Kambag`allikning mazmuni va uni kamaytirish davlatning ijtimoiy siyosati

KAMBAG`ALLIKNING MAZMUNI VA UNI KAMAYTIRISH DAVLATNING IJTIMOIY SIYOSATI

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida 2020-yil 27-
fevral kuni tadbirkorlikni rivojlantirish orqali kambag’allikni qisqartirishga qaratilgan
chora-tadbirlar bo’yicha videoselektor yig’ilishida kambag’allik darajasi chuqurlashib
ketganligini aytib, “...biz shu paytgacha aksariyat fuqarolarimiz haqiqatan ham
kambag’al ekanini ko’rib-ko’rmaslikka, eshitib-eshitmaganlikka oldik. Bu noto’g’ri.
Afsuski, dastlabki hisobkitoblarga ko’ra, xalqimizning to'rt-besh foizi kambag’al ekani
aniqlandi. Endi yashirish kerak emas, og’ir sharoitlarda yashayotgan odamlarimizning
asl muammosi, vaziyatini tushunishimiz, barcha toifadagi rahbarlar dunyoqarashimizni
o’zgartirishimiz lozim bo’ladi” deya taʼkidlab o’tdi.
O’zbekiston uchun bu holat qay darajada dolzarb, qanday ildizlari va sabablari
bor. Bugun bu holat bilan kurashish darajasi qanday, qaysi jihatlari bilan kurashish
aktual va kun tartibida uni kamaytirish, doirasini toraytirish bo’yicha O’zbekistonda
qanday tadbirlar olib borilmoqda. Bu savollarga mamlakatimizdagi turli
yo’nalishlardagi mutaxassislar kambag’allik O’zbekiston uchun qay daraja dolzarb
ekanligini va buning sabablari haqida maʼlumotlarni taqdim etmoqdalar.
Respublikamizda kambag’allik holatini o’rganish aniq chora-tadbirlarni belgilashni
talab etadi. Bu holatda rivojlangan davlatlarning tajribasini o’rganish g’oyat muhim
masala hisoblanadi. Shu bilan birga, biz uchun muhim tomoni, kambag’allik holatini
to’liq tugatib bo’lmaydi, balki uning darajasi va hajmini iloji boricha kamaytirish
mumkin. Bu davlat va jamiyatning siyosati va faoliyatiga mutlaqo bog’liq emas. Bu esa
jamiyat va davlatga kambag’allikni negativ taʼsirini kamaytirish bo’yicha choralarni
doimiy ravishda olib borishni taqozo etadi.
Mamlakatimiz uchun, xususan, absolyut kambag’allik konsepsiyasi asosida
kambag’allar soni, holatini aniqlashda turli xil fikrlar, qarama-qarshi yondashuvlar
mavjud. Misol uchun, rasmiy manbalarga tayanib, maʼlumot berar ekanmiz,
kambag’allar soni umumiy aholining 13-15 %ini tashkil etishi taxmin qilinadi. Lekin
aholini o’zini-o’zi baholashidan bilish mumkinki, faktlar aniq va shaffof emas. Yaʼni
ayrim aholi toifalari moddiy taʼminlanganlik jihatidan o’zlarini kambag’al hisoblasa,
ayrimlari ayni shunday moddiy taʼminlanganlik jihatidan o’zlarini kambag’al
hisoblamaydilar. Shuning uchun mamlakatimizdagi kambag’allik holati ko’p qirralik
holat va uning tarqalish masshtabi turlicha qabul qilingan. Bu muammoga turli qarashlar
tufayli aniq siyosatni belgilash hamda kurashish mexanizmining yo’qligidir.
Shu bilan birga, kambag’allikka qarshi samarali kurashish uchun odamlarning
kundalik hayotida duch keladigan va ularning turmush darajasining pastligi yoki
qashshoqlik sabablari bo’lgan muammolarni yaxshi bilish kerak hisoblanadi. Insonlar
farovonlik bilan bog’liq muammolarni mustaqil hal qilishi uchun qanday manbalarga
muhtoj ekanligini tahlil qilish zarurdir. Mavjud aholining ahvolini yaxshilashga yordam
beradigan resurslarning asosiy turlarini quyidagicha sanab o’tish mumkin:
Birinchidan, iqtisodiy manba, yaʼni oila hayotiga alohida zarar yetkazmasdan
sotilishi va naqd pulga aylantirilishi mumkin bo’lgan mulk, daromadining tabiiy holati,
oilada kamida bir yil yashashi uchun yetarli mablag’larning mavjudligi.
Ikkinchidan, taʼlim va malaka ko’rsatkichlari to’plami sifatida hisoblangan
malaka manbasi.
Uchinchidan, birlashtiradigan ijtimoiy manba. Yaʼni:
a) kundalik aloqalar va qo’llab-quvvatlashning kundalik norasmiy
tarmoqlariga qo’shilish (do’stlar va ular bilan doimiy aloqada bo’lish,
ularning ishonchli qo’llab- quvvatlashiga ishonish);
