Kasb madaniyati Kasbiy –yo’naltirilgan o’qitish texnalogiyasi

2.Kasb madaniyati.
Yoshlarga ta’lim –tarbiya beruvchi o’qtuvchi, ustoz, murabbiy, ta’lim hodim, mutaxassis, raxbar nafaqat bilimdon, balki eng avvalo, yuksak insoniy sifatlar soxibi bo’lishi lozim. Darhaqiqat o’quvchi yoshlarning fanga qiziqishi yoki kasb-hunar tanlashni, uni o`rnganish, malakali mutaxasis bo`lib yetishishiga talim-tarbiya beruvchilarning ma`lakali mutaxasis bo`lib yetishida ta`lim-tarbiya beruvchilarning ma`naviyasi axloqiy fazilati bilimda maxorati mehnat sevarligi fidoiyligi bir so`z bilan aytganda, ijtimoiy-madaniy komolati muhim ahamatga ega. Shuningdek ularning kasb madaniyati ham alohida o`rin tutadi. Zero mutaxassis hodimning maxoati yoki kasb madanyati qanchalik yuksak bo`lsa, uning faoliyati shunchalik samarali bo`ladi.
Ma`lumki, hamma kasblar uchun bir xilda ta`luqli bo`lgan odob-qoidalar yoki madaniyat mavjud. Masalan, o`qituvchining kasb madaniyati ham o`ziga xos xususiyatlarga ega. Ta`lim-tarbiya beradigan o`qituvchi nafaqat bilimdon, balki tarbiyalangan, ya`ni madaniyatli ham bo`lishi lozim.Demak, mamlakatimizning buyuk kelajakini yaratuvchi yoshlarni tarbiyalovchi mutaxassis xodimlar, eng avvalo, insoniy sifatlar sohibi bo`lishi, kasb madaniyatini mukammal egallashlari lozim.
Pedagog kadrlarni kasb mahoratini oshirishni, kasb madaniyatini yuksaltirishni hayotning o`zi taqozo etmoqda. Buning uchun esa o`quv tarbiya muassalarda o`qituvchining kasb mahorati va kasb madaniyati haqida tez-tez kengash va suhbatlar o`tkazib turish ma`ruzalar o`qish foydadan holi bo`lmaydi. O`qituvchilar zamon talablaridan kelib chiqqan holda o`z faoliyati va bilimlarini nazorat qilish va baholash,xatolarini tahlil qilish, o`ziga o`qituvchilik sifatlarini rivojlantirish, o`z-o`zini qayta tayyorlash va tarbiyalash imkoniyatlariga duch keladi. Hozirgi vaqtda ta`lim-tarbiya ishi nafaqat vatanimiz kelajaki bo`lishi yoshlar hayotida, balki har bir kishi faoliyatida, umuman jamiyat taraqqiyoti va ijtimoiy tizimda o`ta ahamiyatlidir. Ta`lim-tarbiyasiz kelajakda o`z samaralarini beruvchi islohat yo`q. Axloq va madaniyatni yuksaltiruvchi vosita ta`lim-tarbiyadir madaniyatsizlik esa illat.
Ijtimoiy hayotni takomillashtirish uchun insonning o`zi axloqiy jihatdan komol topishi lozim inson butun hayoti orqali butun umri mobaynida tarbiyalanadi.Inson o’z umrining har bir davri, yani bolalik, o’smirlik, yoshlik, yetuklik, qarilik chog’ida o’ziga xos axloqiy olamga ega bo’ladi. Buni yaxshi tushunmagan kishi turli yoshdagi odamlar bilan muloqat qilishda qiyinchiliklarga duch keladi. Kasb madaniyati yuksak insongina turli yoshdagi kishilar ko’ngliga to’g’ri yo’l topa oladi, samarali yutuqlarga erishadi. Kasb madaniyatining rivojlnishi shaxs va ijod erkinligiga umumiy madaniyatdagi izchillik va an’anaviylikka bog’liq.
Aks holda kasb madaniyati rivojlanmaydi, inqirozga yuz tutadi. Qanchadan qancha madaniyat nomoyondalari ko’plab ijod axli kasb madaniyati yaratish huquqidan ma’lum bo’ladi. Chunki ma’naviy ishlab chiqarish ijod qilish yaraqtish ham mafkuralashtiriladi.
