Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda axloqiy tushunchalarni shakllantirishda o’zbek xalk ertaklarining ta’siri

Birinchi bob bo’yicha xulosa

Xulosa qilib shuni aytishim mumkinki, o'quvchilarning axloqiy g'oyalarini shakllantirish darajasining dinamikasi ertak katta maktabgacha yoshdagi bolalarning axloqiy g'oyalarini shakllantirishning samarali vositasi degan xulosaga kelishga imkon berdi.
Ertaklarning ahamiyati ularning bolaning har tomonlama rivojlanishiga, xususan, axloqiy tarbiyasiga ta'siridadir.
Ertaklar haqiqat g‘alabasiga, ezgulikning yovuzlik ustidan g‘alaba qozonishiga ishonch uyg‘otadi. Qoidaga ko'ra, ijobiy qahramon va uning do'stlarining azoblari o'tkinchi, vaqtinchalik, quvonch odatda ulardan keyin keladi va bu quvonch kurash natijasi, birgalikdagi sa'y-harakatlar natijasidir.
Bolaning yaxshi inson bo‘lib voyaga yetishi uchun bolalikdan boshlab u bilan birga ishlash kerak. Ertaklar odamlarda ma’naviyat, mehr-oqibat, insoniylikni tiklashga yordam beradi.

II BOB. Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda axloqiy tushunchalarni shakllantirishda o‘zbek xalk ertaklarining ta’siri muammosining nazariy asoslari

2.1. Katta maktabgacha yosh davrlarini psixologik xususiyatlari va ularda axloqiy tushunchalarni shakllanishini o‘ziga xosligi

Bola shahs sifatida shakllanar ekan uning xayotida maktabgacha yosh davrining o’rni beqiyos. Bolaning rivojlanish jarayonini hisobga olgan holda, rivojlanish psixologiyasi turli yosh davrlarini tavsiflaydi va shuning uchun "yosh" va "bolalik" kabi tushunchalar bilan ishlaydi. Yosh yoki yosh davri o'z tuzilishi va dinamikasiga ega. "Har bir yosh aqliy rivojlanishning sifat jihatidan alohida bosqichi bo'lib, uning rivojlanishining ma'lum bir bosqichida bolaning shaxsiyati tuzilishining o'ziga xosligini tashkil etadigan ko'plab o'zgarishlar bilan tavsiflanadi" (L.S. Vygotskiy). Psixologiyada yosh haqida ikkita fikr mavjud: jismoniy va psixologik yosh. Jismoniy yosh bolaning tug'ilganidan keyin o'tgan yillar, oylar va kunlardagi hayot vaqtini tavsiflaydi, psixologik yosh esa bu vaqtga qadar erishilgan psixologik rivojlanish darajasini ko'rsatadi. Psixologik yosh bolaning xronologik yoshiga to'g'ri kelmasligi mumkin. Yosh davri, bolaning aqliy funktsiyalari va shaxsiyatining rivojlanishining o'ziga xos xususiyatlari, uning boshqalar bilan munosabatlari va u uchun asosiy faoliyat xususiyatlari bilan ma'lum chegaralarga ega. Ammo bu xronologik chegaralar o'zgarishi mumkin va bir bola yangi yoshga erta, ikkinchisi keyinroq kiradi. Bolalarning balog'atga etishi bilan bog'liq o'smirlik chegaralari ayniqsa kuchli o'zgarib bormoqda.

Maktabgacha yoshdagi bolalik - bu bola hayotining uzoq davri. Bu yosh rivojlanish uchun ontogenetik potentsialning chidab bo'lmasligi bilan amalga oshiriladigan umumiy sezuvchanlik nuqtai nazaridan erta yoshning bevosita davomidir. Bu yaqin kattalar bilan muloqot qilish, shuningdek, o'yin va tengdoshlar bilan haqiqiy munosabatlar orqali inson munosabatlarining ijtimoiy makonini o'zlashtirish davri hisoblanadi. Ontogenezda 3 dan 7 yoshgacha bo‘lgan davr bog‘cha yoshi davri yoki maktabgacha yosh davri hisoblanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasida juda tez sifat o‘zgarishlari bo‘lishini inobatga olgan holda 3 davrga: (3-4 yosh) kichik maktabgacha davr, (kichik bog‘cha yoshi), (4-5 yosh) o‘rta maktabgacha davr, (o‘rta bog‘cha yoshi) , (6-7 yosh) katta maktabgacha davr (katta bog‘cha yoshi)ga ajratish mumkin. Bola rivojlanish jarayonida kishilik avlodi tomonidan yaratilgan predmet va hodisalar olami bilan munosabatga kirishadi. Bola insoniyat qo‘lga kiritgan barcha yutuqlarni faol ravishda o‘zlashtirib, egallab boradi. Bunda predmetlar olamini, ular yordamida amalga oshiriladigan xatti-harakatlarni, tilni, odamlar orasidagi munosabatlarni egallab olishi, faoliyat motivlarining rivojlanishi, qobiliyatlarning o‘sib borishi, katta yoshli kishilarning bevosita yordamida amalga oshirilib borilmog‘i kerak. Asosan, shu davrdan boshlab bolaning mustaqil faoliyati kuchaya boshlaydi. Mashhur rus pedagogi Lesgaftning fikricha, insonning bog‘cha yoshidagi davr shunday bir bosqichki, bu davrda bolalarda xarakter xislatlarining namunalari shakllanib, axloqiy xarakterning asoslari yuzaga keladi.Bog‘cha yoshdagi bolalarning ko‘zga tashlanib turuvchi xususiyatlaridan biri, ularning harakatchanligi va taqlidchanligidir. Bola tabiatining asosiy qonunini shunday ifodalash mumkin: bola uzluksiz faoliyat ko‘rsatishni talab qiladi, lekin u faoliyat natijasidan emas, balki faoliyatning bir xilligi va surunkaliligidan toliqadi. Kattalar va tengdoshlari bilan bo‘lgan munosabat orqali bola axloq meyorlari, kishilarni anglashi, shuningdek, ijobiy va salbiy munosabatlar bilan tanisha boshlaydi. Bog‘cha yoshidagi bola endi o‘z gavdasini yaxshi boshqara oladi. Uning harakati muvofiqlashtirilgan holda bo‘ladi. Bu davrda bolaning nutqi jadal rivojlana boshlaydi, u yangiliklarni egallashga nisbatan o‘z bilganlarini mustahkamlashga ehtiyoj sezadi, o‘zi bilgan ertagini qayta-qayta eshitish va bundan zerikmaslik, shu davrdagi bolalarga xos xususiyatdir.
Bog‘cha yoshidagi bolalarning ehtiyojlari va qiziqishlari jadal ravishda ortib boradi. 3-7 yoshli davrida bolalarning asosiy faoliyati quyidagi ketma-ketlikda kechadi:
-predmetlarni o‘rganishi;
-individual predmetli o‘yinlar, jamoa syujetli-rolli o‘yinlar;
-individual va guruhiy ijod;
-musobaqa o‘yinlari;
-muloqot o‘yinlari;
-uy mehnati.

