“kasbiy pedagogika” fan sifatida

2. Ijtimoiy tajriba yoki madaniyatni maqsadga muvofiq pedagogik tilga
o‘girilishi
 O‘qituvchi tomonidan uzatilishi va o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirishiga
imkon beruvchi omillar tizimiga pedagogik jarayon deb ataladi.
Pedagogik jarayonni tashkil etuvchi muhim komponentlar sirasiga uning
ishtirokchilari, maqsadi, mazmuni kiradi. Chunki bu tarkibiy qismlar
(komponentlar)siz ta’lim-tarbiya va rivojlanish jarayoni me’yorida kechishi mumkin
emas.
Demak, pedagogik jarayonda o‘quvchi bilimi va shaxsiy fazilatlaridagi
o‘zgarishlar bosh ko‘rsatkich hisoblanadi. Shuning uchun ham kasbiy ta’lim-tarbiya
ishi shunday tashkil etilishi zarurki, unda imkon qadar belgilangan maqsadga
erishilsin, buning uchun empirik tasavvurlar va hayotiy tajribalar bilan chegaralanib
qolish kamlik qiladi.
To‘laqonli kasbiy ta’lim maqbul vaqt davomida belgilangan o‘quv materialini
o‘quvchilar tomonidan talab darajasida har tomonlama chuqur va puxta
o‘zlashtirilishini ta’minlab, jamiyat taraqqiyotiga o‘zining munosib hissasini
qo‘shuvchi yuqori malakali, keng ixtisosli, raqobatbardosh mutaxassis kadrlar
tayyorlashni anglatadi. Bundan kasb-hunar ta’limining aniq maqsadga yo‘nalganligi
kelib chiqadi. Ana shu maqsadga yo‘nalganlik o‘z navbatida jamiyat taraqqiyotida
muhim ahamiyat kasb etadi. Demak, kasb-hunar ta’limi o‘ziga xos ijtimoiy vazifani
bajaradi.
Kishilik jamiyatining turli tarixiy davrlarida kasb-hunar ta’limining maqsadlari,
mazmuni, hajmi, xarakteri, tashkil etish shakllari, amalga oshirish metod va vositalari
turlicha bo‘lgan.
Kasbiy ta’lim mazmunining hajmi kishilik jamiyati tajribalari, madaniyati
ko‘lamiga, xarakteri esa uning darajasi, yo‘nalishi va eng avvalo jamiyat tuzilmasiga

