Kasb madaniyati Kasbiy –yo’naltirilgan o’qitish texnalogiyasi

3.Kasbiy –yo’naltirilgan o’qitish texnalogiyasi
Kasbiy-yo’naltirilgan o’qitishtexnalogiyasi deyilganda ta’lim oluvchinalarning kelgusida kasbiy faolyitida muhim bo’lgan shaxsiy sifatlarini, shuningdek, vazifaviy majburiyatlarni bajarishga imkon beradigan bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirish texnolgiyasi tushiniladi.
Pedagogik amalyot ko’rsatki, kasbiy-yo’naltirilgan o’qitish texnologiyalarini loyihaliy va konsrtruktsiyalashda o’qituvchining birmuncha samarali ishlari kuyidagilar hisoblanadi:
-o’qitishning tashxisli maqsadlarini aniqlash, kutilayotgan natijani meyoriy ko’rsatkichlarga ifodalash;
- mutaxasining bo’lg’usi kasbiy faoliyati kontekstida o’qitish mazmynini asoslash;
-o’quv materiali tuzulmasi va axborot hajmi , shuningdek, uning tarkibiy qisimlari o’rtasidagi aloqador tuzilishini aniqlash:
-o’quv materialini o’zgartirishning talab etilgan darajasi va ta’lim oluvchilar bilimining boshlang’ich darajasini aniqlash:
-tajribaning egallashning maxsus didaktik vositalarini izlab toppish, individual va jamoviy o’quv faoliyatining tashkiliy shakl va metodlarini tanlash:
-o’zlashtirilgan tajribani yangi faoliyat sohasiga ko’chirish maqsadida sub’ekt-sub’eklt munosabatlari doirasida ta’lim oluvchilar bilan pedagogic o’zaro muloqat- faoliyatni tashkil etish mantiqni aniqlashtirish;
-dasturni o’zlashtirish sifatini nazorat qilish va baxolash vositalarini, shuningdek o’quv faoliyatini individual tuzatish (korreksiya) usullarini tanlash.
Taklif etilayotgan algaritimga mos holda kasbiy yo’naltirilgan o’qitish texnologiyasini loyihalash va konstruksiyalash asoslarini qarab chiqamiz.
Kasbiy- yo’naltirilgan o’qitish texnologiyasini loyixalash va konstruksiyalashning birinchi va hal qiluvchi bosqichi-bu maqsadlilik bosqichidir. U yaxlit didaktik jarayonning natijaviyligiga bog’liq. Bunda o’qitishning maqsadi pedagog tamonidan aniqlanadi. Bu yerda natijaviylik deyilganda ta’lim oluvchilarning belgilangan maqsadlarga erishish darajasi tushuniladi.
Natijaviylik ta’lim muassasalari bitiruvchilarida shakillanadigan kasbiy ko’nikma va malakalar darajasiga ko’ra o’zgarib turadi. V.P.Bespelko, T.A.I’lina, V.I.Klarin, V.VKraevekiy, V.A.Slatenin, N.S.Sayidaxmedov, O.Rozikov, B.Adizov, O’.Tolipov kabi pedagog-olimlar o’z ilmiy tadqiqotlarida maqsadlilik muammosiga e’tibor qaratganlar.
Biroq bu nuammoning ilmiy ishlanganlik darajasi va uning zamonaviy holati umumiy holda aniqlangan. Bundan tashqari, u juda murakkab muammo bo’lib, ko’p hollarda ziddiyatli tasniflangan. Bu hol maqsadni aniqlashga bo’lgan zamonaviy yondashuvlarning nihoyatda xilma –xilligi bilan tushuntiriladi. Misol uchun akademik V.P.Bespol’ko pedagogoik texnalogiyada o’quv maqsadlarini tashxislanuvchan tarzda belgilash lozimligini uqtiradi va bu tushunchaga izoh beradi: “tashxislanuvchanlik deganda ta’lim oluvchilarda egallagan bilim, ko’nikma va baholash tushuniladi.” Olim mavzuning tashxislanuvchan maqsadini belgilash uchun uch shartni taklif etdi:
1). Mavzuga oid o’quv elementlarini boshqa ijtimoiy tajriba tarkibi qismlaridan farq qiladigan darajada aniq ifodalash:
2). Ta’lim oluvchilarning mavzuga oid boshlang’ich bilim darajasini o’lchashning pedogogik vositasi mavjudligi:
3). Ta’lim oluvchilar bilimlarini baholash vositasi.
Agar o’qitish tizimida ushbu shartlar amalga oshirilasa, shubxasiz o’qitish texnologiyasida maqsad aniq belgilangan bo’ladi. Pedogogik kuzatuvlar ko’rsatadiki,mavzu maqsadlari o’quvchi faoliyati, mavzumazmuni,o’qituvchi faoliyati orqali, shuningdek, shaxsining emotsional holatidan kelib chiqqan holda aniqlanadi. B.M. Klarinning takidlashicha, mavzu maqsadlarinibutarzdabelgilash o’qituvchiga darsni tashkil etish va boshqarish bo’yicha biror konstruqtiv ko’rsatma bera olmaydi .
N.Saidaxmedov kotor ishlarida ta’limiy uchlik:”maqsad- jarayon (vosita)-natija”ning chetki ikki “xalqasi” yordamida maqsdlarni aniqlashni taklif etadi, ya’ni kutilmayotgan natijalar asosida maqsadni belgilash lozimligini e’tirof etadi.
Bizningcha j, o’qitish maqsadlarini aniqlashga faolyatiy yonda shuv ta’lim oluvchilarni kasbga yo’llash nuqtoi nazridan birmuncha maqbul hisoblanadi. O’qitish maqsadlariga qo’yiladigan asosiy talblar: tashxislanuvchilik, xayotiy zaruratlik, real erishuvchanlik, aynanlik, sinovchanlik, tizimlanganlik va to’lalik. Ular bo’lajak mutaxassis shaxsning barcha asosiy muhim kasbiy sifatlari bo’yisha aniqlanadi.
Tashislanuvchanlik shaxsda shakillanayotgan sifatlarining nechog’lik aniq ifodalanganligini, ularni boshqa har qanday sifatlardan xatosiz aniqlash mumkinligi, usul, vosita, tashxislanayotgan sifatlarni ajratish uchun mezonlar mavjudlkigini, o’lchov natijalariga tayanadigan baxolash shkalasining borligini bildiradi. Hayotiy zaruratlik maqsadlarining o’ylab topilmasligi va o’z –o’zidan berilmasligini, aksincha, talab etishni, buyurtma berilishini anglatadi.
O’quv avditoriyasidan hayotga yo’llanma olgan mutaxassis faoliyat ko’rsatishga, maslalarni ijodiy yechishga tayyor bo’lishi lozim. Uning vazifasi faqat o’rganilgan o’quv materiallari mazmunini qayta aytib berishdan iborat emas. Maqsadga real erishuvchanlik o’qitish shart-sharoitlari, ta’lim muassasasining moddiy ba’zasi bilan bog’liq. Agar qandaydir sabablarga ko’ra ta’lim olish uchun shart-sharoit yetarli bo’lmasa, unda maqsadlar to real sharoitga mos kelguncha qadar kamaytiriladi.