Bog‘cha yoshidagi bolalar nutqni bir muncha to‘la o‘zlashtirganlari va haddan tashqari harakatchanliklari tufayli ularda o‘zlariga yaqin bo‘lgan katta odamlar va tengdoshlari bilan munosabatda bo‘lish ehtiyoji tug‘iladi. Ular tor doiradan kengroq doiradagi munosabatlarga intila boshlaydilar. Ular endi bog‘chadagi o‘rtoqlari va qo‘ni-qo‘shnilarning bolalari bilan ham jamoa bo‘lib o‘ynashga harakat qiladilar.Hamma narsani bilib olishga bo‘lgan ehtiyoj kuchayadi. Bog‘cha yoshidagi bola tabiatiga xos bo‘lgan kuchli ehtiyojlardan yana biri, uning har narsani yangilik sifatida ko‘rib, uni har tomonlama bilib olishga intilishidir.

Kattalar va tengdoshlari bilan bo‘lgan munosabat orqali bola ahloq normalari, kishilarni anglash, shuningdek, ijobiy va salbiy munosabatlar bilan tanisha boshlaydi. Bog‘cha yoshidagi bola endi o‘z gavdasini juda yaxshi boshqara boshlaydi. Uning harakati muvofiklashtirilgan xolda bo‘ladi. Bu davrda bolaning nutqi jadal rivojlana boshlaydi. U yangiliklarni egallashga nisbatan o‘zi bilganlarini mustaxkamlashga ehtiyoj sezadi. O‘zi bilgan ertagini qayta-qayta eshitish va bundan zerikmaslik shu davrdagi bolalarga xos hususiyatdir.
Maktabgacha yoshdagi bolalar ehtiyoji va qiziqishlari jadal ravishda ortib boradi. Bu avvalo keng doiraga chiqish ehtiyoji, munosabatda bo‘lish, uynash ehtiyojlarinig mavjudligidir. Bu davrda bolalarda hamma narsani bilib olishga bo‘lgan ehtiyoj kuchayadi. Bog‘cha yoshidagi bola tabiatiga xos bo‘lgan kuchli ehtiyojlardan yana biri uning har narsani yangilik sifatida ko‘rib, uni har tomonlama bilib olish Maktabgacha yoshdagi bolalar hayotida va ularning psixik jihatidan o‘sishida qiziqishning roli ham kattadir. Qiziqish xuddi ehtiyoj kabi bolaning biror faoliyatga undovchi omillardan biri bo‘lib xizmat qiladi. Shuning uchun ham qiziqishni bilish jarayoni bilan bog‘lik bo‘lgan murakkab psixik xodisa desa bo‘ladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning etakchi faoliyati bu o‘yindir. Maktabgacha yoshdagi bolalarning o‘yin faoliyati masalasi asrlar davomida juda ko‘p olimlarning diqqatini o‘ziga jalb qilib kelmokda. Maktabgacha yoshdagi bolalar o‘zlarining o‘yin faoliyatlarida ildam qadamlar bilan olg‘a qarab borayotgan sermazmun hayotimizning hamma tomonlarini aks ettirishga intiladilar.
Maktabgacha yoshdagi bola atrofidagi narsalar dunyosini bilish jarayonida shu narsalar bilan bevosita amaliy munosobatda bo‘lishga intiladi. Bu o‘rinda shu narsa harakterliki bola bilishga tashnaligidan atrofdagi o‘zining haddi sig‘adigan narsalari bilangina emas, balki kattalarga mansub bo‘lgan o‘zining kuchi ham etmaydigan, xaddi sig‘maydigan narsalar bilan ham amaliy munosobatda bo‘lishga intiladi.
Shuni ham aytib o‘tish kerakki, fan-texnika mislsiz rivojlangan bizning xozirgi zamonamizdagi yaratilayotgan, xayratda qoldiradigan narsalar bolalarga go‘yo bir mo‘jizadek ko‘rinadi. Natijada ular ham o‘zlarining turli o‘yinlari jarayonida o‘xshatma qilib (yahni analogik tarzda) har xil hayoliy narsalarni uylab chiqaradilar (uchar ot, mashina odam, gapiradigan daraxt kabi). Bundan tashqari, bolalarning turli hayoliy narsalarni o‘ylab chiqarishlari yana shuni bildiradiki, ular o‘zlarining har turli o‘yin faoliyatlarida faqat atroflaridagi bor narsalarni emas, balki ayni chog‘da ehtiyojlari talab qilayotgan narsalarni ham aks ettiradilar. Bog‘cha yoshidagi bolalar hayotida va ularning psixik jihatidan o‘sishida qiziqishning roli kattadir, qiziqish xuddi ehtiyoj kabi, bolaning biror faoliyatga undovchi omillardan biridir. Shuning uchun ham qiziqishni bilish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan murakkab psixik hodisa desa bo‘ladi.Bolaning kamol topishida qiziqishning ahamiyati shundaki, bola qiziqqan narsasini mumkin qadar chuqurroq bilishga intiladi va uzoq vaqt davomida qiziqqan narsasi bilan shug‘ullanishdan zerikmaydi. Bu esa o‘z navbatida bolaning diqqati hamda irodasi kabi muhim xislatlarni o‘stirishga va mustahkamlashiga yordam beradi. 3-7 yoshli bolalarning psixik rivojlanishida badiiy-ijodiy faoliyat turi bo‘lgan musiqaning ahamiyati ham juda kattadir. Musiqa orqali bolalar ashula aytishga, musiqa ohangiga mos ritmik harakatlar qilishga o‘rganadilar.
Yashash sharoitlari. Ayni paytda ular tez sur'atlar bilan kengayib bormoqda: oila doirasi ko'cha, shahar, mamlakat chegaralariga bo'linadi. Bola insoniy munosabatlar dunyosini, turli faoliyat va ijtimoiy funktsiyalarni kashf etadi. U kattalar hayotiga aralashish, unda faol ishtirok etish istagi kuchli, bu, albatta, unga hali ham erishib bo'lmaydi. U mustaqillikka intiladi. Ushbu qarama-qarshilikdan rol o'ynash tug'iladi - kattalar hayotini taqlid qiluvchi bolalarning mustaqil faoliyati.
Rivojlanishning ijtimoiy holati.
Bolaning munosabatlar tizimidagi o'rni o'zgarib bormoqda (u endi uning oilasining markazi emas), odamlar bilan tanishish qobiliyati, san'at asarlari qahramonlari obrazlari rivojlanadi. Xulq-atvor normalarini, shuningdek, muloqotning turli shakllarini assimilyatsiya qilish mavjud. Bola o'zining individual ekanligini anglay boshlaydi, insonning tana tuzilishiga qiziqish uyg'otadi.
Katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalarning etakchi faoliyati rolli o'yin (L.S. Vygotskiy, A.V. Zaporojets, L.I. Bozhovich, L.A. Venger, M.I. Lisina va boshqalar). Unda bola kattalar rolini o'z zimmasiga oladi, o'zining ijtimoiy va ijtimoiy funktsiyalarini bajaradi. Bolalar o'yin boshlanishidan oldin rollarni belgilashlari va rolga rioya qilgan holda xatti-harakatlarini shakllantirishlari mumkin. O'yin maydoni yanada murakkablashadi, u bir nechta markazlarga ega bo'lishi mumkin, ularning har biri o'z hikoyasini qo'llab-quvvatlaydi.
Rolli o'yin bilan bir qatorda, maktabgacha yoshning oxiriga kelib, bolalarda qoidalar bo'lgan o'yinlar mavjud: bekinmachoq, teg, dumaloq bosh poyabzal va boshqalar. Qoidaga bo'ysunish qobiliyati rol o'ynash jarayonida shakllanadi, bu erda. har qanday rolda yashirin qoidalar mavjud. Maktabgacha yoshning oxiriga kelib, bola o'yinda yangi shakllanishlarni rivojlantiradi, ular boshlang'ich maktab yoshidagi ta'lim faoliyatini shakllantirish uchun asos bo'ladi.
Syujetli-rolli ijodiy o'yin jarayonida bolalar kattalar rollarini o'z zimmalariga oladilar va umumlashtirilgan shaklda, o'yin sharoitida kattalar faoliyatini va ular o'rtasidagi munosabatlarni takrorlaydilar. Bola ma'lum bir rolni tanlab, o'ynab, tegishli tasvirga ega - ona, shifokor, haydovchi, qaroqchi - va uning harakatlarining naqshlari. Ammo, o'yindagi hayot vakillik shaklida davom etsa ham, u hissiy jihatdan to'yingan va bola uchun uning haqiqiy hayotiga aylanadi. Bu bolaning rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. O'yinda bolalar bir-biri bilan to'liq muloqot qilishni o'rganadilar.
O'yin nafaqat tengdoshlar bilan muloqotni, balki bolaning o'zboshimchalik xatti-harakatlarini shakllantirishga yordam beradi. O'z xatti-harakatlarini nazorat qilish mexanizmi o'yinda aniq shakllanadi va keyin boshqa faoliyat turlarida namoyon bo'ladi.
O'yin bolaning motivatsion-ehtiyoj sohasini rivojlantiradi. Faoliyatning yangi motivlari mavjud va ular bilan bog'liq tselr. Bolaning psixikasida sifat o'zgarishlari mavjud.
Maktabgacha yoshdagi bola vizual faoliyatni ham o'rganadi. Sifatida V.S. Muxin, rasm chizishning alohida faoliyat turi sifatida o'ziga xosligi aniq tasviriy, ramziy faoliyatdir.
Markaziy neoplazmalar: yangi ichki holat; motivlarning bo'ysunishi, o'zini o'zi qadrlash va ijtimoiy munosabatlar tizimidagi o'z o'rnini anglash.
Fikrlash
Maktabgacha yoshdagi fikrlash vizual-faoldan vizual-majoziy va davr oxirida - og'zaki fikrlashga o'tish bilan tavsiflanadi. Biroq, fikrlashning asosiy turi vizual-majoziy bo'lib, u Jan Piaget terminologiyasida vakillik intellektiga (vakillarda fikrlash) mos keladi.
Maktabgacha tarbiyachi majoziy tarzda o'ylaydi, lekin hali kattalar mantiqiy fikrlash qobiliyatiga ega emas. Vakillikdagi ruhiy muammolarni hal qiladi, fikrlash ekstremal holatga aylanadi.
Aqlning mustaqillik, moslashuvchanlik, izlanuvchanlik kabi fazilatlari uchun zarur shart-sharoitlar mavjud.
Hodisa va jarayonlarni tushuntirishga urinishlar mavjud. Bolalar savollari qiziquvchanlikni rivojlantirish ko'rsatkichlari hisoblanadi.
Maktabgacha yoshdagi bolaning aqliy rivojlanishiga doimo o'yin holati va harakatlari ta'sir qiladi. Syujetli rolli o'yinda bolaning o'yin tajribasi va haqiqiy munosabatlari boshqa odamlarning nuqtai nazarini qabul qilish, ularning kelajakdagi xatti-harakatlarini oldindan bilish va shunga qarab, tafakkurning maxsus xususiyatining asosini tashkil qiladi. o'z xatti-harakatingizni shakllantirish.
Nutq
Etti yoshga kelib, til bolaning muloqot va fikrlash vositasiga, shuningdek, ongli o'rganish mavzusiga aylanadi, chunki maktabga tayyorgarlik jarayonida o'qish va yozishni o'rganish boshlanadi. Psixologlarning fikriga ko'ra, bola uchun til haqiqatan ham onaga aylanadi.
Nutqning tovush tomoni rivojlanadi. Kichik maktabgacha yoshdagi bolalar talaffuzning o'ziga xos xususiyatlarini anglay boshlaydilar. Maktabgacha yoshning oxiriga kelib, fonemik rivojlanish jarayoni tugallanadi.
Bolaning so'z boyligi tez o'sib boradi.
Nutqning grammatik tuzilishi rivojlanadi. Bolalar morfologik tartib (so'z tuzilishi) va sintaktik tartib (iboralar qurilishi) nozik naqshlarini o'rganadilar.
Bola tilning grammatik shakllarini o'rganadi va so'z boyligini faol ravishda oshiradi, bu esa maktabgacha yoshning oxirida kontekstli nutqqa o'tish imkonini beradi. U o'qilgan hikoyani yoki ertakni qayta aytib berishi, rasmni tasvirlashi, ko'rgan narsalari haqidagi taassurotlarini etkazishi mumkin.
Maktabgacha yoshdagi nutqni rivojlantirish xususiyatlari:
• nutq muayyan vaziyatdan uzilib, situatsionligini yo‘qotadi, universal muloqot vositasiga aylanadi; • nutqning izchil shakllari paydo bo'ladi, uning ifodaliligi ortadi;
• bola so‘z bilan harakat jarayonida ona tili qonuniyatlarini tushunadi;
• bola o‘z fikrini izchil, mantiqiy ifodalashga o‘rganadi, mulohaza yuritish intellektual muammolarni hal qilish usuliga aylanadi, nutq esa tafakkur quroli va bilish, bilish jarayonlarini intellektuallashtirish vositasiga aylanadi;
• nutq o'z shakllariga ega bo'lgan maxsus faoliyatga aylanadi: tinglash, suhbat, fikrlash va hikoyalar;
• nutq ixtiyoriy faoliyatning alohida turiga aylanadi, unga ongli munosabat shakllanadi.
Idrok
Maktabgacha yoshdagi idrok o'zining asl affektiv xarakterini yo'qotadi: idrok va hissiy jarayonlar farqlanadi. Idrok mazmunli, maqsadli, tahlil qiluvchi bo'ladi. Unda o'zboshimchalik bilan harakatlar farqlanadi - kuzatish, tekshirish, qidirish. Nutq bu vaqtda idrok etishning rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi - bola sifatlar, belgilar, turli ob'ektlarning holati va ular o'rtasidagi munosabatlarning nomlaridan faol foydalana boshlaydi.