Kasbiy madaniyatga hamisha uni shakillantiruvchi ma’naviy asos mujassam bo’ladi. U hamisha g’oyalar, bilimlar, inson maqsadlarining ramziy ifodasidir.G`oyasiz, bilimsiz, maqsadsiz, kasbiy madaniyat ham shakllanmaydi. Ma`naviy madaniyat maxsuli esa moddiy shakldagina o`z ifodasini topadi. Ular huddi ana shu tarzda moddiylashadi va ijtimoiy hayot damiga aylanadi. Kasb madaniyati mohiyatini aniqlashtirib, aytishimiz mumkinki, kasb madaniyati yoki madaniyatining har qanday tashqi ifodalanishini insonning rivojlanish yoki kamolati darajsini ko’rsatadi. Demak madaniyat inson kamolatining o’lchovi, Inson o’z-o’zini faoliyati jarayonida madaniy tarixiy mavjudot tarzida shakillantiradi. Biologik nuqtai nazardan qaraganda, inson ma’lum tuzilish, vazifa qobilyatga ega bo’lgan organizimdan boshqa xech narsa emas, shuning uchun ham madaniyat insondagi insoniylik o’lchovi desak mubolag’a qilmagan bo’lamiz.
Madaniyat inson faoliyatining o’ziga xos texnalogiyasini tashkil etadi. Biror avlod tomonidan topilgan tajriba endilikda shaxsiy tajriba bo’libgina bo’libgina qolmay va butinlay yo’qalib ham ketmaydi. SHu bois aytish mumkinki, ijtimoiy munosabatlar va demak madaniyat ham bitta manba tarbiyaga bo’lgan moddiy amaliy munosabatlar natijasidagina kelib chiqmagan, shuningdek, u inson faoliyatining zarury shakliga aylangan.
Inson dunyoga kelgandan keyin tirikchilik o’tkazish uchun albatta biror kasb hunar bilan mashhur bo’ladi. Busiz inson umrida ma’zmun ma’no yo’q faoliyat ko’rsatishi inson hayot yo’lining zaruriy shartidir. Dunyoda esa kasb-hunarlar juda ko’p. Avvalo shunday bir kasb borki, uni barcha kasblarning ulug’I sharaflisi desak mubolag’a bo’lmaydi. Bu o’qtuvchilik kasbi.
Chunki bilish ziyosi orqali aql-idrokimizni shururimizni yoritadi, qalbimizni g’aflatdan uyg’otadi. O’quvchilarning kasb madaniyati, shubxasis, uning kasbiy faoliyati bilan bog’liqdir. Bu sohalarda katta muvoffaqqiyatlarga erishish uchun esa, albatta o’qtuvchining kasb mahorati, uning kasb madaniyati juda yuksak bo’lishi lozim. “Kasb madaniyati nima?” degan savolga ham turlicha javob berish mumkin. Har qanday kasb madaniyati kishi umumiy madaniyatining tarkibiy qismidir.
Madaniyatlilik insondan yana juda ko’p fazilatlarni talab etadi. Insoniy fazilat manbai murakkab jarayondir. Buning uchun esa inson o’zi bilan o’zi kurashishi, yana dangasalik va nafsni yengishi, insoniy mohiyatini kashf etishi, ruhini kamol topdirishi lozim. Negaki mehnatsevarlikka o’rganmagan inson diyonatdan yiroq kimsadir.Garchand axloq-odob, yaxshi kiyish, shirinso’zlik madaniyat belgisi bo’lsada ular to’la ma’noda madaniyat ko’rsatkichi bo’la olmaydi.Madaniyatlilik nihoyatda murakkab va keng ma’noli tushunchadir.
Chunki o’z vatani va xalqiga yuksak muhabbati bo’lgan, o’zi bilan yonma-yon yashayotgan yoki xizmat qilayotgan odamlarni hurmat qilgan hamisha o’zgalarga yaxshilik kishiga intilgan, o’z manfa’tini boshqalarnikidan yuqori qo’ymagan kishilarning baxt – saodati uchun xizmat qiluvchi o’z kasblarining fidoisi, halol, vijdonli, baxt va hayot ma’nosini to’g’ri tushungan, ma’sulyat anglagan hamda boshqa insoniy sifatlar sohibi bo’lgan kishi oilyjanob deb hisoblash mumkin. Demak kasb madaniyati kishining umumiy madaniyatiga bog’liq.