---

90
bog‘liq bo‘ladi. Bundan jamiyat maqsadi, talab va ehtiyojlari, orzu-umidlariga binoan
kasbiy ta’lim-tarbiya mazmuni, uning tarkibi va yo‘nalishi aniqlanishi kelib chiqadi.
Kasbiy ta’lim jarayonida o‘quvchilar ta’lim (o‘quv materiali) mazmunini
o‘zlashtiradilar. Bu mazmun qancha kam va tushunarli bo‘lsa, kasbiy ta’lim-tarbiya
jarayoni ham unga mos holda qisqa bo‘ladi. Lekin bu jarayon samaradorligi aniq
boshlang‘ich va so‘nggi holatiga ko‘ra baholanadi. Umuman, ta’lim-tarbiya,
shuningdek, kasb-hunar ta’limi jarayoni murakkab jarayonlar turkumiga mansubligi
e’tirof etilgan. Chunki o‘quv materialining o‘zlashtirilishini ta’min etuvchi psixik
jarayonlarni bevosita kuzatish imkoniyati mavjud emas. Ular to‘g‘risida
o‘quvchilarning tashqi ko‘rinishlari (hatti-harakatlari) va natijaga binoan xulosa
chiqarish mumkin xolos. Shuning uchun ham kasb-hunar ta’limining mohiyatini
tushunish uning qonuniyatlari va qoidalarini bilishni talab etadi.
Biz kasbiy ta’lim mazmuni deganda pedagogik tilda o‘z ifodasini topgan
jamiyat to‘plagan tajribalarni tushunamiz. U bir paytning o‘zida ta’lim maqsadlari,
o‘zlashtirish ob’ekti, ta’lim-tarbiya natijasi sifatida namoyon bo‘ladi. Kasb-hunar
ta’limi jarayonida maqsad, mazmun, o‘zlashtirish qonuniyatlariga mos aniq maqsadlar
shaklida o‘quvchilar oldiga vazifa sifatida qo‘yiladi. O‘quvchilar vazifalarning
mohiyatini anglab, unga mos o‘quv-bilish faoliyatini amalga oshiradilar. Natijada
o‘quvchilarning ongli, faol, mustaqil o‘quv-bilish faoliyati orqali o‘quv materialini
o‘zlashtirilishiga erishiladi.
O‘qituvchi o‘zlashtirish qonuniyatlarini bilish orqali o‘quvchilarning o‘quv-
bilish faoliyatlarini boshqarish imkoniyatiga ega bo‘ladi. O‘zlashtirish natijalari esa,
o‘z navbatida keyingi xatti-harakatlar xarakterini belgilaydi. Shunday qilib, kasb-
hunar ta’limi o‘quvchilar oldiga ma’lum maqsadlarning qo‘yilishi bilan boshlanadi.
Maqsadning qo‘yilishi va uning qabul qilinishi turlicha kechishi mumkin. Eng avvalo
u diqqat-e’tiborini qaratish, eshitish, ko‘rish, ushlab ko‘rish, xatti-harakat usullarini
bajarish, ya’ni idrok (his) etish darajasida amalga oshiriladi. Keyinchalik maqsadlar
murakkablashib, turli vazifalar, savollar ko‘rinishiga ega bo‘lib, amaliy xarakterdagi
ijodiy ishlarni bajarish darajasigacha oshib boradi. Maqsadlarni o‘quvchilarning
to‘g‘ridan-to‘g‘ri  yoki bevosita talabalar ehtiyojlari, ya’ni materialning yangiligi,
o‘quvchining mustaqilligi, o‘ziga bo‘lgan ishonchi kabilarni hisobga olgan holda
qo‘yish zarur.
Ta’limning keyingi bosqichi yangi axborotni idrok etish va mohiyatini
tushunishni tashkil etishdir. Idrok etish turli yo‘llar bilan tashkil etiladi, unda avvalgi
o‘zlashtirilganlarga tayanish va kelgusilariga ishora qilish holatlari bir paytning o‘zida
kechadi. Bunda yangi materialni tashkil etish turlicha: induktiv, deduktiv yoki
traduktiv kabilar ko‘rinishida bo‘lishi mumkin.
Keyingi bosqich idrok etilganni xotirada saqlash, yangi axborotlarni
mustahkamlashdir. Lekin o‘qituvchi uchun har doim o‘zlashtirish jarayoni qanday
kechayotganligini bilish muhim ahamiyat kasb etadi. Buning uchun o‘z navbatida
teskari aloqani amalga oshirish zarur. Teskari aloqa faqat o‘qituvchiga o‘zlashtirish
natijalarini aniqlash uchungina emas, balki o‘quvchilar uchun o‘zini-o‘zi nazorat
qilish, o‘qib-o‘rganishga nisbatan ongli munosabatda bo‘lish uchun zarur. Shuning
uchun ham o‘zlashtirish natijasini nazorat qilish kasbiy ta’lim-tarbiya jarayonining
muhim bosqichi sifatida e’tirof etiladi.