Maktabgacha yoshda idrok quyidagilar bilan tavsiflanadi:
• idrok maxsus bilish faoliyatiga aylanadi;
• vizual idrok yetakchilardan biriga aylanadi;
• ob'ektlarni va ular bilan harakatlarni idrok etish, bola rangi, shakli, hajmini aniqroq baholaydi (sezgi me'yorlarini ishlab chiqish);
• fazodagi yo‘nalishni, jismlarning o‘zaro joylashishini, hodisalar ketma-ketligini aniqlash qobiliyati yaxshilanadi.
Diqqat
Maktabgacha yoshda universal e'tibor vositasi - nutq mavjud. Bola e'tiborini og'zaki shakllantirib, kelgusi faoliyatga qaratadi.
Bu yoshda:
• diqqat konsentratsiyasi, hajmi va barqarorligini sezilarli darajada oshirish;
nutqni rivojlantirish, kognitiv qiziqishlar asosida diqqatni boshqarishda o'zboshimchalik elementlari mavjud;
• e'tibor vositachilikka aylanadi;
• diqqat bolaning faoliyatga bo'lgan qiziqishlari bilan bog'liq; ixtiyoriy e'tibordan keyingi elementlar mavjud.
Xotira
Maktabgacha yoshdagi bolalik - xotirani rivojlantirish uchun eng qulay yosh. L.S.ning fikricha. Vygotskiy, xotira dominant funktsiyaga aylanadi va uning shakllanishi jarayonida uzoq yo'lni bosib o'tadi. Bola eng xilma-xil materialni osongina eslab qoladi.
Kichik maktabgacha yoshdagi bolalarda xotira ixtiyoriy emas. Bola o'z oldiga biror narsani eslab qolish yoki eslab qolish maqsadini qo'ymaydi va yodlashning maxsus usullariga ega emas. Bola filmlardan she’r, ertak, hikoya, dialoglarni tez yod oladi, ularning qahramonlariga hamdard bo‘ladi, bu esa bolaning bilish faoliyati ko‘lamini kengaytiradi. Bola asta-sekin takrorlashni, tushunishni, yodlash maqsadida materialni bog'lashni, eslashda bog'lanishlardan foydalanishni o'rganadi.
O'rta maktabgacha yoshda (4 yoshdan 5 yoshgacha) o'zboshimchalik xotirasi shakllana boshlaydi.
Xotira nutq va tafakkur bilan tobora birlashib, intellektual xususiyatga ega bo'ladi, og'zaki-mantiqiy xotira elementlari shakllanadi.
Maktabgacha yoshdagi bolaning xotirasi, tashqi nomukammalligiga qaramay, aslida etakchi funktsiyaga aylanadi.
Tasavvur
Tasavvur o'yin, fuqarolik va konstruktiv faoliyatda shakllanadi va o'ziga xos faoliyat bo'lib, fantaziyaga aylanadi. Bola tasvirlarni yaratish texnikasi va vositalarini o'zlashtiradi, shu bilan birga ularni yaratish uchun vizual yordamga ehtiyoj qolmaydi.
Maktabgacha yoshning oxiriga kelib, bolaning tasavvuri nazorat qilinadigan bo'ladi.
Tasavvur harakatlari shakllanadi:
• vizual model ko'rinishidagi g'oya;
• xayoliy narsaning tasviri;
• ob'ekt bilan harakat qilish usuli.
Hissiyot
Maktabgacha yoshdagi bolalik odatda xotirjam hissiylik, kuchli ta'sirchan portlashlar va kichik holatlarda mojarolarning yo'qligi bilan ajralib turadi.
Bola his-tuyg'ularini ifodalashning ijtimoiy shakllarini o'rganadi.
Bola faoliyatida his-tuyg'ularning roli o'zgaradi, hissiy intizorlik shakllanadi.
Tuyg'ular yanada ongliroq, umumlashtirilgan, asosli, o'zboshimchalik bilan, g'ayrioddiy holatga aylanadi. Yuqori tuyg'ular shakllanadi - axloqiy, intellektual, estetik.
Hissiy jarayonlar yanada muvozanatli bo'ladi.
Motivatsion sohani rivojlantirish
Motivlarning bo'ysunishi maktabgacha yoshda shakllanadigan eng muhim shaxsiy mexanizm hisoblanadi. U maktabgacha yoshning boshida paydo bo'ladi va keyin asta-sekin rivojlanadi. Bolaning motivatsion sohasidagi bu o'zgarishlar bilan uning shaxsiyati shakllanishining boshlanishi bog'liq.
Erta maktabgacha yoshda, bola bir nechta ob'ektdan bittasini tanlash sharoitida nisbatan osonlik bilan qaror qabul qilishi mumkin va jozibali ob'ektga munosabat bildirmaydi. Bu "cheklovchi" vazifasini bajaradigan kuchli motivlar tufayli mumkin bo'ladi.Maktabgacha yoshdagi bola uchun eng kuchli motiv - bu rag'batlantirish, mukofot olish. Jazo zaifroq (bolalar bilan muloqotda, bu birinchi navbatda o'yindan chetlatishdir), bolaning o'z va'dasi ham zaifroq. Bolalardan va'dalarni talab qilish nafaqat foydasiz, balki zararli hamdir, chunki ular bajarilmaydi va bir qator bajarilmagan va'dalar va va'dalar ixtiyoriylik va ehtiyotsizlik kabi shaxsiy xususiyatlarni kuchaytiradi. Eng zaif narsa - bu bolaning ba'zi xatti-harakatlarini to'g'ridan-to'g'ri taqiqlash, boshqa qo'shimcha sabablar bilan mustahkamlanmagan, garchi kattalar ko'pincha taqiqlarga katta umid bog'laydilar.
Boshqa shaxsning tasviri (kattalar, boshqa bolalar) maktabgacha tarbiyachiga uning xatti-harakatlarini tartibga solishga yordam beradi.
Birinchidan, bolaga kimdir yaqin bo'lishi kerak, uning xatti-harakatlarini nazorat qiladi va yolg'iz qolsa, u o'zini erkinroq, impulsiv tutadi. Keyin, vakillik rejasini ishlab chiqishda, u xayoliy nazorat bilan ushlab tura boshlaydi.
Maktabgacha yoshda bola yangi munosabatlar tizimiga, yangi faoliyatga kiritiladi. O'z-o'zini hurmat qilish, g'ururlanish, muvaffaqiyatga erishish motivlari, raqobat, raqobat bilan bog'liq yangi motivlarning paydo bo'lishi; o'zlashtirilgan axloqiy me'yorlar bilan bog'liq motivlar va boshqalar. Faoliyat mazmuniga qiziqish va yutuq motivatsiyasi ayniqsa muhimdir.
Bu davrda bolaning individual motivatsion tizimi shakllana boshlaydi. Motivlar nisbiy barqarorlikka erishadi. Ular orasida dominant motivlar ajralib turadi - paydo bo'lgan motivatsion ierarxiyada ustunlik qiladi.
