Касб психологияси шахсда касбга доир билим, кўникма, малакаларни шунингдек

3. Англаш жараёнларининг касбий хусусиятлари: 
1. Меҳнат фаолиятининг ишончлилиги ва самарасига тасаввурларнинг таъсири. 
2. Ижодий фаолиятга бўлган талаблар.
3. Устун фикрлаш турлари. 
4. Иш бажарилаётганда қарор қабул қилиш хусусиятлари, мустақиллик масъулияти, 
ўзини – ўзи назорат қила олиш, стрессга бардош бериш талаблари. 
5. Устун келувчи хотира тури. Хотирага қўйиладиган талаблар. 
6. Нутққа қўйиладиган талаблар. Нутқ хусусиятлари.
7. Диққат ва унинг хусусиятлари. 

---

47 
В) Эмоционал – ирода соҳасига қўйиладиган талаблар: 
1. Устун келувчи эмоционал ҳолатлар тавсифи. 
2. Меҳнат асаб – психик зўриқишнинг ўзига хос даражаси. 
3. Махсус талаблар.
4. Ирода ва унинг хусусиятлари. 
Г) Меҳнат жараёнида типик психологик жараёнлар:
1. Монотания ва толиқиш. 
2. Меҳнат жараёнида соматик психологик ҳолатлар. 
3. Шу касбга хос бўлган шунингдек эътиборли эътиборсиз ҳолатлар.
Д) Муҳим касблар ансамбли (асосий сифатлар): 
1. Шахснинг умумий ва специфик йўналиши тузилмаси, кенглиги, фаоллиги, 
бардошлилиги. 
2. Ижтимоий касбий масъулият.
3. Оптимизм. 
4. Шахснинг исталмаган ёки исталган хусусияти сифатида ишонтириш хусусияти.
5. Шахснинг маънавий психологик бардошлилиги. 
6. Характер хусусиятлари (ижтимоий фаоллик, принциплилик, қатъиятлилик, 
мустақиллик, ростгўйлик, мардлик, ташаббускорлик, тартиблилик, жамоатчилик, 
оптимизм, пессимизм). 
Е) Чегаралаш ва қарши кўрсатмалар: 
1. Хатолар оқибати ва меҳнат хавфсизлигига қўйиладиган талаблар. 
2. Касбга лаёқатсизлик тавсифи. 
3. Жинси, ёши жиҳатдан чегаралаш. 
4. Касбий зарарлар ва имтиёзлар. 
5. Шахснинг касбий деформациялари. 
Е.М.Иванова профессиографиянинг 4 та гуруҳини таклиф этади: маълумотли, 
диагностик, прогностик ва методик. 
Информацион (маълумотли) профессиография октантлар, яъни, касб танлаш 
зарурияти олдида турган шахслар билан касбий маслаҳат ишлари учун мўлжалланган. 
Улар қаторига ўқувчилар, касб билим юртлари битирувчилари, ишсизлар ва касбларни 
алмаштирмоқчи бўлганлар кириши мумкин. 
Информацион профессиография ишлари махсус касбий адабиётларни таҳлилий ва 
ҳужжатларни ўрганиш орқали амалга оширилади. 
Диагностик профессиографиялаш меҳнат самарадорлигининг пастлиги маҳсулот 
сифатининг пастлиги, авария ҳолати, травматизм, кадрлар қўнимсизлиги сабабларини 
аниқлаш учун ўтказилади.
Диагностик профессиографиялаш қуйидаги масалаларни ўз ичига олади. 
1. Фаолият мазмуни: 
1) Меҳнат предмети ва масалалари. 
2) Иш натижалари сифатига қўйиладиган талаблар. 
2. Меҳнат қуроллари: 
1) Иш тури ва тартиби.
2) Бошқариш органлари. 
3) Иш жойини ташкил этиш.
3. Меҳнат субъектининг фаолияти:

---

48 
1) Ҳаракат турлари ва уларнинг тавсифи.
2) Ишни режалаштириш ва бажариш характери. 
3) Касб фаолиятига халақит берувчи омиллар. 
4) Меҳнат жараёнида учрайдиган хатолар, брак, травмалар тури. 
4. Меҳнат субъектининг фаолияти:
1) Ишчиларнинг ўзаро алоқалари тузилмаси. 
2) Ишни режалаштириш ва назорат. 
5. Касбнинг меҳнат субъекти шахсий психологик ва психофизиологик сифатларига 
қўйиладиган талаблар. 
6. Меҳнат субъекти фаолиятининг паст самарадорлиги сабабларини ташхиси. 
7. Касбий фаолиятни такомиллаштириш бўйича амалий – экспериментал текширув. 
Диагностик профессиографиялаш эмпирик маълумотларни йиғиш усуллари орқали 
амалга оширилади. 
Прогностик профессиографиялаш касбий фаолиятни такомиллаштириш бўйича 
асосланган тавсияларни бериш мақсадида қўлланилади. 
1. Касбнинг умумий тавсифи: 
1) Касб ривожланиши тарихи ва истиқболлари. 
2) Касбий фаолиятни бажарилишининг ижтимоий – иқтисодий шароитлари. 
3) Касбий муҳит. 
2. Касбий дала ва мазмуни ва жиҳати: 
1) Касбий дала тавсифи. 
2) Касбий билимни аниқловчи омиллар. 
3) Касбий билимни ривожланиши прогнози. 
3. Касбий таълим малака ошириш: 
1) Касбий таълим даражаси. 
2) Касбий тайёргарлик. 
3) Малака ошириш. 
4. Ишчининг касбий мойиллиги: 
1) Мутахассислик соҳасининг кенглиги. 
2) Асосий малакалар даражаси. 
3) Мутахассислик ва касбни ўзгартириш имконияти. 
5. Касб истиқболини баҳолаш: 
1) Шахснинг касбий – психологик потенциали. 
2) Ишчининг касбий фаоллиги. 
3) Касбий ўзини ўзи такомиллаштириш карьера. 
Прагностик профессиографиялаш генетик усулларни, шунингдек моделлаштирувчи 
экспериментларни қўллайди. 
Методик профессиографиялаш психологга меҳнат субъектининг ҳолати ва муҳим 
касбий сифатларни ўрганиш усулларини ишлаб чиқиш имконини беради
10
. 
Тадқиқот мақсади ва вазифаларига кўра методик профессиографиялаш схемаси ҳам 
ўзгаради. Масалан, касбий меҳнат ва ҳордиқ тартиби, касбий толиқиш, бефарқлик, 
пассивликка бўлган таъсирини ўрганишда шундай схема қўлланилади. 
10
Professional Psychology: Research and Practice Artificial Intelligence in Psychological Practice: Current and 
Future Applications and Implications. David D. Luxton . Online First Publication, November 11, 2013. doi: 
10.1037/a0034559, page : 6 

---

49 
1. Меҳнат субъекти фаолиятининг мазмуни: 
1) Ҳарактлар тури ва уларнинг тавсифи. 
2) Ишни режалаштириш ва бажариш характери. 
3) Эмоционал кўринишлар. 
4) Иш жойидаги ноқулайлик турлари. 
5) Фаолият жараёнида пайдо бўладиган хатолар, брак травма турлари. 
2. Меҳнат шароитлари: 
1) Санитария – гигиеник муҳит (ҳаво даражаси, чанг, намгарлик ва бошқа). 
2) Жисмоний муҳитнинг ёритилганлиги, шовқин. 
3) Иш тартиби. 
4) Ҳақ тўлаш ва рағбат шакли. 
Мутахассиснинг касбий маҳоратини ўрганишда профессиографиялашнинг қуйидаги 
схемаси қўлланилади. 
1. Фаолият мазмуни: 
1) Ишчилар малакасига қўйиладиган талаблар (касбий билим, кўникма ва малакалар, 
шунингдек, сифатлар ва қобилиятлар). 
2) Ишчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари. 
2. Меҳнатни ташкиллаштириш: 
1) Малака ошириш.
2) Касбий психологик потенциал. 
3) Ижодий қобилиятлар. 
3. Меҳнат субъекти фаолияти: 
1) Ҳаракатлар тури ва уларнинг тавсифи. 
2) Ишни режалаштириш ва уни назорат қилиш. 
3) Фаолият индивидуаллигининг хусусиятлари. 
Таълимга йўналтирилган профессиографиялаш – асосига касб субъектлиги ҳақидаги 
ғоя қўйилади: касб эгаси, фаолиятнинг ҳақиқий субъекти бўлиб, унга бир қатор махсус 
белгилар хос.
Бу профессиографиялашнинг муаллифлари унинг мазмун – моҳияти ва 
лойиҳалаштириш технологияларини ўрганиб чиқишди. 
“Касб паспорти” блоки касб ва мутахассисликлар номининг модификацияси, касбий 
йўналиш, касб мақсади, таълим даражаси ҳақида қисқа маълумотларни ўз ичига олади. 
“Касбнинг асосий объекти” (соҳаси) блоки касб тури ҳақида маълумотларни ўз ичига 
олади. “Инсон – табиат”, “инсон – инсон”, “инсон – техника”, “инсон – белгилар тизими”, 
“инсон бадиий образ” ва бошқалар. 
Бу блок мазмуни бошқа профессиографиялаш блокларининг асоси ҳисобланади. 
“Касбий предметли салоҳият” блоки кўп тизимли таълим сифатида касбий муҳим 
тавсифини ўз ичга олади. Мутахассис касби қайси соҳага тегишли эканини, қайси асосий 
объектларга йўналтирилган, бу объектлар қандай объектлар, бу соҳада меҳнат натижаси 
ёки меҳнат маҳсули қандай аҳамиятга эгалиги ҳақидаги маълумотга эга бўлиши лозим. 
“Ижтимоий касбий салоҳият” блокида шахс объектининг қуйидаги йўналишлари акс 
этади. 
Фикрлаш потенциалининг ривожланиши. 
Шахсни ўзини назорат эта олиш ва ривожлантириш имкониятлари. 
Шахснинг муваффақият стратегиясига йўналтирилганлиги. 

---

50 
Шахснинг бозор иқтисодиёти шароитида бардошлиги.
Профессиографияда экологик, ҳуқуқий ва иқтисодий маданият масалалари ҳам 
назарда тутилади. 
Махсус психофизиологик талаблар блоки – ишчининг касбий фаолияти жихатдан 
психофизиологик хусусиятларига қўйиладиган талабларни акс эттиради. Бунга тиббий 
кўрсатмалар, жинсига, ёшга бўлган ва санитария- гигиеник талаблар киради.