Kasbiy etika va ahloq tushunchasi. Reja

2.Kasbiy etika va ahloqning kelib chiqishi.
Inson faoliyatining har bir turi (ilmiy, pedagogik, badiiy va boshqalar) ma'lum bir kasbiy etika turlariga mos keladi.
Kasbiy etika- bu kasbiy faoliyatning o'ziga xos xususiyatlari bo'lib, ular shaxsning hayotdagi va jamiyatdagi faoliyatining muayyan sharoitlarida bevosita yo'naltirilgan. Kasbiy etika turlarini o'rganish axloqiy munosabatlarning xilma-xilligini, ko'p qirrali ekanligini ko'rsatadi.
Har bir kasb uchun ma'lum bir professional axloqiy me'yorlar alohida ahamiyatga ega. Kasbiy etikaning asosiy turlari: tibbiy etika, pedagogik etika, olim, aktyor, rassom, tadbirkor, muhandis etikasi va boshqalar.
Kasbiy etikaning har bir turi kasbiy faoliyatning o'ziga xosligi bilan belgilanadi, axloq sohasida o'ziga xos talablarga ega.
Masalan, olimning etikasi, avvalambor, ilmiy halollik, shaxsiy halollik va albatta vatanparvarlik kabi axloqiy fazilatlarni nazarda tutadi. Sud axloqi halollikni, adolatlilikni, ochiqko'ngillikni, insonparvarlikni (hatto sudlanuvchiga o'z aybiga binoan), qonunga sodiqlikni talab qiladi. Harbiy xizmat sharoitida professional etika xizmat burchini aniq bajarish, jasorat, intizom, vatanga sadoqatni talab qiladi.
Kasbiy etikaning maxsus turi iqtisodiy etika ("ish etikasi", "ish etikasi"). Endi bu muammoga katta e'tibor berilmoqda.
Iqtisodiy etika - bu boshqaruvchanlik odob-axloq me'yorlari, madaniy jamiyatning uning ish uslubiga qo'ygan talablari, biznes ishtirokchilari o'rtasidagi aloqa tabiati, ularning ijtimoiy ko'rinishi. Bu ishbilarmonning amaliy ehtiyojlariga moslashtirilgan axloqiy tushunchalar, ish uslubi va ishbilarmon shaxsning tashqi ko'rinishi uchun axloqiy talablar to'g'risidagi ma'lumotlar. Bu sheriklar bilan muzokaralar etikasi, hujjatlarni tuzish etikasi, raqobatning axloqiy usullaridan foydalanish va professional etikaning boshqa sohalari.
Kasbiy etikaning har xil turlari o'ziga xos an'analarga ega. Bu ma'lum bir kasb vakillari tomonidan asrlar davomida ishlab chiqilgan asosiy axloqiy me'yorlarning uzviyligini anglatadi. Bu, birinchi navbatda, insoniyat turli xil ijtimoiy shakllanishlar davomida saqlanib qolgan va ko'pincha o'zgartirilgan shaklda olib borilgan mehnat dunyosidagi umuminsoniy axloqiy me'yorlardir. Shunday qilib, kasbiy etikaning har bir turi kasbning o'ziga xosligi va unga jamiyat tomonidan qo'yiladigan talablar bilan belgilanadi.
Ammo, yuqorida aytib o'tganimizdek, jamiyat muayyan faoliyat turlariga yuqori axloqiy talablarni qo'yadi. Birinchidan, bu har xil xizmat turlari bilan bog'liq odamlarning hayoti va sog'lig'ini boshqarish huquqiga ega bo'lgan mutaxassislarga qo'yiladigan talablar; tarbiyalash, o'qitish va o'qitish. Odamlarning ushbu kasblardagi faoliyati, boshqalarga qaraganda, aniq va har tomonlama tartibga solinmaydi va rasmiy ko'rsatmalar va standartlar doirasiga mos kelmaydi. Va o'z kasbiy vazifalarini bajarish jarayonida hal qiluvchi narsa axloqiy javobgarlik va axloqiy tanlovdir. Jamiyat ushbu mutaxassislarning axloqiy fazilatlarini kasbiy yaroqliligining tarkibiy qismlari sifatida ko'rib chiqadi. Tibbiy etikada kasbning barcha normalari va axloqiy tamoyillari inson salomatligini yaxshilash va saqlashga qaratilgan.
Hatto qadimgi Hindistonda ham shifokor "sof rahmdil yurakka, xotirjam tabiatga ega bo'lishi, eng katta ishonch va poklik bilan ajralib turishi, yaxshilik qilishni doimiy istagi bilan" bo'lishi kerak, deb ishonishgan. Ushbu fazilatlar zamonaviy shifokorlardan ham talab qilinadi va ularning kasbiy faoliyatida "zarar qilmaslik" tamoyili har doim ham mavjud bo'lib kelgan va bo'ladi. Biroq, shifokorlar faoliyatida ko'pincha axloqiy qarama-qarshiliklar mavjud.
Shunday qilib, o'zlarining qobiliyatlariga ishonchni saqlash uchun ular narsalarning haqiqiy holatini bezashga axloqiy huquqqa ega, chunki ba'zi holatlarda asosiy narsa ma'lum bir axloqiy normaning rasmiy ravishda bajarilishi emas, balki eng yuqori qadriyat - inson hayotining saqlanishi hisoblanadi. Bundan tashqari, fan yutuqlari tibbiyot mutaxassislari uchun yangi sharoitlarda, masalan, organ transplantatsiyasi bilan bog'liq axloqiy muammolarni keltirib chiqarmoqda. Tibbiy amaliyotda uzoq vaqtdan beri mavjud bo'lgan maxsus axloqiy muammo bu evtanaziya - umidsiz bemorning og'riqsiz o'limi. Pedagogik etika o'qituvchining axloqiy faoliyatining xususiyatlari va mazmunini o'rganadi, pedagogik ish sohasida axloqning umumiy tamoyillarini amalga oshirish xususiyatlarini aniqlaydi. O'qituvchining axloqi, shifokorning axloqiy odatlari kabi, qadimgi ildizlarga ham ega.