Maktabgacha tarbiyachi jamiyatda qabul qilingan axloqiy me'yorlarni o'rganishni boshlaydi. U xatti-harakatlarni axloqiy me'yorlar nuqtai nazaridan baholashni, o'z xatti-harakatlarini ushbu me'yorlarga bo'ysundirishni o'rganadi.
Dastlab, bola faqat boshqa odamlarning harakatlarini baholaydi - boshqa bolalar yoki adabiy qahramonlar, o'zlarini baholay olmaydilar. Masalan, ertakni idrok etgan kichik maktabgacha tarbiyachi o'zining turli qahramonlarga bo'lgan munosabatining sabablarini tushunmaydi, ularni yaxshi yoki yomon deb baholaydi.
Asta-sekin, hissiy munosabat va axloqiy baholash farqlana boshlaydi.
O'z-o'zini anglashni rivojlantirish
O'z-o'zini anglash maktabgacha yoshning oxiriga kelib, intensiv intellektual va shaxsiy rivojlanish tufayli shakllanadi, u odatda maktabgacha yoshdagi bolaning markaziy neoplazmasi hisoblanadi.
Kattalar va tengdoshlarni baholashga tanqidiy munosabat mavjud. Tengdoshlarni baholash bolaga o'zini baholashga yordam beradi. O'z-o'zini hurmat qilish davrning ikkinchi yarmida dastlabki sof hissiy o'zini o'zi hurmat qilish ("Men yaxshiman") va boshqa birovning xatti-harakatlarini oqilona baholash asosida paydo bo'ladi.
Bola axloqiy fazilatlarni asosan uning xatti-harakati bilan baholaydi, bu oilada va tengdoshlar guruhida qabul qilingan me'yorlarga mos keladi yoki bu munosabatlar tizimiga mos kelmaydi. Shuning uchun uning o'zini o'zi baholashi deyarli har doim tashqi baholashga, birinchi navbatda, yaqin kattalarning baholashiga to'g'ri keladi.
Maktabgacha yoshning oxiriga kelib, to'g'ri differentsiatsiyalangan o'z-o'zini hurmat qilish, o'z-o'zini tanqid qilish rivojlanadi.
O'z-o'zini hurmat qilishni rag'batlantirish qobiliyati rivojlanadi.
Vaqt o'tishi bilan o'z-o'zini anglash, shaxsiy ong mavjud.
Maktabgacha tarbiyachi o'zining jismoniy qobiliyatlari, ko'nikmalari, axloqiy fazilatlari, tajribalari va ba'zi aqliy jarayonlaridan xabardor.
Normlarni assimilyatsiya qilish quyidagilarni nazarda tutadi:
a) bola asta-sekin ularning ma'nosini tushuna boshlaydi;
b) bolada boshqa odamlar bilan muloqot qilish amaliyotida xulq-atvor odatlari shakllanadi;
v) bolada ushbu me'yorlarga ma'lum bir hissiy munosabat singdirilgan.
Etti yillik inqiroz
Bola maktabga qachon kirishidan qat'i nazar, 6 yoki 7 yoshida, rivojlanishining bir bosqichida u inqirozni boshdan kechiradi. Bu sinish 7 yoshda boshlanishi mumkin yoki 6 yoki 8 yoshga o'tishi mumkin. Bola o'zi kiritilgan munosabatlar tizimini qanday boshdan kechirishi muhim - ular barqaror yoki keskin o'zgarib turadi. Munosabatlar tizimidagi o'z o'rnini idrok etish o'zgardi, demak, rivojlanishning ijtimoiy holati o'zgarib bormoqda va bola o'zini yangi yosh davri chegarasida topadi.
Etti yillik inqiroz - bu bolaning ijtimoiy "men" ning tug'ilish davri (L.I. Bozhovich). Bu yangi tizimli neoplazmaning paydo bo'lishi bilan bog'liq - "ichki pozitsiya., Bu bolaning o'zini o'zi anglash va aks ettirishning yangi darajasini ifodalaydi.
Atrof-muhit ham, bolaning atrof-muhitga munosabati ham o'zgaradi. O'ziga, o'z muvaffaqiyatiga, mavqeiga so'rovlar darajasi oshadi, o'zini hurmat qilish paydo bo'ladi. O'z-o'zini hurmat qilishning faol shakllanishi mavjud.
O'z-o'zini anglashning o'zgarishi qadriyatlarni qayta baholashga, ehtiyojlar va motivlarni qayta qurishga olib keladi. Ilgari muhim bo'lgan narsa ikkinchi darajali bo'ladi. O'ziga, boshqalarga nisbatan umumlashtirilgan munosabat mavjud. "Men" shaxsining inqirozi (motivlarning bo'ysunishi) mavjud. O'quv faoliyati bilan bog'liq bo'lgan hamma narsa (birinchi navbatda belgilar) qimmatli bo'lib chiqadi, o'yin bilan bog'liq hamma narsa kamroq ahamiyatga ega.
2.2 Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda axloqiy tushunchalarni shakllantirishda o‘zbek xalq ertaklari orqali axloqiy tushunchalarni shakllantirishning psixologik asosi
Ta'lim-tarbiya ishlarini takomillashtirish, uni jahon andozalari darajasiga ko'tarish, fan sohasidagi yangiliklarni amaliy hayotga tatbiq etish muhim masalalardan bin bo'lib qolmoqda. Ayniqsa yosh avlodga ta'lim-tarbiya berish, ularda fan asoslariga nisbatan bilim, ko'nikma, malakalarni shaqllantirish davlat siyosatining ustuvor vazifalaridan hisoblanadi.
Maktabgacha ta'lim tizimini yanada takomillashtirish, bolalarning sifatli maktabgacha ta'limdan teng foydalanishini ta'minlash, maktabgacha ta'lim
xizmatlarining nodavlat sektorini rivojlantirish maqsadida, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2018 yil 30 sentyabrdagi "Maktabgacha ta'lim tizimini boshqarishni takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi PQ-3955-son qaroriga muvofiq:
- O'zbekiston Respublikasi maktabgacha ta'lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasiga muvofiq holda maktabgacha ta'lim sohasidagi normativ-huquqiy bazani yanada takomillashtirish;
- maktabgacha yoshdagi bolalarning har tomonlama intellektual, ahloqiy, estetik va jismoniy rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish;
- bolalarning sifatli maktabgacha ta'lim bilan qamrovini oshirish, undan teng foydalanish imkoniyatlarini ta'minlash, mazkur sohada davlat-xususiy sherikligini rivojlantirish;
- maktabgacha ta'lim tizimiga innovatsiyalarni, ilg'or pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish;
- maktabgacha ta'limni boshqarish tizimini takomillashtirish, maktabgacha ta'lim muassasalari faoliyatini moliyalashtirish shaffofligi va samaradorligini ta'minlash;
- maktabgacha ta'lim tizimiga maktabgacha ta'lim tizimi xodimlarini tayyorlash, qayta tayyorlash, malakasini oshirish, tanlab olish va rivojlantirishga mutlaqo yangi yondashuvlarni joriy etish;
- maktabgacha ta'lim muassasalarida bolalarning sog'lom va balanslashtirilgan ovqatlanishini, sifatli tibbiy parvarishini ta'minlash[1], maqsadida bugungi kunda ta'lim tizimining eng yuqori bo'g'ini bo'lgan maktabgacha ta'lim tizimida yosh avlodni tarbiyalash masalasi ko'ndalang turadi. Ularning tarbiyasidagi aynan a hloqiy xatti-harakatlarini psixologik jihatdan shaqllantirish bugunning dolzarb masalasiga aylanib bormoqda.
