Kategoriya tushunchasi va uning turlari reja

Mohiyat va mavjudlik. Platon mohiyatni narsalarning moddiy-hissiy borlig‘i bilan bog‘lash mumkin bo‘lmagan g‘oya sifatida tavsiflagan. Har qanday g‘oya kabi, mohiyat nomoddiy, o‘zgarmas va boqiydir. Aristotel mohiyat deganda narsalar borlig‘ining abadiy tamoyilini tushungan. Narsaning mohiyati qotib qolgan materiya bilan emas, balki shakl bilan belgilanishiga uning ishonchi komil bo‘lgan. Ma'lumki, antik an'anada «shakl» va «g‘oya» tushunchalari bir xil ma'noga ega. Biroq, Platondan farqli o‘laroq, Aristotel shakl (g‘oya) va materiyani bir-biridan ajratmaydi, balki ularning uzviy aloqasini qayd etadi. O‘rta asrlarda mohiyat va mavjudlik o‘rtasidagi farq anglab yetiladi. Mohiyat muayyan maqsad, mo‘ljalni o‘zida mujassamlashtiradi, mohiyatni bilish esa uning tub negiziga muvofiq bo‘lgan ta'rifda ifodalanadi.
O‘rta asrlar falsafasida qayd etilgan mohiyat va mavjudlik o‘rtasidagi farq keyinchalik mohiyat va hodisaning nomuvofiqligi sifatida talqin qilingan. Bu nomuvofiqlik tasodifiy, o‘tkinchi bo‘lishi va asosiy tamoyilni, ya'ni narsani uning muhim xossalari bilan yaratgan Tangri niyatini tushunishdan chalg‘itishi mumkin.
Mohiyat va hodisa o‘rtasidagi dialektik aloqa quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
a) mohiyat va hodisa bir-biri bilan uzviy bog‘liq. Hodisa o‘zida mujassamlashgan narsa, ya'ni mohiyatsiz mavjud bo‘la olmaydi. Mohiyatda u yoki bu tarzda namoyon bo‘lmaydigan narsaning o‘zi yo‘q;
b) mohiyat va hodisaning birligi ularning o‘zaro mosligi, ayniyligini anglatmaydi. Mohiyat doimo hodisa ortida yashirinib yotadi. Agar narsalarning namoyon bo‘lish shakli va mohiyati bevosita mos kelganida, fanga hojat qolmas edi;
v) hodisa mohiyatga qaraganda faolroq va jo‘shqinroq, mohiyat esa barqarorroq va turg‘unroq - u barcha o‘zgarishlarda saqlanib qoladi. Ammo, hodisaga nisbatan barqarorroq bo‘lgan mohiyat mutlaqo o‘zgarishsiz qolmaydi;
g) hodisa mohiyatga qaraganda boyroq. U ob'ekt muhim aloqalarining ichki mazmunigina emas, balki bu ob'ektning har qanday tasodifiy munosabatlari, alohida jihatlarini o‘zida mujassamlashtiradi.
Mohiyat va hodisa o‘zaro munosabatlarining bir-biri bilan ziddiyatli aloqasini qayd etuvchi o‘ziga xos shakli zohiriylikdir. U bizning sezgilarimiz narsalarning mohiyatini, aniqroq aytganda mohiyatning biron-bir jihatini bir yoqlama noaniq aks ettirishini anglatadi. Ilmiy bilishning maqsadi narsalar va hodisalarning zohiriylik ortida yashirinib yotgan mohiyatini yoritishdan iborat.