Qadimgi Yunonistonda allaqachon o'qituvchidan bolalarni sevish, uning mavzusini chuqur bilish, cheklash, jazolar va mukofotlarda adolat talab qilingan. Pedagogik axloqning o'ziga xos xususiyati o'qituvchi faoliyatining "ob'ekti" bolaning shaxsiyati bo'lib, uning rivojlanishi va shakllanishi jarayoni ko'plab qarama-qarshiliklar, axloqiy dilemma va nizolar bilan bog'liq. Shu bilan birga, ushbu kasb vakillari doimo jamiyat oldida alohida mas'uliyatni his qilishadi. Shuning uchun ular uchun bolalar, ota-onalar va hamkasblari bilan munosabatlarda axloqiy me'yorlarni amalga oshirish juda qiyin. Yosh avlodni tarbiyalash va o'qitish jarayoni o'qituvchidan nafaqat yuqori malakali, balki pedagogik jarayonda qulay munosabatlarni yaratish uchun professional ahamiyatga ega bo'lgan axloqiy fazilatlar to'plamini ham talab qiladi. Bu insoniylik, mehr-oqibat, bag'rikenglik, odillik, halollik, mas'uliyat, adolat, majburiyat, vazminlik. Ijtimoiy fikrni rivojlantirish jarayonida ishlab chiqilgan va tasdiqlangan o'qituvchiga bo'lgan axloqiy talablar va ulardan kelib chiqadigan normalar pedagogik axloq kodeksiga asoslanadi. Unda universal xarakterga ega bo'lgan talablar, shuningdek hozirgi kunda pedagogik fan va amaliyot oldida turgan yangi vazifalar bilan belgilanadigan talablar mavjud.
Sud etikasi mavjud protsessual printsiplar va normalarning axloqiy mazmunini va odil sudlov sohasida umumiy axloqiy printsiplarning ishlash xususiyatlarini o'rganadi. U sudyaning kasb burchining mazmunini asoslaydi, ushbu kasb mutaxassisi bajarishi kerak bo'lgan axloqiy talablarni ishlab chiqadi. Birinchidan, u halollik, adolatlilik, xolislik, insonparvarlik, vazminlik, qonunning ruhi va xatiga sadoqat, halollik, qadr-qimmat kabi fazilatlarga ega bo'lishi kerak. Xizmat ko'rsatish sohasi mutaxassislarining axloq qoidalari, mijozlar bilan munosabatlarda madaniyat, muloyimlik va xushmuomalalik madaniyati va odamlarning o'sib borayotgan talab va ehtiyojlarini qondirishni ta'minlash zaruriyati bilan bog'liq bo'lgan allaqachon ma'lum bo'lgan axloqiy ong tamoyillarini ushbu faoliyatning o'ziga xos xususiyatlariga moslashtiradi. Masalan, turizm sohasida ishlaydigan kishi bilimdon, ma'lumotli inson bo'lishi kerak. Axir, turizm xizmatlari bu ma'lum bir iste'mol qiymatining harakati bo'lib, u ma'lum bir inson ehtiyojini qondiradigan foydali ta'sir bilan ifodalanadi. Masalan, insonning dunyoni bilishga bo'lgan ehtiyoji, ya'ni. biror narsani tushunish, yangi ma'lumot olish, nimanidir to'liqroq o'rganish.
Olim etikasi shaxsning ilmiy halollik, halollik, fuqarolik jasorati, demokratiya, vatanparvarlik, mas'uliyat kabi axloqiy xususiyatlarini shakllantiradi. Ilmiy faoliyat axloqi haqiqatni qo'llab-quvvatlashni va ilmiy yutuqlarni insoniyat manfaatlarida ishlatishga intilishni talab qiladi. U laboratoriya sinovlari natijalarini soxtalashtirish, aniq nazariy pozitsiyani isbotlash uchun dalillarni bezash istagini rad etadi. So'nggi yillarda mehnat etikasi muammolari faol rivojlanmoqda, bu quyidagilarga asoslanadi:
1) turli darajadagi rahbarlarning axloqiy xatti-harakatlari printsiplari va normalari - rahbar etikasi;
2) bo'ysunuvchilarning o'zlarining rahbarlariga bo'lgan munosabatlari;
3) xodimlar o'rtasidagi rasmiy va norasmiy aloqalar. Natijada, xizmat odob-axloqini kasbiy vazifalar doirasidagi o'ziga xos munosabatlarni to'ldiruvchi menejerlar va bo'ysunuvchilarning axloqiy madaniyatining elementi sifatida ajratish mumkin.
Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati

1. 
   A.Sher. “Axloqshunoslik” Darslik T-2010
   
2. 
   R. Mavlonova, O. To’rayeva, Q.Holiqberdiyev “Pedagogika”. -T. O’qituvchi 2001y.
   
3. 
   Axmedova M.Ye. “Pedagogika nazariyasi va tarixi” o’quv qo’l. –T. Tafakkur-bo’stoni 2011 y.
   
4. 
   N.Gʻaybullaev, R.Yodgorov, R.Mamatqulova, Q.Toshmurodova. “Pedagogika”. – T. 2000 y.
   
5. 
   A. Xoliqov “Pedagogik mahorat” “Iqtisod-Moliya” 2011 Darslik.
   
6. 
   О. П. Гонтарь, С. П. Романова «Профессиональная этика» Учебное пособие. Красноярск СФУ 2019.