Maqsadlarni aynan aniqlash o’qitish mazmuni, metod, vosita shakillarni ishlab chiqish, shuningdek hayot talabalarini qondiradigan natijalarni nazorat qilish uchun zarurdir. Shu boisdan maqsadlar faqat nomlanmaydi, balki turlicha ko’rsatgichlar bilan tavsiflanadi. (masalalarni yechish to’g’riligi ma’lumotnomadan foydalanish imkoniyati va boshqalar). Sinaluvchanlik o’quv maqsadlarini tarqoq holda emas, balki aniq ifodali zarurligini ko’rsatadi (qaysi darajada, nimani uddalash lozimligi va boshqalar). Tuzumlanganlik va to’liqlik o’quv fanlarining yaxlit (tizimli)ligi, uning mutaxassisni tayyorlash o’quv rejasidagi muayyan o’rin bilan bog’liq. Dastlab didaktik maqsadlar aniqlanishi kerak. Ularga erishishi uchun ta’lim mazmuni belgilanadi.Darsda kasb tanlash masalalarini taxlil qilish usullari har xil bo’lishi mumkin.
O’qtuvchi kasblar haqidagi masalasini suxbat tegishli adabiyotlarni tavsiya etish, o’quvchilarga aloxida-aloxida yopshiriqlar berish, munozara o’tkazish insho ishlab chiqarish mazmunidagi vazifalar berish, mutaxassislar bilan uchrashuv va boshqa shakillarda yoritadi.
O’quvchilar matematika darslarida ustaxonadagi amaliy ishlarda va zavodda turli xisoblashlarga har xil geometric yechimlarga duch keladilar. Bu hol matematika o’qtuvchilariga o’z predmetini o’quvchilarning unumli mehnati bilan bog’lanish amalga oshirish imkonini yaratadi va ular:
a) o’quvchilarning matematika nazriyasini puxta bilib olishiga hamda hisoblash apparatini o’zlashirishga erishadilar:
b) ularga matematikani amalda qo’llashni yaratadilar:
v) o’quvchilarda muayyan (hisoblash grafika va hokozalar bo’yicha) ko’nikma va malakalar hosil qiladilar:
g) o’quvchilarning ishlab chiqarish jarayonidagi matematik asosni ko’ra bilish iqtidorini rivojlantiradilar.
Mazkur bog’lanishni amalga oshirishda o’quvchilar matematika bo’yicha olgan bilimlar mehnat uchun ilmiy asos bo’lishini, mehnat esa o’z navbatida darsda olgan bilimlarni umumlashtirish va ongli ravishda o’zlashtirish uchun aniq material bo’lishini nazarda tutadi. Bunday faktlar jonli tabiatda ham allaqachonlar o’z ifodasini topgan, deydi o’qtuvchi.
Hayvonlar va o’simlikalr, shunigdek, ularning ayrim organlari evalyutsiya jarayonida fizialogik vazifalarni bajarish chegaralarida eng tejamli shakillarga kirganki bu shakillar energiya va jonli qurilish materialini to’g’ri sarflash, bo’shlikga issiqlik chiqib ketishni kamaytirish, sklet suyuqliklarining mustaxkamligini oshirish, kamupikatsiyani maksimal darajada qisqartirish, ularning o’tkazish qobilyatini oshirish imkoniyatini beradi.
Shuning uchun ham daraxtlarning tanasi, ildiz va shoxlari ko’ndalang kesimi doiradan iborat silindir shaklidaligi bejiz emas. Bu shakl materialni eng kam sarflab, oziq moddalarni o’tkazish qobilyatini kuchaytirib, yuqori darajada mustaxkamlikni ta’minlaydi.
Xuddi anashu sababga ko’ra hayvonlarning ba’zi suyaklari, vena va arteriya qon tomirlari, bo’g’im va gavdasi taxminan doirasimon ko’ndalang kesmga ega. Ichki a’zolari: miya, ko’z, buyrak, yurak, o’pka o’zining funksional vazifalariga ko’ra sferik shaklga ega. U yoki bu darajada dumaloq shakilga yaqin. O’tuvchi bu ishni quyidagicha tashkil etishi mumkin.