Hozirgi shiddan bilan rivojlanib borayotgan jamiyatdagi tashqi ta'sirlar yosh avlodning aynan ahloqiy xususiyatlariga o'zining salbiy ta'sirini ko'rsatib bormoqda. Natijada bolaning ahloqiy sifatlarida o'zgarish yuzaga kelib, bu holat nafaqat ota-onalarning balki jamiyatning ham muammosiga aylanib ulgurdi.
Demak ahloq haqida gap ketganda biz aynan bolaning 3 yoshdan 7 yoshgacha bo'lgan maktabgacha yoshi bolalik davrining katta bir qismini tashkil etadi. Asosan mana shu davrdan boshlab bolaning mustaqil faoliyatlari rivojlanadi hamda shaxsiy individual xususiyatlari (shaxsiy fazilatlari) tarkib topa boshlaydi.
Bolada ahloqiy tarbiya jarayonida ahloqiy xususiyatlar kamolga etadi. Ahloqiy xususiyatlarning rivojlanishi jarayonida eng avvalo ular o'zlarining boshqalar bilan boladigan munosabatlarini ongli tushuna boshlaydilar, tengdoshlari va kattalar bilan boladigan munosabatlarida ahloq saboqlari rivojlana boradi. Psixologik tadqiqotlar natijalarining ko'rsatishicha, maktabgacha tarbiya yoshidagi davr bolaning ma'naviy-ahloqiy shaqllanishida eng muxim davr hisoblanadi. Aynan shu davrdan boshlab ma'lum maqsadga qaratilgan ta'lim-tarbiya ta'sirida shaxsning ahloqiy sifatlari shaqllana boshlaydi.
Bundan tashqari bolaning maktabgacha yoshidagi davri shu qadar mazmundor va faol davrdirki, bu davr bolaning kelgusi o'sishida albatta o'z aksini qoldiradi. Shuning uchun maktabgacha yoshidagi davr ta'sir o'tkazish kuchi jihatidan g'oyat mas'uliyatlidir.
Bola bog'cha yoshiga yetgach, uning psixik taraqqiyotida jiddiy o'zgarishlar yuzaga keladi. Chunki, xuddi ana shu davrdan boshlab bolaning mustaqil faoliyati anchagina kengayib boradi. Maktabgacha yoshidagi bola mustaqil faoliyatda bo'la olishi uchun zarur bo'lgan ikkita qudratli kuchga ega. Birinchidan ma'lum darajada o'ziga bo'ysundirilgan harakat apparatiga, ikkinchidan esa, atrofidagi katta odamlar va o'z tengdoshlari bilan bir qadar erkin munosabatda bo'la oladigan nutqqa ega.
Mana shu ning uchun bu yoshdagi bolalarning xulq-atvorlari, ahloqiy sifatlari, xatti-harakatlari, qiziqish va ehtiyojlari ilk yoshdagi bolalarnikidan keskin farq qiladi. Bu esa, o'z navbatida, ilk yoshdagi bolalar bilan maktabgacha yoshdagi bolalar ta'lim-tarbiyasiga ham turlicha munosabatda bo'lishni taqozo qiladi.
Maktabgacha yoshdagi davrda muhit bilan bo'lgan munosabatlarida anchagina o'zgarishlarni yuzaga keltiradi. Bir tomondan, bola kattalarning doimiy yordamlaridan ancha ozod bo'lib, ulardan bir qadar uzoqlashadi, ikkinchi tomondan, kattalar bi lan bo'lgan munosabatlari murakkab, ko'p tomonlama xarakter kasb eta boshlaydi.
Maktabgacha yoshidagi bolalarning rivojlanishida ularda paydo bo'ladigan xilma-xil ehtiyoj va qiziqishlar juda katta ahamiyatga ega. Chunki, ehtiyoj va qiziqishlar bolalarni u yoki bu harakatga undovchi, ularni ishga soluvchi stimul (omil) hisoblanadi. Bog'cha yoshidagi bolalarda ijtimoiy intellektual va ahloqiy ehtiyojlar yaqqol ko'rina boshlaydi. Agar bog'chagacha tarbiya yoshidagi bola uzoq vaqt davomida yolg'iz o'zi biron o'yinchoq bilan mashg'ul bo'lib o'tira olsa, bog'cha yoshidagi (xususan o'rta va katta guruh bolalari) bola bunday yolg'iz o'ynashga toqat qila olmaydi. Ularda o'zlariga yaqin bo'lgan katta odamlar va tengdoshlari bilan munosabatda bo'lish ehtiyoji tug'iladi. Ular tor oila doirasidagi munosabatlar bilan o'z ehtiyojlarini qondira olmay, kengroq doiradagi munosabatlarga intila boshlaydilar. Natijada bu yoshdagi bolalarning ijtimoiy munosabat va faoliyat doiralari tobora kengayib boradi.
Rus fíziologlari N.I. Krasnogorskiy va A.G. Ivanov-Smolenskiylar tomonidan ko'plab o'tkazilgan tajribalarning ko'rsatishicha, maktabgacha yoshidagi bolalarning nerv sistemalari o'z faoliyati jihatidan hali qat'iy bir izga tushmagan, o'zgarib turadigan bo'ladi. Markaziy nerv sistemasi faoliyatining o'zgaruvchanligi xususan ilk yoshda ravshan ko'rinadi. Masalan, bu yoshdagi bolalarda qo'zg'alish jarayoni tormozlanish jarayoningdan ko'pincha ustunlik qiladi. Mana shuning uchun ham bu yoshda bolalar juda serharakat va o'ta hayajonlanuvchan bo'ladilar.
Bog'cha yoshidagi bolalarning aynan shu davrida bog'cha muhiti juda katta rol o'ynaydi. Bog'chadagi tartib, intizom va turli-tuman ta'limiy mashg'ulotlar bolalarda yuksak ijtimoiy, motivatsion, intellektual, ahloqiy va gigiyenik ehtiyojlarning garmonik ravishda yuzaga kelishi uchun sharoit tug'diradi. Psixologiya nuqtayi nazaridan qaraganda, odatlar o'z mohiyati jihatidan ehtiyojga yaqin narsalardir. Boshqacha qilib aytganda, turlicha odatlar kundalik holatda takrorlana borishi natijasida vujudimizga juda singib ketib, ehtiyojga aylanib qoladi. Shuning uchun bolalarda ijobiy va foydali ehtiyojlarni shkllantirish deganda, ularda ijobiy foydali odatlarni hosil qilinishini tushunamiz. maktabgacha yoshidagi davrda hosil qilingan mustahkam ijobiy odatlar va ahloqiy sifatlar kishining butun umri davomida saqlanib qoladi.