---

91
Yuqorida zikr etilgan barcha bosqichlar birgalikda kasbiy ta’limning
yaxlitligini ifodalaydi. Shuningdek, bu barcha bosqichlar ochiq-oydin o‘zini
ko‘rsatadi, degan ma’noni anglatmaydi. Real ta’lim jarayonining u yoki bu bo‘lagida
(bosqichida) ular o‘rin almashishi va turli darajada namoyon bo‘lishi mumkin. Bu
holat pedagogik mantiqqa tegishlidir. Ta’lim jarayonini harakatga keltiruvchi kuch
sifatida jamiyatning yuqori malakali, keng ixtisosli, raqobatbardosh kadrlarga bo‘lgan
talabi bilan ularni haqiqiy tayyorgarlik darajasi orasida ziddiyatlar e’tirof etilgan. Bu
ziddiyatli holatni harakatga keltiruvchi kuch sifatida barcha ko‘rinishda ta’lim
mazmunini o‘zlashtirish va o‘quvchini shakllantirish qonuniyatlari hisobga olingan
holda amalga oshiriladi. Demak, kasb-hunar ta’limida jamiyat talablari asosiy omil
hisoblanadi. Ularsiz  kasbiy ta’lim-tarbiya jarayoni bo‘lmaydi, bo‘lishi ham mumkin
emas. Jamiyatda yosh avlodni tayyorgarlik darajasiga qo‘yilgan talablar kasbiy
tayyorgarlik natijalarini baholash uchun o‘ziga xos me’yor va mezon vazifasini
o‘taydi. Har doim ham talab bilan tayyorgarlik darajasi bir-biriga mos bo‘lavermaydi,
bunday holat o‘z navbatida uzoq tarix davomida isbotlangan va muntazam ravishda
rivojlanib boruvchi tajribalarni tez fursatlar ichida o‘rganish mumkinligini ko‘rsatadi.
Shuning uchun ham har doim zikr etilgan ziddiyatli holat kasb ta’limini
harakatlantiruvchi kuch sifatida xizmat qiladi. Bu ziddiyat turlicha shaklda o‘z
ifodasini topishi mumkin. Har bir shaxsga kasbiy ta’lim berishda harakatga
keltiruvchi kuch, bir tomondan unga qo‘yilgan talab, ikkinchi tomondan, undagi
imkoniyat va motivlar orasidagi ziddiyatlar hisoblanadi. Ma’lumki, motivlarsiz kasbiy
ta’lim jarayoni amalga oshmaydi. Demak, o‘quvchilarning motivatsiyasi
ziddiyatlarning muhim komponentidir.
Kasbiy ta’lim o‘qituvchi-o‘quvchi, faol o‘quv-bilish faoliyati hamda ta’lim
mazmunining o‘zaro ta’siri, aloqadorligi jarayonida sodir bo‘ladi. Aynan mana shu
holat ta’limning ikki tomonlamaligi, ya’ni mazmuniy va jarayoniy jihatlarining
yaxlitligini ko‘rsatadi.
O‘zlashtirish ilgarigi tajriba bilan yangisini, yangi axborot bilan avval
anglangan axborotlarni bir-biriga qo‘shilishidir. O‘zlashtirish ijtimoiy tajribani
shaxsiy mulkka aylanishini anglatadi. O‘zlashtirish tartibsiz va maqsadga muvofiq
ravishda amalga oshirilishi mumkin. Agar katta yoshlilar bolalar diqqat-e’tiborini
o‘ziga tortib ma’lum obekt xususiyatlarini tushuntirsa, maqsadga muvofiq
o‘zlashtirish jarayoni kechgan bo‘ladi. Maqsadga muvofiq o‘zlashtirish ham o‘z
navbatida mustaqil va maxsus tashkil etilgan jarayonda amalga oshadi.
Psixologik jarayonlar: idrok etish, fikr yuritish, xotira va uning natijasi o‘laroq
o‘zlashtirish ham ma’lum faoliyat ko‘rinishidir.
Yetuk psixolog olim  L.S.Vigotskiy fikricha, individning mehnat faoliyati, eng
avvalo qurollarni anglab, jamoaviy tajriba to‘plash natijasi sifatida namoyon bo‘ladi.
Bu tajribani yosh avlod tomonidan o‘zlashtirish doimo idrok etish orqali kechadi.
Shunday qilib, ma’lum materialni o‘zlashtirish shart-sharoitlari va vositasi avvalo
tashqi moddiy, so‘ngra ichki (psixologik) faoliyatlarni birlashish (tutashish) joyida
sodir bo‘ladi.
Idrok etish har qanday o‘zlashtirishning boshlang‘ich va zaruriy sharti
hisoblanadi. U eng avvalo moddiy xatti-harakatlarda, so‘ngra esa moddiylashtirilgan
tasvirlarda, ob’ekt sari yoki belgilarda kechadi.

---

92
Idrok etish, tasavvur hosil qila olish va undan bilim, ko‘nikma va malaka
darajasiga rivojlantiriladigan mazmunga binoan o‘zlashtirish darajalari farqlanadi.
Pedagogik psixologiyada tushunchalar, ko‘nikma, malaka fikrlash usullari farqlanadi.
Bu faoliyatning har bir turi o‘ziga xos o‘zlashtirish usullarini talab etadi.
Bilimlarni o‘zlashtirish: dalillarni idrok etish, fikrlash va  xotirada saqlash
jarayonida kechadi. Har qanday o‘zlashtirish jarayonining zaruriy komponenti
xotirada saqlash hisoblanadi.
Turli vaziyatlarda avval o‘zlashtirilgan bilimlarga tayanish xotirada ularni
mustahkamlaydi. Bilimlar, ma’lum tartibga solinsa, boshqa bilimlar bilan qonuniy
bog‘lansa, tizimli bilimning ma’lum bo‘lagiga aylansa to‘laqonli o‘zlashtiriladi.
Bunday holda material hajmi o‘zlashtirishga to‘siq bo‘lmaydi. Bilimlar qancha aniq
bo‘lsa, sezgi tajribalari o‘zlashtirishga asoslansa, ko‘rsatmalilikning roli shuncha
ortadi. Sezgi organlari kancha chegaralangan, axborot mavhum va umumlashgan
bo‘lsa, unga mos ravishda o‘quvchidan yuqori darajadagi umumlashtirish va
mavhumlashtirish faoliyati talab etiladi. Lekin har qanday umumlashgan faoliyatning
asosi aniq dalil, tushuncha tizimidan tashkil topadi.