1. 
   Kasb tanlashning ahamiyati haqida kasblarning ko’p kasblar uchun matematikaning ro’li haqida suxbatlar. (“Matematika va hayot,” “Odamlar matematikasiz qanday yashaganlar” va hokozo)
   
2. 
   Matematika kerak bo’ladigan kasblar to’g’risida dokladlar sobiq o’quvchilarning o’z kasblari va ana shu kasblarida matematikaning roli to’g’risidagi chiqishlar.
   
3. 
   Ishlab chiqarish mazmunidagi masalalarni yechish
   
4. 
   Devoriy matbuot orqali kasbga yo’naltirishi
   

Ifodalangan shakillarda kasblarga yo’naltirishi ishchilarni olib boradigan matematika o’qituvchilarni o’quvchlarga xilma-xil kasblar olishni yaratib berishdan tashqari ularning qiziqishlarini moyilliklarini ham o’rganadilar, anashu sifatlarni tarkib topdirishi va rivojlantirishi ustida hamishlaydilar. Fizika darslarida ta’limni o’quvchilarning unumli mehnati bilan bog’lash uchun katta imkoniyatlar mavjud. Bu fan zamonaviy texnikaning asosidir va shunga ko’ra maktab o’quvchilarga fizika bo’yicha chuqur va puxta bilimlar berishi uchun, bu bilimlarni amalyot bilan bog’lash uchun kurashmog’I zarur. Fizika o’qtuchisi o’quvchilarning shaxsiy amalyotlaridan fodalanmasligi mumkin emas. Shuning uchun ufizikaga doir amaliy va labaratoriya ishlarini ishlab chiqarishi bilan chambarchars bog’lab amalga oshiradi. Masalan “Richaklar” mavzuni o’rganishda richagning turli asboblarda (chayka, kalitida, qaychilarda) qo’llanilishi hollardan foydalaniladi.
9-sinifda elektrni o’rganishda juda ko’p amaliy ishalar o’tkaziladi. Ulardan o’quvchilar zavod energetikasi, uning xo’jaligi bilan o’lchov asboblari bilan tanishadilar.
Olimlar fizika o’qituvchilari o’quchilariga ilg’or ishchilar qanday qilib yuqori mehnat unumdorligiga erishishlarini, ular tabiat qonunyatlariga doir bilimlar yordamida o’z ixtisoslashning nozik jixatlarini o’zlashtirishlarini tushuntiradilar 7 sinf fizika kursida kuchlarning qo’shilishi va bo’linishini o’rganishdan oldin o’qituvchi o’quvchilarga quyidagi toshiriqlarni berishi mumkin. O’quvchilar oldida ular ilgari hech o’ylab ko’rmagan holler nomoyon bo’ladi. Pluglar ko’tarilishi bilan traktorning tezligi ortadi.
Bunda traktorchi tezlikni o’zgartirmasa ham traktor matorining tovishi pasayadi. O’quvchilarda bilimga extiyoj paydo bo’ladi va tushunarsiz hodisaga taajublanishi vujudga keladi. O’quvchilar o’zlari kuzatgan narsa va hodisalar haqidagi aniq tasavvurlarini ilmiy umumlashtirishga bog’laydilar. Texnikada burilish yasaydigan kashfiyotlar to’g’risidagi hikoyalar katta tarbiyaviy axamyatga ega.
Yer yo’ldoshida yil bo’yi Quyosh enegiyasi hisobiga elektr energiyasi ishlab chiqargan gelrostansiyalarhaqidagi Quyosh batareyalari haqidagi Quyosh energiyasidan foydalanishi haqidagi hikoyalar uchuvchilarda Vatanimiz bilan faxrlanishni, mehnat va ilm axliga hurmatni mehnatga intilishini, insonga juda ko’p yordam bergan lekin hali unda hamma narsa amalga oshirilmagan fanga yangi yo’llar topish ishtiyoqini vujudga keltiradi. Fizika darslarida fan va texnika yutuqlar bilan tanishishi o’qitishning ko’proq ilmiyligini ta’millashda shubxasiz yordam beradi. Masalan, maktab fizika kursida o’zgarmas tok qonunlarini o’rganishni hozir fanda qobul qilingan electron nazaryasi asosida amalga oshirishi kerak. Chunki jarayonlar mehanizmi yoritmasi,o’quvchular madaniyatining tuzilmasi va undagi elektr jarayonlarning mohiyati haqidagi materiallarni, ilmiy bilimlarni o’zlashtirishda qiynaladilar.
Fizika-texnikaning asosi bo’lib, fizika qonunlarining ahamiyatini insonning o’zgartiruvchilik faoliyatiga fizikaning roli texnika misollari bilan yoritmoq ifodalash mumkin.
O’qtuchi o’quvchilarni fan va texnikaning eng so’ngi yutuqlari bilan tanishtirishni fizikani o’rganishning dastlabki qonunlaridan boshlash lozim.
Bunda o’tuvchi axborot uchun quyidagi xaqiqiy materiallardan foydalanadi:

1. 
   Elektrasitatik elektirlashtirish (elektr saporator, elektr bo’lgich, elektr filtirlar, shtanpovkalash, uchquni aorizator va kandensatorlarni) qo’llash.
   