6-7 yoshga borganda esa ijobiy xulq normalarining ancha barqaror shaqli yuzaga kela boshlaydi, bola tevarak-atrofdagilar bilan bo'ladigan munosabatda ana shu egallab olgan ahloq qoida va normalari nuqtai nazaridan ish tutadigan bo'lib qoladi, shuning uchun bolalarga ilk yoshidan boshlab ahloqiy xususiyatlarini shaqllantirib borish muxim axamiyat kasb etadi.
Bundan tashqari maktabgacha yoshdagi bolada o'yin faoliyati bolalar psixik taraqqiyotidagi g'oyat katta ahamiyatga ega. Maktabgacha yoshdagi bola asta-sekin kattalarning kattalarning hayoti faoliyati dunyosiga kirib boradi.
Maktabgacha tarbiya yoshida asosan mazmunli va rollarga bo'linib o'ynaladigan o'yinlarni o'ynaydilar. Ular o'zlarining turli o'yinlarida kattalarning oilaviy hayot sharoitlariga doir hodisalarni, mehnat faoliyatlarini, bayramlarni, muhim sanalar kabi hodisalarni qayta tiklaydilar. Ko'pincha bolalar aks ettirayotgan tashqi muhit hodisalari ular o'yin faoliyatining mazmunini tashkil etadi. Bolalar aks ettirayotgan muhit qanchalik keng va xilma-xil bo'lsa, bolalar o'yinining mazmuni ham shunchalik keng va xilma-xil bo'ladi. Natija bolalarda ahloqiy xatti-harakatlar shakllanib boradi.
L.S.Vigotskiyning psixologiyaga kiritgan "psixik taraqqiyotning eng yaqin zonasi" tushunchasi muxim ahamiyat kasb etadi [3]. Buning asl mohiyati, bolaning mustaqil faoliyat kattalar bilan hamkorlikda, uning rahbarligida amalga oshiriladi. Bola shaxsining tarkib topishida oilaning ham axamiyat muxim omillardan hisoblanadi. Chunki kattalrning ahloqiy ibrati aloxida axamiyatga molikdir. Lekin yuksak fazilatlarni, insoniy xislatlarni shakllantirishda shuning o'zigina yetarli emas. Chunki bola o'zicha faol xarakat qilmasa, hamkorlikdagi faoliyatda ishtirok etmasa, bolada xech qachon xulq-atvor ko'nikmalari hosil bo'lmaydi.
Ahloq kishilarning xulq-atvor normalari va qoidalarini, ularning o'z-o'ziga, boshqa kishilarga, mehnatga, jamiyatga munosabati kabi ahloqiy tushunchalarni o'z ichiga oluvchi ijtimoiy ongning aloxida bir shaqlidir.
Ahloq sinfiy xususiyatga ega, chunki ahloq xis-tuygu, tushuncha va printsiplar ma'lum ijtimoiy formatsiyaga xos bo'lib, ijtimoiy tuzum o'zgarishi bilan u xam
o'zgaradi. Aynan o'zbek xalqi mentalitetidagi ahloqiy xususiyatlar, eng yaxshi umuminsoniy xulq normalarini oz ichiga olgan bo'lishi kerak.
Shaxsning barkamol inson bo'lishi uning ma'naviy dunyosi qanday bo'lishi bilan belgilanadi. Yaxshi ahloqiy sifat kishining eng oliy sifatidir. Shaxs ma'naviyatli rostgo'y va adolatli bolish, jaxolat va qabixlik yolini to'sish, insoniylik, mexr-shafqat, ma'rifat, do'stlik, mardlik, birodarlik, mexmondo'stlik, poklik, xushxulqlik, insof, vatanparvarlik kabi insoniy fazilatlarning barchasini bola o'z oilasidan o'zlashtirib o'rgani boradi.
Shuningdek oiladagi urf-odatlar, turmush tarzi, ta'lim-tarbiya, madaniyat va an'analar hamda mehnat oilada ko'proq kattalar ya'ni ota-onalar tomonidan amalga oshiriladigan ahloqiy xatti-harakatlar shaklida bolaning ahloqiy xuxusiyatlari namoyon bo'lib borishiga zamin yaratadi.
Sharq mutafakkirlari ijodida ahloq-odob masalasi eng dolzarb masala bo'lib kelgan. Kaykovusning "Qobusnoma", Al-Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sinolarning nazmiy va nasriy asarlarida, Yusuf Xos Hojibning "Qutadgu bilik" ("Baxt keltiruvchi bilim"), Axmad Yugnakiyning "Hibatul haqoyiq" ("Haqiqat sovg'alari"), Imom Ismoil al-Buxoriyning "Al-Adab Al-Mufrad" ("Adab durdonalari") kabi jaxonga mashxur asarlarida, Alisher Navoiyning olmas she'riyatida, Munis Xorazmiyning "Zavodi ta'lim"ida, Kamoliddin Husayn Voiz Koshifiyning "Ahloqi Muxsimiy", "Ravzati shaxodat" ("Shaxodat bogi') kabi asarlarida ahloq, odob masalalari haqida qimmatli fikrlar bayon etilgan.
"Odob-ahloq bu - qalbni yomon so'zlardan va nojo'ya xulqdan saqlay olish, o'zini va o'zgalarni ham xurmat qila bilishdadir", deydi olim. Uning fikriga yaqin fikrni A. Navoiy ijodida xam koramiz. Odob-ahloqli inson barcha odamlarning yaxshisidir va barcha odamlar uchun yoqimlirog'idir", - deydi buyuk shoir. By bilan u kishilarning insoniylik belgisi uning odobli, ahloqli ekanligi bilan olchanadi, deb ta'kidlaydi va barcha insonlarni yaxshi xulqli bolishga chaqiradi. Abu Nasr Farobiy inson o'zining yaxshi xulqi bilan baxt - saodatga erishishi mumkin, deydi.
Qadimgi faylasuflardan Suqrot (miloddan avvalgi 469 -399) fikricha "Umuminsoniy va o'zgarmas ahloqiy tushunchalar mavjud" bo'lib, ta'limning maqsadi, uning fikriga ko'ra, narsalarning tabiatini o'rganish emas, balki o'z-o'zini bilish bo'lishi kerak deb ta'kidlaydi.
Arastu (miloddan avvalgi 384 - 322) shogirdi, Aflotun. U o'z falsafasida irodaviy, faol printsipni ilgari surdi, ahloqiy ko'nikmalar va ahloqiy ishlarda mashqlarga katta ahamiyat berdi. Tabiiy mayllar, mahoratni oshirish va aql-idrok ahloqiy tarbiyaning uchta manbasidir.
