Касб психологияси шахсда касбга доир билим, кўникма, малакаларни шунингдек

Турли ҳаётий фаолият модусларидаги шахс муносабатлари тизими 
Шахс 
муносабатлари 
Эгалик қилиш 
модуси 
Ижтимоий 
интилишлар 
модуси 
Хизмат 
қилиш 
модуси 
Ўзига 
муносабат 
Жангари, 
“чангалзор 
қонунлари” асосида 
яшовчи 
Муҳитга 
боғлиқлик, “қурбон” 
тамойили 
Тақдир 
ва 
яратганнинг иродаси 
Бошқаларга 
муносабат 
Ишбилармон: 
“сен-менга, 
мен-
сенга” 
Қизғанчиқлик, 
рақобат, антогонизм 
Муҳаббат 
Ишга 
муносабат 
Тартибли 
“Кўз 
бўямачилик” 
Масъулият, 
ижодкорлик. 
Эгалик қилиш модусида предмет ёки бошқа инсонларга эгалик қилиш назарда 
тутилади. Бу тип эҳтиёжлари муайян бир давр эҳтиёжлари билан ҳамоҳангдир. Улар 
камчилик, етишмовчилик сифатида юзага келади. Нимагадир ёки кимгадир эгалик қилиш 
эҳтиёжи инсон эҳтиёжларининг бегоналашган шаклидир. Бу модусда индивидга тегишли 
бўлмаган барча нарсалар улар томонидан восита даражасигача кўтарилади. Касбий 
фаолият санъат даражасигача кўтарилади ва шахснинг зарурий иштироки натижасига кўра 
предметли ёки тўлиқ предметли кўринишларга ажратилади. Шунга мувофиқ тарзда, ҳеч 
қандай фаолият мотивга эга эмас, чунки ҳеч қандай мотивнинг ўзи йўқ, фақатгина муайян 
фаолиятга эгалик қила олинса бўлди. 
Шахснинг касбий шаклланишини бошқа вектори инсон аллақачон ўзини 
“топганлиги”, унинг ўзини ва ўз фаолиятини ўзгартиришни истамаслиги билан 
якунланади. Шахс фаолиятга нисбатан ўз эҳтиёжларини қондирувчи восита сифатида 
қарайди. 
 
Мавзу бўйича саволлар: 
 
1. Касбий етуклик деганда нима тушунилади?
Касбий етуклик – меҳнат субъектининг муҳим хусусиятларидан бири ҳисобланиб, у 
мутахассиснинг шаклланиш (профессионализация) жараёни ва унинг натижаси, яъни 
профессионализм, компетентлик, малака сифатида намоён бўлади. 
2. Етук шахснинг етук бўлмаган шахсдан фарқи нимада?
Шахс етуклигини англатувчи базавий мезонлар қуйидагилар: пассивлик – фаоллик; 
тобелик – мустақиллик; хулқ-атворни ихтиёрий бошқаришнинг ривожланганлик 
даражаси; қизиқишларнинг кенг ва барқарорлиги; ҳаётий мақсадларнинг қисқа 

---

62 
фурсатлилиги ёки узоқни кўзлаганлиги; шахснинг атрофдагилар билан ҳамкорлиги, 
тобелик ёки қарама-қарши муносабатларни ўрнатиш қобилияти; рефлексияни 
ривожланганлик даражаси ва бошқалар. Уларга яна қўшимча тарзда ўзини ўзи баҳолаш, 
ўзини ўзи англаш ва ўзини ўзи ривожлантириш, танқидийлик, ташқи оламдаги 
воқеликларни тўғри идрок қилиш қобилияти каби хусусиятларни киритишимиз мумкин. 
3. Қачон шахс донишмандга айланади? 
40-60 ёшларга келиб шахсда психофизиологик функцияларнинг сусайиши кузатилади, 
лекин бу когнитив соҳасида акс этмайди ва иш қобилиятини сусайтирмайди, деган 
хулосага келади. Айрим қобилиятлар, айниқса, фаолиятнинг турли шакллари билан 
боғлиқ қобилиятлар тараққий этишда давом этади ва интеллектнинг ривожланганлиги 
билан ажралиб туради. Бу босқичда шахс донишмандга айланади – унинг дунёқараши 
кенгаяди, ҳар қандай ҳодисаларни чуқур ва ҳар томонлама ўйлаб кўради, у ёки бу 
вазиятнинг ривожланишини башорат қилиши, воқеаларни кечишини назорат қилиши ва 
турли масалаларни ижодий ҳал қилиши мумкин.