Gap o’qtuvchilik kasbi madaniyati haqida borar ekan, u eng avvalo mehnatga to’g’ri va ijobiy munosabatda bo’lmog’i, o’z fanini chuqur bilib, pedagogik mahoratga ega bo’lishi, o’zi ta’limga yangilik kiritishi, kiritgan yangiliklarni esa maktab yoki kollej faoliyatiga singdira olishi lozim.
Garchand kasb madaniyati kishi umumiy madaniyatining tarkibiyqismi bo’lsada, undan o’ziga xos jihatlari bilan farq qiladi.Kasb madaniyati tushunchasi hamma vaqt u yoki bu shaxsning kasbiy faoliyati “sifati”ni baxolash va xamisha uni yuksak na’munaviy kasbiy faoliyatlar, kasbiy qadiryatlar bilan taqqoslash imkonini beradi. Duyoda hech bir inson tayyor insoniy fazilatlar bilan tug’ilmagani kabi, unga tayyor kasb madaniyati ham berilmydi. Har qanday odamning madaniyat, yaxshilik, adolat, haqiqat, mehr-oqibat, insoniy fazilatlar haqida eshitishi, so’zlashishi lekin anashu fazilatlarni o’zida shakillantirishi va barqarorlashtirishi, hayot tarzida yashash usuliga aylantirilishi boshqa masaladir.
Kishining kasbiy madaniyati o’z kasb korini va unga bo’lgan qiziqishi, muhabbati, bilishi, jamoa orasida o’zini tuta bilishi va bosha ahloqiy fazilatlari bilan belgilanadi. Biz ko’pincha malaka oshirish kursiga kelgan tinglovchilarga bir necha savollar bilan murojaat qilishimiz. Sizlar, albatta, madaniyat haqida tasavvurga egasiz, demak kasb madaniyatining nima ekanligini bilasiz. Ehtimol kasb madaniyati yoki madaniyatli inson qanday bo’lishi kerakligi haqida ma’ruza o’qishga ham unchalik zarurat bo’lmasa kerak.
Albatta bilamizda.Siz yaxshisi kasb-hunar kolleji o’qtuvchilariga kasb madaniyati qanday qilib shakillantirish borasida so’zlab bering. Xo’sh qanday kishini madaniyatli inson deya olamiz? Madanyatlilik komillik belgisimi. Kasb madaniyati nimaning hosilasi. U holda komil inson bo’lish osonmi. Xullas savollar ketidan savollar tug’ilaveradi. Xonada bir zum sukut hokum suradi. So’nglar faol tinglovchilar savolga turlicha javob bera boshlaydilar, yaxshi kiyingan xushmuomala inson madaniyati….
Halol - tartib intizomli, oily janob, mehnatkash……..
Rahm-shavqatli, marxamatli kasb madaniyati……….
Kasb madaniyati kasbga, mehnatga, ijodga, ish jarayoni va odamlarga bo’lgan munosabatlar asosida shakillanadi. Zero, kasbiy faoliyat shu ijodiy jarayon, munosabatlardan iborat. Endi kasb madaniyatini pedagogika nuqtai nazardan talqin etib ko’raylik.
O’qtuvchilik faoliyati, ta’lim –tarbiya, ma’rifat, ma’naviyat, o’qtuvchilar bilan doimiy munosabatlar jarayonidan iborat. Umuman, madaniyatni ta’lim- tarbiyasiz, bilimsiz, ma’rifatsiz, ma’naviyatsiz, ijodsiz ta’savvur etib bo’lmaydi. Barcha munosabatlarga, moddiy va ma’naviy qadryatlarning asosini, insonning insoniylik sifatlari mazmunini jamiyatning taraqqiyot, ta’lim- tarbiya darajasi, fan imkoniyati, ma’rifat va madaniyat kuchi belgilab beradi. Inson qaysi kasb yoki hunar bilan shug’ullanmasin, doimo munosabat bo’ladi, bu munosabat darajasi, tartibi, saviyasi, uning madaniyatini qay darajada o’zlashtirib olganiga bog’liq.