Aflotun (miloddan avvalgi 427 - 347) esa "Yaxshilikning eng yuqori g'oyasida yaqinlashish asosan ta'lim, shu jumladan ahloqiy sifatlar orqali amalga oshiriladi, unga alohida ahamiyat beriladi" degan edi. Aflotun izchil, davlat ta'lim tizimi to'g'risida bir qator muhim fikrlarni bayon etdi, bir qancha ijobiy misollar orqali ta'limga talablar qo'ydi .
Ahloqiy ongda emotsional tomon intelektual tomon bilan (tajriba va aql) chambarchas bog'lanib ketadi. Xissiy tajriba bo'lmasa, aql bo'm - bo'sh va o'z navbatida aql ishtirok etmagan xissiy tajriba ko'rdir, deb ta'kidlagan edi buyuk nemis faylasufi I.Kant.
Ahloqiy ongning uziga xos va ayni paytda eng muxim elementi shaxsning ahloqiy sifatlaridir. Ular ijobiy va salibiy ahloqiy sifatlarga bo'linadi. Ijobiy axlok sifatlari:
- kamtarlik;
- mexnatsevarlik;
- xushmuomalalik;
- raximdillik;
- oliyjanoblik;
- rostguylik.
Salbiy axloq sifatlari:
- xoinlik;
- yolg'onchilik;
- xasadgo'ylik;
- irodasizlik;
- munofiqlik kabilarga bo'linadi. Ijobiy ahloqiy sifatlar shaxsning buyuk boyligi xisoblansa, salbiy sifatlar esa uning nuqsonlari xisoblanadi. Xamma davrlarda xam ahloqiy sifatlar muayyan mafkuraning umumiy yo'nalishi bilan belgilangan [6].
Psixologik nuqtaiy nazardan qaralganda boladagi ahloqiy xatti-harakatlar:
- irodasi;
- o'z -o'zini anglashi;
- ichki va tashqi motiv hamda motivatsiyasi;
- emotsional va individual xususiyati;
- xarakter - xususiyatlari shakllanishida favqulotda katta axamiyatga ega. Kishi tomonidan qabul qilingan ijtimoiy normalar uning ma'naviy - ahloqiy qiyofasida xarakterli belgilar va ahloqiy sifatlarni shakllantiradi. Ahloqiy sifatlarning shakllantirish funktsiyasi inson kamolotida beqiyos axamiyat kasb etib boradi.
Shuning uchun ahloq ijtimoiy munosabatlarning boshqa turlaridan farq qilib, ahloqiy munosabatlarda xamisha va xamma joyda ahloqiy normalar yoki baholar ta'siri ko'rinib turadi. Ular ahloqiy faoliyat, xulq, xatti - xaraktlarda, atrofdagi ijtimoiy borliqqa nisbatan ahloqiy ta'sir ko'rsatishda yuzaga chiqadi. Ahloqiy munosabatlarda kishilarning faoliyati va xatti - xarakatlari, ular munosabatlarining ahloqiy-amaliy ifodasi sifatida asosiy o'rin tutadi va ahloqning vazifasi xukmron mafkura uchun xizmat qilishdan iboratdir.
Shuningdek ahloq nisbiy mustaqillikka ega bo'lib, jamiyat taraqqiyotiga u yoki bu tarzda ta'sir ko'rsatadi. Bu degani jamiyat taraqqiyotida iqtisodiy omillar kanchalik muxim rol o'ynasa, ahloqiy omillar xam shunchalik progressiv rol o'ynaydi.
Odatda ahloqning umumiy funktsiyalari: tartibga solish (boshqaruv) stimuli, baholash, bilish va tarbiyalashdir. Amalda esa ularning barchasi bir - biri bilan chirmashib bir - birini to'ldiradi, bir - biriga o'tib turadi, biri boshqasi orqali amalga oshadi.
Ahloqning boshqaruv funktsiyasi boshqa funktsiyalarini o'ziga bo'ysundiradi va uyushtiradi. Ahloq fakatgina yo'l - yo'rik, ko'rsatma beribgina kolmay, balki u shaxsni ma'lum xatti - xarakatga yo'llaydi, ayrim hollarda buyruq beradi.
Ahloqning boshqaruv funktsiyasi, eng avvalo, ahloqiy talablarni va ahloqiy ko'rsatmalarni ishlab chiqishda muxim rol o'ynaydi. Bir ijtimoiy sistema o'rnida ikkinchi bir ijtimoiy sistema qaror topsa, yangi ijtimoiy sistema manfaatlari uchun xizmat qiladigan ahloqiy talablar va ahloqiy kursatmalar shak shubxasiz ishlab chikiladi.
Ahloqning baholov funktsiyasi, birinchi navbatda, anna shu ishlab chikilgan ahloqiy talab va ko'rsatmalarga kishilarning rioya qilishlarini nazorat qilish uchun xizmat qiladi. Bu funktsiya ijtimoiy maqsadlari to'g'riligini tasdiklaydi yoki rad etadi. Baholash bo'lmasa, ahloqning o'zi ham bo'lishi mumkin emas.
Ahloq mavjud yoki shakllanayotgan ijtimoiy munosabatlarni qonunlar tarzida emas, balki jamiyatning talablari va shaxs manfaatlari aks etgan muayyan maqsadlar, goyalar, orzu - umidlar, xohishlar tarzida aks ettiradi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, ahloq ijtimoiy taraqqiyot maxsuli bo'lganligi uchun unga doim uzgarib boradigan ijtimoiy borliq ta'sir ko'rsatib turadi. U o'zida jamiyatga xos bo'lgan barcha o'zgarish va ziddiyatlarni aks ettiradi. Shuning uchun xar qanday yangi ahloq jamiyat xayotida muxim rol o'ynagan xalq ommasi faoliyati natijasida qaror topadi. Shuning uchun bugungi kunda maktabgacha ta'lim tizimida ma'nan mukammal va intellektual rivojlangan shaxsni tarbiyalash bugungi kunning dolzarb muammolaridan biridir.
Amaliy tavsilar sifatida bola shaxsning ahloqiy xususiyatlari shakllanishida dinning, xususan "Hadis" ilmining ahamiyati ham muhim. Shaxslararo munosabatda:
- tenglik;
- g'amxo'rlik;
- samimiylik;
- o'zaro yordam;
- simpatiya;
- antipatiya;
- hamdardlik;
- sevgi-muhabbat singari milliy xususiyatlarni tarkib toptirishda hadislarning roli yanada axamiyatlidir.
Yoshlarning ma'naviy-ahloqiy sifatlarini shakllantirishda:
- oila;
- maxilla;
- ta'lim muassasalari;
- ommaviy axborot vositalari;
- xuquqni muxofaza qiluvchi tashkilotlar;
- ilmiy-pedagogik kadrlar shug'ullanadilar. Talim-tarbiya jarayoni barcha ishtirokchilarining baxamjixatligi bilan hamkorlikda olib boradigan ishlarigina o'zining ijobiy natijalarini berishi bilan xizmat qiladi.