2. 
   Materiallarning o’tkazuvchanligi.
   
3. 
   Magnitlar va Elektramagnitlarning (tashish uchun magnit maydoni, magnit defektoskopi, induksiya pechi, magnitli yig’ish va meditsinada magnitizmni) qo’llanishi
   
4. 
   Elaektr toki generatorlari (quyosh elektr stansiyalari, shamol elektr stansiyalari, shamol qazonlari, suv elektr stansiyalari)
   
5. 
   Mamlakaatni elektrlashtirish
   
6. 
   Elektr energiyasini uzatish (yagona energiya sistemasi)
   
7. 
   Xalq xo’jaligining turli tarmoqlarida elektr (qishloq xo’jaligida, fizifa transportda elektr, meditsinada elektr)
   

O’qituvchi fan va texnika yangiliklarini muntazam yoritishi uchun:

1. 
   Fizika hodisalarini yaxshiroq aks ettiradigan.
   
2. 
   O’quvchilar tushina oladigan.
   
3. 
   Dasturdan tashqariga chiqmaydigan.
   
4. 
   O’quvchilarni kelajakdagi amaliy faoliyatiga tayyorlashda ko’proq yordam beradigan materiallarni tanlash kerak.
   

Mehanikaning ikkinchi qonunini o’tishda o’qtuvchi bir o’quvchidan “Siz tosh yo’lda yukli mashina yuksiz mashinaga qaraganda tekisroq yurishiga e’tibor berganmisiz?” – deb so’raydi.
O’qtuvchi o’quvchilarga murojat qilib shunday deydi. “Lakmatov mashinisti parovoz o’z joyidan kekin qo’zg’alsa, poezd uzilib ketishi mumkinligini bilishi muhimdir. O’qtuchi jisimlar muvozanatini turg’unligini o’rganishda quyidagi maslasni ko’rib chiqadi.” “Uchta bir xil mashinaga og’irligi baravar yuklar: biriga g’isht , ikkinchisiga o’tin va uchinchisiga pichan ortilgan. Qaysi mashinaning muvozanati turg’unroq?”
O’quvchilar bu masalalarni hal qilishda qiynalmaydilar. Ular muvozanat turg’unligi o’irlik markazi yer yuziga qnday oraliqda tushishiga bog’liqligini biladilar. Bu oraliq pichanga eng ko’p va g’ishtda eng kam bo’ladi. Bundan bo’ljak haydovchilar pichanni juda extiyotlik bilan eltishlari kerakligini eslab qoladilar.
V.P.Demkovichning o’rta maktab uchun fizika bo’yicha savollar va masalalar bo’yicha 83-nomerli masala ham berligan bo’lib, unda reaksiya tezligini tekshirishning oddiy usulini ifodalangan. Tekshiruvchi biror usul bilan bandbo’ladi. Mana chizg’ich tushirilgan, uni kaft bilan turtib to’xtatish kerak. H=gt2/2 formuladan tushish vaqti reaksiyaning tezligi topiladi: t= bunda g=9,8M\c2=dir.
O’qtuchi qysi kasbdagi kishilar reksiya teligini bilishlari kerak? Deb so’raydi. O’quvchilar ehtimol avtomashina haydovchilarini mashinistlarini, o’quvchilarni aytadilar. O’qtuvchi anashu haqda o’quvchilar bilan “Ish, quvvat va energiya” mavzuni o’rganishdayoq gaplashadi. Unda tormoz yo’li mashinaning massasiga bog’liq bo’lib, yengil avtomabilga qaraganda og’ir avtomabilni to’xtatish qiyinroq bo’ladi, telikning normadan ikki baravar ortishi boshqa bir xil sharoitlarda tormoz yo’lining to’rt baravar ko’payishiga olib keladi. Shuningdek, formuladan tormozlarning yo’li ko’rinadi.
Anchagina ishqalanishdan keyingina tormozyo’li minimumgacha qisqartirish mumkin. Agar kasb mavzuning muayyan bo’limiga daxldor bo’lsa, u holda bevosita darsda yangi material berilayotganda so’lanadi. 9- sinfdagi asosiy mavzulardan biri “Elektromagnit to’lqinlar” mavzusidir. Anashu mavzu bo’yicha o’tiladigan darslarda o’qtuvchi chilangar- elektrotexnik, elektromontyor , radio aparatlari elektromantajchisi, radio jixozlarini tuzatuvchi chilangar, ro’zg’or elektr asboblarini tuzatuvchi chilangar, gaz payvandchi, elektr payvandchi kabi kasblar haqida gapirib beradi.o’quvchilar qizlar laboront, mantajchi, radio aparatlarini yig’uvchi, radiooperator va boshqa qiziqarli kasblarga yo’naltiriladi. Mana shu kasblar juda ko’p korxonalarga keng tarqalgan va shuning uchun ular haqida gapirayotganlarida o’qituvchi maktab atrofidagi korxonalardan, zavodlar va x.k