b) ayniqsa, juda kam maʼlumotlarga kirishni taʼminlaydigan yuqori samarali
ijtimoiy tarmoqlarga kirish, foyda va manbalar (“aloqalar”);
c) rasmiy tarmoqlarga qo’shilish (klublarga, partiyalarga aʼzolik va
boshqalar).
To’rtinchidan, fuqarolarning butun korxona yoki uning birligi miqyosidagi
qarorlarni qabul qilishi, hokimiyatdan foydalanish huquqini belgilash, ularning rasmiy
maqomi va ish joyidagi mavqeiga qarab ijtimoiy mavqeini o’z-o’zini anglash
qobiliyatini hisobga oladigan vakolatli manba.
Beshinchidan, madaniy manba bu bir tomondan fuqarolarning bo’sh vaqtini
o’tkazish xususiyatlari va madaniy ehtiyojlarini, ikkinchi tomondan bolalik va o’smirlik
davrida ularning ijtimoiylashishi sharoitlarini (maktab yoshida yashash joyi va otaonalarning taʼlimoti) ko’rsatkichlarini o’z ichiga olishi mumkin.
Bundan tashqari kambag’allar holatining o’ziga xos xususiyati shunchaki
ularning ozgina puli borligidan iborat emas, balki ular kambag’al qatlamlardir, ular
nafaqat qiyin vaziyatdan chiqishga imkon beradigan iqtisodiy yoki malaka kapitalidan
mahrum, balki davlatdan tashqari birovning qo’llab-quvvatlashiga ishonish imkonini
beradigan oddiy ijtimoiy kapital hamdirlar.
Agar biz aholining turli qatlamlarini birlashtirilgan resurs taʼminoti
ko’rsatkichlarini hisoblab chiqishga harakat qiladigan bo’lsak, kambag’allarda biron-bir
resurs yetishmasligi manzarasi yanada ravshanroq bo’ladi va mamlakatning iqtisodiy
holatida yaxshilanish bu kambag’allik holatini avtomatik ravishda yaxshilamasligi
aniqroq bo’ladi.
Shunday qilib, “daromadlar kambag’alligi” ni emas, balki haqiqiy kambag’allik
bilan kurashish muammosi, bir tomondan, ularni sarflash xususiyatlari va boshqa
tomondan mavjud resurslarning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olishdir. Bu esa
birxillikdan uzoq bo’lgan hamda ijtimoiy siyosatning tubdan farq qiladigan oqibatlarini
keltirib chiqaradigan kambag’allik sabablarini batafsil tushunish zarurligini anglatadi.
Kambag’allikning ikkinchi eng muhim salbiy oqibatlaridan biri bu aholi
sog’lig’ining yomonlashishi. Hayotning past darajasi past daromadli guruhlarning
sog’lig’iga salbiy taʼsir ko’rsatmoqda. Balanssiz va yetarli darajada ovqatlanmaslik,
gigiyena meʼyorlarining yo’qligi, kam taʼminlangan fuqarolarga tibbiy xizmatni o’z
vaqtida olish yoki samarali dori-darmonlarni olishga imkon bermaydigan moliyaviy
resurslarning yetishmasligi, bularning barchasi kam taʼminlanganlar orasida
kasalliklarning ko’payishiga olib keladi.
Kambag’allik alkogolizm va giyohvandlikning o’sishiga ham bevosita taʼsir
qiladi. Umuman olganda, ish topishni orzu qilgan va yashash imkoniyati bo’lmagan
odamlar axloqiy ko’rsatmalarini juda ko’p marta o’zgartiradilar. Bu esa o’z navbatida,
turli xil deviant xatti-harakatlarga olib keladi, ularning eng jiddiy shakllaridan biri
ichkilikbozlik va giyohvand moddalarni isteʼmol qilishdir. Giyohvandlikning ko’payishi

OITS va turli yuqumli kasalliklarning ko’payishiga yordam beradi, chunki giyohvandlar

orasida yuqumli kasalliklarni yuqtirish xavfi juda katta.
Kambag’allikning xavfli oqibatlaridan biri ‒ aholining umumiy maʼlumot darajasi
pasayishi. Daromadlari past bo’lgan ota-onalar ko’pincha o’z farzandlarini o’qish uchun
zarur bo’lgan narsalar bilan to’liq taʼminlay olmaydilar: o’quv qurollari, kiyim-kechak
va oddiy ovqatlanish. Oddiy o’rta maktablarda ko’plab o’qituvchilar malakasining
pastligi jiddiy muammo hisoblanadi. Jamiyatimizda kambag’al odamlarning ko’p
bo’lishi bir qator ijtimoiy demografik oqibatlarga olib kelishi mumkin. Ular orasida,
birinchi navbatda, mehnatga layoqatli aholining qishloq joylardan shaharlarga
o’zo’zidan ko’chib ketishi. Hozirda ushbu tendensiya namoyon bo’lmoqda. Bunday
ichki migratsiyaning asosiy sabablaridan biri qishloq joylarida ish o’rinlarining
yetishmasligi.