Kasbga o’rganish ham madaniyat va bu jarayonlardagi o’zaro munosabatlqr ham madaniyatdir. Agar o’qtuvchi o’z o’quvchisini kasb hunari yoki dars beradigan fani orqali tarbiyalamoqchi bo’lsa, unga kasb madaniyatini o’rgatmoq uchun eng avvalo o’z fanini yaxshi ko’rishi va yaxshi bilishi uning o’zi madaniyatli bo’lishi kasb madaniyatini yaxshi o’zlashtirib olgan bo’lishi lozim.
Kasb-hunar yoki fanni sevadi hamda ustoziga o’xshab madaniyatli bo’lishga harakat qiladi. Agar fanni yoki kasb hunarni o’qtuvchining o’zi yaxshi ko’rmasa, uning o’zi madaniyatli bo’lmasa, kasb madaniyatidan bexabar bo’lsa, u holda qanchalik o’quvchilarni majbur qilmasinbaribir bu fan ularga xech qanday tarbiyaviy ta’sir ko’rsatmaydi, ularni madaniyatli ham qila olmaydi.
Ko’pchilik hollarda o’smir yoshlar I’z o’qituvchilariga taqlid etadilar.O’qtuvchining shaxsiy namunasi o’quv tarbiyaviy ishlarining ko’p jihatlarini belgilab beradi va ma’lum darajada o’qtuvchilarga tanlangan kasb-hunarga nisbatan hurmat-e’tibor qiziqishning shakillantirishga ta’sir qiladi.
Kishining madaniyatli yoki madaniyatsizligi eng avvalo uning ma’naviyatiga dunyoqarashi hayotiy tajribasi, bilim saviyasiga bog’liq. Ma’naviy qashshoqlik hokum surgan joyda madaniyatdan asar ham bo’lmaydi. Hayotda ideal manaviyat mukammallik yo’q. Insonning ojizligi madanyatsizligi shundaki u hayolda madaniyatli yoki insoniy fazilatlar egasi bo’lishini o’z oldiga maqsad qilib qo’ymaydi. Dildan insoniylikka talpinadi, insoniy bo’lishni istaydi, ammo hamma vaqt insoniy bolib qolavermaydi.
Madaniyat insonga pinxoniy munosabatlar asosida shakillanadi. Demak, insonga xech qachon tayyor fazilatlar,madaniy munosabatlar berilmaydi. Inson madaniyatga, muomala muloqatiga, munosabatlarga o’rganadi ularni o’zlashtirib oladi va bu borada ko’nikma xosil qiladi.
Kasb kor sohibi barcha yo’nalish munosabatlarga madaniyatli bo’lishni istasa u o’zini barcha munosabatlarga yaxshi bo’lishi zarur. O’qituvchilarni ishlab chiqarish faollashtirishga o’rgatayotlgan o’qituvchishuni yaxshi bilishi kerak. Yosh ishchining o’z kuchini bor imkoniyatiga sarflashi emas, balki egallagan bilimi malaklakasi, o’quvchilardan to’g’ri foydalanish asosida yuqori unumdorlik bilan ishlashi hamda yuqori sifatli maxsulot ishlab-chiqarishi ham madaniyatining bir turidir.
O’qituvchining shaxsiy namuna bo’lishi, uning ish malakasi vainsoniy sifatlari yoshlarga umumiy madaniyat shakillanishiga katta ta’sir qiladi.
O’qituvchilarga xamisha ijodga rag’bat uyg’ota bilgan, raratsnopoliztorlik va ixtisoschilik faoliyatiga o’rgatgan, printsirva sezgir, adolat pasha va samimiy o’qituv chigina boshqalarga o’rnak bo’la olmaydi. Bunday o’qituvchilarga ular murabbiy va tarbiyasining benuqson xulq-atvorini o’zida insoniy sifatlarini, madaniyatini ilg’or kishilar timsolini ko’radi. U hamisha o’qituvchilar ko’z o’ngida o’z kasbkorini ustasi, katta bilim va tajriba egasi, yuksak ishlab chiqarish madanyatini egallagan shaxs sifatida gavdalanadi. O’quvchilar qanday murabbiylardan madaniyat, bilim tajriba o’rganadilar.