Карьер ҳақида тушунча. Поғона элементлари

Транспорт майдончалари в_т карьердаги ишчи майдонларни юза билан боғловчи транспорт йўллари жойлашиши учун хизмат қилади. Транспорт майдончаларининг кенглиги 10-25 м ни ташкил этади.
Ҳимояловчи майдончалар в_п борт турғунлигини ошириш ва шамол таъсирида поғоналарнинг емирилиши натижасида ўпирилиб тушадиган тоғ жинслари бўлакларини ушлаб қолиш учун хизмат қилади. Бу майдончалар кенглиги 3-5 м ни ташкил этади.
Одатда карьер шакли (планда) овалсимон бўлади. Карьер узунлиги 0,5 км дан 5 км гача бўлади, баъзан эса ундан ҳам юқори, кенглиги эса 2-4 км ни ташкил этади. Ҳозирги вақтда карьерларнинг чуқурлиги бир неча ўнлаб метрдан 300-450 м гача етади. Лойиҳаларда ва истиқболли карьерларда техник-иқтисодий ҳисобларда карьерларнинг охирги чуқурлиги 500-900 м гача етади.
Карьерда бўш тоғ жинслари ва фойдали қазилманинг умумий ҳажми (кон массаси ҳажми) унинг ўлчамларига боғлиқ ва бир неча ўн минг дан юз миллион метр кубгача етади.
Ётиқ қатламларни қазиб олишда, фойдали қазилмани қазиб олгандан сўнг карьерда ҳосил бўлган майдон қазиб олинган майдон дейилади. Агар техник жиҳатдан мумкин бўлса, бу майдонга қопловчи жинсларни жойлаштириш ёки фойдали қазилма ва қопловчи жинсларни ташиш учун қўлланиладиган транспорт коммуникацияларини жойлаштириш учун фойдаланиш мумкин.
Очиқ кон ишлари ер юзасини ва ер майдонидан фойдаланишни бузилиши билан боғлиқ. Шунинг учун очиқ кон ишларини атроф мухитга таъсирини йўқотиш ёки камайтириш мақсадида, қазиб олиш жараёнида ва кондан фойдалангандан сўнг ағдармаларни, қазиб олинган майдонни ва бошка ер юзасидаги бузилган участкаларни, рекультивация килиш ишлари амалга оширилади.
Очиқ кон ишлари натижасида қазиб олинган ва кераксиз бўлган тоғ жинслари ва нокондицион фойдали қазилма бойликлари тўпланадиган жойга ағдарма деб айтилади. Агар, ағдарма олдин қазиб ўтилган карьер майдонида жойлашган бўлса ички ағдарма, карьер чегарасидан ташқарига жойлашган бўлса ташқи ағдарма деб айтилади.
Конни ёки унинг бир қисмини битта карьер билан қазиб олинса, у карьер майдони деб айтилади. Карьер майдонининг пландаги ва чуқурликдаги ўлчамларини тавсифловчи геометрик шакл унинг ҳажми ҳисобланади. Унинг таркибига карьер ташқарисига чиқариб ташланган қопловчи жинслар, саноат майдончаси ва бошқа ишлаб чиқариш қурилмалари жойлашган чегара, яъни карьернинг ер шахобчаси киради.
Бир вақтда карьер ичида қазиш ишлари олиб борилаётган поғоналар йиғиндисига карьернинг ишлаш зонаси дейилади. Ишлаш зонаси ҳолатини карьернинг иш олиб борилаётган устки ва остки поғоналари пастки горизонтал майдончалари (аниқ вақт мобайнида) белгилари билан аниқланади. Карьер кон ишлари фронти узунлиги ҳамма иш олиб борилаётган поғоналар кон ишлари фронти узунлиги йиғиндисидан иборат. Янги поғонани ишга тушириш учун унга транспортни келишини таъминлаш ва иш майдончасига мос келадиган иш фронти яратиш лозим.
Янги поғонадан ер юзасига ёки тепада жойлашган поғона кон массасини ташишни амалга оширувчи транспорт коммуникациясини жойлаштириш учун янги поғона очиш керак, яъни ер юзасидан ёки тепада жойлашган поғонадан пастки поғонага махсус (очувчи) кон лахимларини ўтказиш керак. Кўп ҳолларда бу лахимлар ҳар хил баландлик белгиларида жойлашган пунктларини бирлаштиради (агар битта поғона очилса, унда баландлик белгилари фарқи поғона баландлигига тенг), шунинг учун мақсадли нишабликка (i) эга. Очувчи лахимлар қирқимда трапеция ёки учбурчак кесимли кўринишга эга бўлади ва мувофиқ ҳолда капитал траншея ва ярим траншея деб аталади.
Очилган поғонада бошловчи иш фронтини яратиш учун (поғонани қирқиш) очувчи лахимдан трапеция (учбурчак) кўндаланг кесим ўлчамлари билан узунлиги буйича анча фарқ қиладиган горизонтал кон лахимларини—қирқим траншея (ярим траншея) ёки узунлиги ва кенглиги бир ўлчов тизимига эга кесма чуқурликни ўтказиш керак.