) Tashqi ta'sirlarri qabul qilib oluvchi periferik qism (buni odatda retseptoi' deb yurgiziladi); 2) taassurotni markazga olib bomvchi (afferent) va markazdan tegishli javob reaksiyasini olib qaytuvchi (efferent) nerv tolalari; 3) analizatoming orqa yoki bosh miyadagi inarkaziy qismi.

Sezgi mana shu qismlaming yaxshi va ravon ishlashiga bog’liqdir. Analizatorlaming bironta qismi ishdan chiqsa, sezish boTmaydi. Demak, sezishnmg fiziologik asosida analizatorlar ishidan iborat boTgan organizmning reflector faoliyati yotadi.

Analizatorlaming asosiy vazifasi organizmga ta’sir etayotgan turli qo’zg’ovchilami ayrim boTaklarga ajtatishdan, ya’ni analiz qilishdan iboratdir. Shuning uchun ham sezgi organlari analizatorlar deb ataladi.

Sezgi va idrok rivojlanishi boshqa, tobora qiyinroq bo'lgan bilish jarayonlarining (xotira, hayol, tafakkur) paydo boTishi uchun zamin yaratadi Rivojlantirilgan sensorika zamonaviy odamning amaliy l'aoliyati takomillashuvining asosidir.

Sensor tariya haqidagi sobiq sovet psixologlarining frkri g’arb olimlari qarashlarining psixologik asoslaridan prinsipial tarzda farq (|iladi.

Har ikki tomon nuqtai nazarlari, awalambor, bola sezgisi va idroki rivojlanishini harakatlantiruvchi sabablarini va uning bu jarayonda lurbiyaviy rolini tushuntirishda farqlanadi. Ko’pgina g’arb psixologlari scrisor jarayonlar go’yoki bolada tavvor holda tug’ulganda mavjud boTadi. Sensor tarbiyaning maqsadi - bu jarayonlami mashq qildirish deb hisoblaydi.

Rus psixologlarining nuqtai nazarlari bo’yicha rivojlanish yangi, bolada ilgari boTmagan sensor jarayonlami shakllantirishdir. Albatta, unalizatorlaming takomillashuvi(eshitish, ko'rish, teri tuyush, hid bilish vu b.) sezgi va idrok rivojlanishining zarur shartlaridan va uning rolini md etish mumkin emas. Lekin bu faqat sensor rivojlanishning organik imkoniyati, sharti, biroq, bulaming barchasi sezgi tajribasini egallamay iurib sochr boTmaydi. Tafakkur, nutq, setisor tajriba ortishi natijasidir.

-51 -

Semsor etaion bo'lib musiqiy tovushlar (do, re, mi,...), ona tilining tovushlar tizimi, geometrik figura, rangjar va boshqalar xizmat qiladi. Sensor rtamunalami o’lchov tizimi tarzida egallash idrokni sifat jihatidan o’zgartiradi.

Bola hayotining dastlabki 1 -yilidai idrok rivojlanishi yo'li ancha murakkabdir. Bu davr mobaynida juda ko’p o’zgarisbJar ro’y beradi, birinchi o'rinda bu o'zgarishlar sezgirlik sohasida sodir bo'ladigan rivojlanishga taalluqlidn.

Butrrn bog’cha yosh davri mobaynida ko’p sezgirligining o'tkirligi ortadi. Shuningdek, ko’z o’tkirIigi darajasi faoliyat sharoitiga bog’liqligi ham aniqlangan - o’rin vaziyatida tadqiqot o’tkazilganda ko’znng o’tkirligi seziladi darajada ortadi.

Bog'cha yosh davrida ranglami farqlashda ham ancha os’ish kuzatiladi: aniqvatiniqligi ortadi.

Z.M.Istominaning tadqiqotlari bola hayotining ikkinchi yilida ixtiyorsiz tarzda to'rtda asosiy ranglanu farqlaydi: qizil, sariq, yashil, ko’k. Oi a q ranglami differensirovka (lilishda, ya’ni qovoq rang, havo rang va siyoh ranglami ajratishda biroz qiynaladi.

Eshitish sezgirligi ham bog’cha yoshidagilarda o’ziga xos tarzdagi xususiyatlarga ega. Tadqiqotlaming ko’rsatishicha, eshitishning nozikligi 13 yoshgacha boTgan bolalarda katt:damikiga nisbatan ancha past boTadi va bu yosh ortishi bilan o’sib boradi.

2.